plik


ÿþMINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ MieczysBaw Janik Charakteryzowanie maszyn i urzdzeD do produkcji ro[linnej, zwierzcej i pasiecznej 321[04].O1.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy Radom 2007  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego Recenzenci: mgr in\. Urszula Malinowska mgr in\. Ewa Walasek Opracowanie redakcyjne: mgr Edyta KozieB Konsultacja: dr in\. Jacek Przepiórka Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduBowej 321[04].O1.03,  Charakteryzowanie maszyn i urz dzeD do produkcji ro[linnej , zwierz cej i pasiecznej, zawartego w moduBowym programie nauczania dla zawodu technik pszczelarz. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy, Radom 2007  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 1 SPIS TREZCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstpne 5 3. Cele ksztaBcenia 6 4. MateriaB nauczania 7 4.1. Podstawowe cz[ci maszyn stosowane w technice 7 4.1.1. MateriaB nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzajce 15 4.1.3. wiczenia 15 4.1.4. Sprawdzian postpów 16 4.2. Maszyny stosowane w gospodarstwach rolnych 17 4.2.1. MateriaB nauczania 17 4.2.2. Pytania sprawdzajce 26 4.2.3. wiczenia 26 4.2.4. Sprawdzian postpów 27 4.3. Mechanizacja podstawowych upraw polowych 28 4.3.1. MateriaB nauczania 28 4.3.2. Pytania sprawdzajce 36 4.3.3. wiczenia 37 4.3.4. Sprawdzian postpów 37 5. Sprawdzian osigni ucznia 38 6. Literatura 43  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 2 1. WPROWADZENIE Poradnik ten bdzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o maszynach i urzdzeniach stosowanych w produkcji rolniczej. W poradniku znajdziesz: - wymagania wstpne  wykaz umiejtno[ci, jakie powiniene[ mie ju\ uksztaBtowane, aby[ bez problemów mógB korzysta z poradnika, - cele ksztaBcenia  wykaz umiejtno[ci, jakie uksztaBtujesz podczas pracy z poradnikiem, - materiaB nauczania  wiadomo[ci teoretyczne niezbdne do osignicia zaBo\onych celów ksztaBcenia i opanowania umiejtno[ci zawartych w jednostce moduBowej, - zestaw pytaD, aby[ mógB sprawdzi, czy ju\ opanowaBe[ okre[lone tre[ci, - wiczenia, które pomog Ci zweryfikowa wiadomo[ci teoretyczne oraz uksztaBtowa umiejtno[ci praktyczne, - sprawdzian postpów, - sprawdzian osigni, przykBadowy zestaw zadaD. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiaBu caBej jednostki moduBowej, - literatur uzupeBniajc.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 3 321[04].O1 Podstawy zawodu 321[04].O1.01 Przestrzeganie przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo\arowej oraz ochrony [rodowiska 321[04].O1.02 Charakteryzowanie produkcji ro[linnej i zwierzcej 321[04].O1.03 Charakteryzowanie maszyn i urzdzeD do produkcji ro[linnej, zwierzcej i pasieczej 321[04].O1.04 PosBugiwanie si dokumentacj 321[04].O1.05 321[04].O1.06 Stosowanie przepisów ruchu Stosowanie technik kierowania drogowego cignikiem rolniczym i wykonywanie czynno[ci kontrolno-obsBugowych Schemat ukBadu jednostek moduBowych  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 4 2. WYMAGANIA WSTPNE Przystpujc do realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie: - stosowa jednostki ukBadu SI, - przelicza jednostki, - posBugiwa si podstawowymi pojciami z zakresu statyki, dynamiki i kinematyki, takimi jak: masa, siBa, prdko[, energia, - korzysta z ró\nych zródeB informacji, - u\ytkowa komputer, - wspóBpracowa w grupie.