93829

Stratyfikacja instancji nadawczych w wypowiedzi literackiej.

Rola nadawcy w każdym typie wypowiedzi (więc także w wypowiedzi literackiej) jest szczególnie eksponowana: jest nierednkowalna - musi istnieć nadawca, aby mogła zaistnieć wypowiedź; również od niej uzależniony jest rozkład ról pozostałych („ja” w roli nadawcy”, „ty” w roli odbiorcy, „on” w roli bohatera).

Parafrazując: każda wypowiedź (a więc także utwór literacki) zaświadcza o istnieniu znajdującego się poza jej obrębem sprawcy (tak jak dzieło literackie świadczy o istnieniu autora, który je napisał), z drugiej zaś strony przedstawia nadawcę poprzez właściwą jej wewnętrzną organizację semantyczną.

Skomplikowanie sytuacji nadawczej w tekście zależy przy tym od liczby mówiących osób oraz od liierarcliicznej zależności między ich wypowiedziami. Istotne jest przy tym, że nie istnieje teoretyczna granica określająca złożoność, wielkość hierarchicznej struktury - każdy bohater (postać przedstawiona przez narratora) może stać się narratorem, opowiadając o innych postaciach - i tak bez końca. Przykładem takiej szkatułkowej narracji jest „Rękopis znaleziony w Saragossie” Jana Potockiego, w którym miejscami hierarchia ta jest aż ośmiostopniowa.

Struktura komunikacyjna utworu wytwarza złożony układ sygnałów koiygujących i waloryzujących poszczególne informacje. Układ ten opiera się na różnicy stopnia autorytatywności informacji stematyzowanej (przejawiającej się w znaczeniach użytych słów i zdań) i implikowanej (przejawiającej się w regułach mówienia, cechach językowych danej postaci; jest to informacja metajęzykowa - sposób, w jaki mówi postać może zdradzić np. z jakiej klasy społecznej ona pochodzi) oraz informacji pochodzących z różnych poziomów nadawczych tekstu. Dwie podstawowe zasady działania tego układu można sformułować następująco:

1.    W wypadku konfliktu między informacją implikowaną a stematyzowaną silniejsza okazuje się informacja implikowana i to ona decyduje o sposobie interpretacji informacji stematyzowanej.

2.    W wypadku konfliktu między informacjami stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu silniejsza okazuje się informacja pochodząca z poziomu wyższego.

Istnieją różne sposoby kompromitowania narratora; najpopularniejszym z nich jest konflikt między informacją stematyzowaną a implikowaną w płaszczyźnie mowy narratora (nawet tego „naczelnego”, który stoi na szczycie hierarchii wypowiedzi utworu) - jego mowa może dyskredytować jego sądy lub skłaniać do traktowaniaich z dystansem albo wzbogacać o elementy dla mówiącego niedostępne. Przykładem takiej sytuacji jest narracja m.in. stylizowana, parodystycznie wyjaskrawiona, gdy narrator jest skonkretyzowany (może to być tzw. narrator naiwny - dziecko, wariat, cudzoziemiec, ale nie tylko - chodzi o określonego osobnika z wszystkimi niedoskonałościami jednostki, zdeterminowanego przez swoją osobowość, wiedzę, biografię itp.).