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 5 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie: - rozró\ni podstawowe cz[ci maszyn, - scharakteryzowa ukBady mechaniczne maszyn, - okre[li sposoby zabezpieczania przed uszkodzeniem poBczeD sprztu rolniczego, - scharakteryzowa osie, waBy, Bo\yska, sprzgBa oraz przekBadnie stosowane w maszynach i urzdzeniach rolniczych, pasiecznych, - okre[li zasady obsBugi pomp, spr\arek i ukBadów hydraulicznych, - scharakteryzowa instalacj wodocigow i elektryczn w budynkach inwentarskich i pasiecznych oraz okre[li sposoby ich zabezpieczania, - scharakteryzowa budow, zasady dziaBania, obsBugi i konserwacji silników elektrycznych oraz spalinowych stosowanych w rolnictwie i pszczelarstwie, - scharakteryzowa rodzaje, budow i dziaBanie siewników oraz sadzarek do ziemniaków, - scharakteryzowa rodzaje maszyn stosowanych podczas zabiegów ochrony ro[lin, - scharakteryzowa ogóln budow i zasad dziaBania kombajnu zbo\owego, - okre[li sposoby pozyskiwania energii z niekonwencjonalnych zródeB, - okre[li ekonomiczne i spoBeczne przesBanki korzystania z zasobów alternatywnych, - pozyska informacje na temat sposobu i warunków zakupu sprztu rolniczego i pasiecznego.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 6 4. MATERIAA NAUCZANIA 4.1. Podstawowe cz[ci maszyn stosowane w technice 4.1.1. MateriaB nauczania Klasyfikacja cz[ci maszyn W rolnictwie stosowane s ró\ne narzdzia  od prostych narzdzi jedno- lub kilkucz[ciowych do skomplikowanych, czsto zautomatyzowanych maszyn, urzdzeD i aparatury kontrolno-pomiarowej. Na przykBad, widBy skBadaj si z trzech cz[ci  cz[ci roboczej, styliska i gwozdzia, podczas gdy kosiarka skBada si z kilkuset cz[ci, a cignik dwuosiowy z ok. 3 tys. cz[ci. Cz[ci maszyn mo\na podzieli na nastpujce grupy: - cz[ci proste, zwane elementami konstrukcyjnymi, wykonane z jednego kawaBka materiaBu, np. nit, koBek, koBo zbate, - cz[ci zBo\one, skBadajce si z kilku cz[ci prostych, np. Bo\ysko toczne, sprzgBo. Zwarta grupa cz[ci maszyn speBniajcych okre[lone zadanie w maszynie nosi nazw zespoBu, np. silnik spalinowy w cigniku, nagarniacz w kombajnie. W zespoBach zBo\onych mo\na wyró\ni jeszcze podzespoBy, np. w silniku spalinowym podzespoBy takie, jak: tBok z korbowodem, gBowica z zaworami i inne. Kilka cz[ci poBczonych ze sob celowo w taki sposób, \e po poruszeniu jednej z nich pozostaBe wykonuj [ci[le okre[lone ruchy nazywa si mechanizmami, np. mechanizm korbowy. W wikszo[ci maszyn mo\na wyodrbni trzy zasadnicze grupy cz[ci o przeznaczeniu ogólnym: - cz[ci zBczne ([ruby, nity, kliny, sworznie), - cz[ci umo\liwiajce ruch obrotowy (waBy, osie, Bo\yska) i sprzgBa, - cz[ci przenoszce napd i zmieniajce prdko[ obrotow (przekBadnie). PoBczenia W ka\dej maszynie cz[ci proste, zBo\one i podzespoBy s ze sob poBczone w ró\ny sposób. PoBczenia cz[ci maszyn mog by: - nierozBczne, tj. takie, których nie mo\na rozBczy bez uszkodzenia, - rozBczne, tj. takie, które daj si Batwo rozBczy. PoBczenia nierozBczne PoBczenia nitowe. PoBczenia te uzyskuje si za pomoc nitów. Nity wykonane s z mikkiej stali, miedzi, mosidzu lub aluminium. Nit skBada si z Bba, wykonanego fabrycznie, i trzonu (rys. 1). Wymiary i ksztaBty nitów s znormalizowane. Trzon nitu wprowadza si do otworu w cz[ciach Bczonych i zakuwa. Przez spczanie (zgniecenie) koDca trzonu tworzy si drugi Beb, czyli tzw. zakuwk. Rys. 1. Wykonanie poBczenia nitowego: a) nit wsparty na wsporniku, b) wstpne rozklepanie trzonu nitu, c) formowanie zakuwki; 1  Beb nitu, 2  trzon nitu, 3  zakuwka, 4  zakuwnik, 5  wspornik [1]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 7 Nitowanie stosowane jest do poBczeD konstrukcji stalowych oraz Bczenia poszczególnych cz[ci maszyn. Za pomoc nitów miedzianych i aluminiowych Bczy si cz[ci z ró\nych materiaBów, np.: listwy z pBótnami wizaBek, okBadziny cierne sprzgieB i ta[m hamulcowych z tarczami lub pier[cieniami stalowymi, itp. PoBczenia spawane. Spawanie jest to Bczenie dwóch cz[ci metalowych przez ich miejscowe stopienie z dodawaniem lub bez dodawania tzw. spoiwa, którym mo\e by materiaB prta spawalniczego lub elektrody. Metal stopiony na obu brzegach spawanych cz[ci zlewa si, a po skrzepniciu wi\e obie cz[ci w caBo[, w miejscu Bczenia powstaje spoina. Spoiny mog by wykonane jako: czoBowe, pachwinowe, otworowe i grzbietowe. Najcz[ciej stosowanymi sposobami spawania s. - spawanie gazowe, zazwyczaj acetylenowo-tlenowe, - spawanie elektryczne za pomoc Buku elektrycznego, nazywane spawaniem Bukowym. Spawanie gazowe polega na Bczeniu metali przez miejscowe stopienie ich w pBomieniu gazowym (acetylen + tlen) uzyskiwanym z palnika. Spawanie elektryczne (Bukowe) polega na wytworzeniu Buku elektrycznego midzy elektrodami, a przedmiotem spawanym; Buk elektryczny stanowi zródBo ciepBa potrzebnego do stopienia metali. Spawanie elektryczne mo\e odbywa si przy u\yciu elektrody topliwej lub nietopliwej. Podczas spawania elektrod topliw nastpuje stopienie elektrody, w wyniku czego wraz z materiaBem po zakrzepniciu tworzy ona spoin. Do metod spawania elektrod topliw nale\y spawanie elektrod otulon, Bukiem krytym (pod warstw topnika), w osBonie gazów obojtnych, np. argonu lub dwutlenku wgla. Rys. 2. Rodzaje spoin: a) czoBowe, b) pachwinowe, c) otworowe, d) grzbietowe [2] Spawanie jest obecnie najbardziej rozpowszechnionym sposobem Bczenia metali. PoBczenia spawane s szczelne i maj gBadkie spoiny. Za pomoc spawania mo\na nie tylko Bczy, lecz równie\ ci metale oraz regenerowa zu\yte powierzchnie cz[ci (przez napawanie). Specjalnym rodzajem spawania jest spawanie cz[ci z tworzyw sztucznych. Wad poBczeD spawanych jest to, \e w czasie spawania powstaj napr\enia, które mog doprowadzi do pkni lub odksztaBceD.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 8 PoBczenia zgrzewane. Zgrzewanie polega na miejscowym nagrzaniu Bczonych cz[ci metalowych (lub z tworzyw sztucznych) do stanu ciastowato[ci i mocnym doci[niciu ich do siebie. Wskutek doci[nicia powstaje wzajemne przeniknicie czstek Bczonych materiaBów. Najprostszym sposobem wykonania zgrzewania jest nagrzanie Bczonych cz[ci metalowych w ognisku kowalskim i mocne doci[nicie ich uderzeniami mBota. PoBczenia lutowane (spajane). Lutowanie polega na Bczeniu dwóch cz[ci metalowych za pomoc lutu (spoiwa) z metalu bardziej topliwego ni\ Bczone cz[ci. Stopiony lut [ci[le przywiera do Bczonych powierzchni. Warunkiem prawidBowego lutowania jest dokBadne oczyszczenie Bczonych powierzchni z rdzy, tBuszczu, farby, itp. Oczyszcza si je mechanicznie lub chemicznie, np.: wod lutownicz (wodnym roztworem chlorku cynku). Woda lutownicza zastosowana bezpo[rednio przed zabiegiem lutowania speBnia rol topnika, tj. [rodka zabezpieczajcego Bczone powierzchnie i ciekBy lut przed utlenianiem. PoBczenia wciskowe. PoBczenia wciskowe s poBczeniami spr\ystymi, powstaBymi w wyniku ró\nicy wymiarów cz[ci Bczonych (wcisku). W[ród tych poBczeD rozró\nia si poBczenia wtBaczane i skurczowe. PoBczenia wtBaczane uzyskuje si przez wtBoczenie jednej cz[ci maszyny w drug przy u\yciu prasy. Wymiary otworu i cz[ci wtBaczanej s [ci[le dopasowane. PrzykBadem poBczenia wtBaczanego jest tuleja osadzona nieruchomo w pia[cie koBa jezdnego. PoBczenia skurczowe otrzymuje si przez ogrzewanie cz[ci zewntrznej i osadzenie jej na cz[ci wewntrznej. Ogrzewanie powoduje zwikszenie wymiarów cz[ci zewntrznej, co uBatwia swobodne osadzenie jej na cz[ci wewntrznej. Po ostygniciu nastpuje skurczenie si cz[ci zewntrznej i zaci[nicie na cz[ci wewntrznej. W ten sposób wykonuje si osadzanie stalowych obrczy na kole. PoBczenie klejone. Klejenie jest stosunkowo now metod Bczenia cz[ci maszyn. Pomidzy powierzchnie Bczonych cz[ci wprowadza si klej, który po stwardnieniu tworzy spoin klejow, nazywan sklein. Obecnie najcz[ciej stosowane s kleje syntetyczne, których gBównymi skBadnikami s \ywica syntetyczna i kauczuki syntetyczne. Zalet klejenia jest mo\liwo[ Bczenia ró\nych materiaBów, a wic metali z metalami, niemetali (a tak\e metali) z niemetalami, np.: gum, szkBem, drewnem, tworzywami sztucznymi itp. Dalsze zalety to: du\a wytrzymaBo[ poBczenia klejonego, odporno[ na korozj oraz mo\liwo[ szybkiego i Batwego wykonania. Klejenie metali znalazBo szerokie zastosowanie przy naprawie maszyn. Stosuje si w tym celu gBównie kleje epoksydowe. Przed klejeniem powierzchnie Bczonych materiaBów musz by dokBadnie oczyszczone. PoBczenia rozBczne PoBczenia klinowe. PoBczenia tego rodzaju polegaj na wzajemnym docisku Bczonych cz[ci za pomoc klina. Docisk Bczonych cz[ci zapewnia niewielka zbie\no[ przeciwlegBych powierzchni klina. PoBczenia klinowe mog by poprzeczne i wzdBu\ne. PoBczenia wpustowe i wielowypustowe. PoBczenia wpustowe s poBczeniami ksztaBtowymi. Uzyskuje si je za pomoc elementów zwanych wpustami. Wpust, w przeciwieDstwie do klina wzdBu\nego, nie ma pBaszczyzn zbie\nych. Wpusty s osadzone ciasno w rowkach wykonanych w waBkach. Niekiedy wpusty s przymocowane do waBków wkrtami. PoBczenia gwintowe. PoBczenia te uzyskuje si za pomoc gwintu. Powierzchnie gwintowe Bczonych cz[ci tworz regularne grzbiety i bruzdy, przebiegajce wzdBu\ linii [rubowej.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 9 Lini [rubow mo\na sobie wyobrazi jako drog punktu M, poruszajcego si po powierzchni obracajcego si i przesuwajcego si walca. Rys. 3. Rodzaje poBczeD wpustowych: a) poBczenie pasowane -wpust ciasno osadzony w rowkach, b) poBczenie przesuwne, pozwalajce na ruch poosiowy piasty na wale (wpust mo\e by przymocowany wkrtami), c) poBczenie za pomoc wpustu czóBenkowego, d) wielowypust; 1  wypust [2] Osie i waBy Osie s to cz[ci maszyn, na których obracaj si inne elementy, np. koBa jezdne, koBa zbate, itp. Osie nie przenosz momentów obrotowych, nie podlegaj te\ dziaBaniu siB skrcajcych. Nara\one s gBównie na dziaBanie siB zginajcych (poprzecznych). Osie mog by nieruchome lub obrotowe. WaBy. WaB jest to ruchoma cz[ maszyny, na której osadzone s inne elementy wykonujce wraz z nim ruchy obrotowe lub wahadBowe. W odró\nieniu od osi, waBy przenosz momenty obrotowe i nara\one s na dziaBanie siB skrcajcych oraz zginajcych. WaBy mog by proste, np. waB odbioru mocy cignika, waB bbna mBocarni, waB przekBadni zbatej, lub wykorbione, np. waB korbowy silnika, waB wytrzsaczy mBocarni. W zale\no[ci od roli, jak speBniaj w mechanizmie, waBy dzieli si na napdzajce i napdzane. Osie i waBy osadzone w Bo\yskach podtrzymuj inne cz[ci maszyn, np.: koBa pasowe, tarcze sprzgieB, koBa jezdne, itp. Czopy s to odcinki osi i waBów, na których osadzone s Bo\yska lub inne cz[ci nieruchome albo ruchome, np. koBa. W Bo\yskach [lizgowych wystpuje tarcie [lizgowe, a w Bo\yskach tocznych tarcie toczne. Ao\yska [lizgowe. Wymagaj one wBa[ciwego doboru materiaBów i dobrego smarowania powierzchni czopa i panwi. Przy niedostatecznym smarowaniu Bo\ysko zagrzewa si i ulega szybkiemu zu\yciu. Ao\ysko skBada si najcz[ciej z dwóch zasadniczych elementów: kadBuba i panwi, która sBu\y do podtrzymywania czopa. Ao\yska [lizgowe mog by niedzielone i dzielone. Najprostszym Bo\yskiem [lizgowym jest jednocz[ciowe Bo\ysko bezpanwiowe odlane zazwyczaj z \eliwa. W takich Bo\yskach osadza si waBki wolnoobrotowe, nie wymagajce dobrego smarowania, np. waBek zespoBów wysiewajcych siewnika. Czsto stosowane s Bo\yska [lizgowe, w których panew z innego materiaBu wci[nita jest w obudow stalow lub \eliwn. Panwie mog mie ksztaBt cylindryczny lub sto\ka [citego, jak np. w koBach wozu konnego. Ao\yska toczne. S one coraz powszechniej stosowane w maszynach rolniczych ze wzgldu na maBy opór tarcia, Batwo[ smarowania oraz Batwo[ wymiany w razie zu\ycia si. GBównymi cz[ciami Bo\yska tocznego s: - pier[cienie zewntrzny i wewntrzny, w których wykonane s bie\nie dla cz[ci tocznych, - elementy toczne w postaci kulek, waBeczków, sto\ków itp., - koszyczek, który zapobiega skupianiu si lub nabieganiu na siebie elementów tocznych.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 10 Pier[cieD wewntrzny osadzony jest nieruchomo na czopie waBu, a pier[cieD zewntrzny  równie\ nieruchomo  w kadBubie Bo\yska. Zale\nie od ksztaBtów elementów tocznych rozró\nia sic Bo\yska kulkowe i waBeczkowe (walcowe, igieBkowe, sto\kowe i baryBkowe). Ao\yska mog mie jeden lub wicej rzdów elementów tocznych. Ao\yska igieBkowe maj niekiedy tylko pier[cieD zewntrzny; wewntrzn bie\ni stanowi powierzchnia waBu. Ao\yska toczne s produkowane przez wyspecjalizowane zakBady i s gotowymi elementami maszynowymi, które konstruktorzy dobieraj w zale\no[ci od [rednic czopów, wynikajcych z obliczeD wytrzymaBo[ciowych waBu, warto[ci siB dziaBajcych na te Bo\yska oraz prdko[ci obrotowej waBu. Ao\yska s nara\one na szybkie zu\ycie w wyniku zachodzcego w nich tarcia i obci\enia. W celu przedBu\enia \ywotno[ci Bo\ysk nieodzowne jest smarowanie ich zgodnie z zaleceniami instrukcji obsBugi maszyn. Najcz[ciej do smarowania Bo\ysk tocznych stosuje si smary staBe, które dobrze utrzymuj si w Bo\ysku i dziaBaj uszczelniajco. Zanieczyszczone powierzchnie [lizgowe i toczne Bo\ysk podlegaj zwikszonemu tarciu i tym samym przyspieszonemu zu\yciu. Dlatego nie mo\na dopuszcza do przedostawania si zanieczyszczeD na powierzchnie wspóBpracujce Bo\ysk i czopów waBów. W tym celu stosuje si uszczelnienia w postaci pokryw, uszczelek lub pier[cieni Simmera. SprzgBa SprzgBo jest to zespóB elementów sBu\cy do poBczenia dwóch waBów w sposób umo\liwiajcy przenoszenie momentu obrotowego z jednego waBu na drugi. Oprócz tego gBównego zadania sprzgBa mog speBnia inne zadania, np.: Bagodzi uderzenia, wyrównywa zmiany dBugo[ci waBu wskutek zmian temperatury, zabezpiecza mechanizmy napdowe przed przeci\eniem, itp. W konstrukcjach maszyn spotyka si wiele typów sprzgieB. SprzgBa mo\na podzieli na: - sprzgBa staBe (nierozBczne), - sprzgBa wyBczalne (rozBczne). W zale\no[ci od tego, czy daj si one rozBczy podczas ruchu waBu, czy te\ ich rozBczenie mo\e nastpi dopiero po zatrzymaniu waBu, przez rozmontowanie sprzgBa. SprzgBa staBe Do sprzgieB staBych, które sBu\ do Bczenia na staBe dwóch waBów w celu przedBu\enia ich przy zachowaniu wspóBosiowo[ci waBów, zalicza si sprzgBa tulejowe oraz sprzgBa tarczowe, skBadajce si z dwóch tarcz poBczonych [rubami. Tarcze osadzone s na koDcach waBów za pomoc klinów lub wpustów. SprzgBa staBe dzieli si równie\ na sprzgBa sztywne, które Bcz waBy w jedn caBo[, majc cechy waBu jednolitego, oraz sprzgBa podatne, które umo\liwiaj waBom pewn okre[lon swobod wzajemnych przesuni lub odchyleD. Oddzieln grup stanowi sprzgBa przegubowe, które stosuje si do Bczenia waBów, których osie obrotu mog ulega znacznym odchyleniom wzgldem siebie lub ustawione s pod ktem, który podczas pracy mo\e ulega zmianom, np.: przy napdzie maszyn od waBu odbioru mocy cignika. SprzgBa przegubowe, zwane inaczej przegubami Kardana, umo\liwiaj napd dwóch waBów, których osie obrotu tworz kt do 60°. SprzgBo przegubowe skBada si z dwóch par wideBek osadzonych na koDcach waBów oraz krzy\aka, którego czopy s osadzone w wideBkach za po[rednictwem Bo\ysk [lizgowych lub tocznych. z reguBy stosuje si dwa sprzgBa przegubowe osadzone na dwóch koDcach waBu po[redniego. Nieodzowne jest przy tym ustawienie wideBek na obu koDcach waBu po[redniego w tej samej pBaszczyznie.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 11 SprzgBa wyBczalne Najcz[ciej stosowane w rolnictwie sprzgBa wyBczalne  to sprzgBa kBowe, kulkowe, zapadkowe i cierne. SprzgBa te wyposa\one s w mechanizmy do ich wBczania i wyBczania. W nowoczesnych pojazdach s niekiedy stosowane sprzgBa hydro-kinetyczne. SprzgBa kBowe zalicza si do najprostszych i czsto stosowanych w maszynach rolniczych sprzgieB wyBczalnych. SprzgBo kBowe skBada si z dwóch tarcz osadzonych na waBach tak, \e jedna z nich jest przesuwna. Tarcze zaopatrzone s w wystpy (kBy), które mog mie zarys prostokta, trójkta lub trapezu. Po zsuniciu tarcz sprzgBa przy prostoktnym zarysie kBów ruch mo\e by przenoszony w obu kierunkach, a przy trapezowym, niesymetrycznym zarysie kBów ruch jest przenoszony w jednym kierunku. Przy obrotach w przeciwnym kierunku uko[ne powierzchnie kBów trapezowych [lizgaj si po sobie i napd wyBcza si samoczynnie. Jako sprzgBa bezpieczeDstwa, zwane tak\e sprzgBami przeci\eniowymi, w maszynach rolniczych mog by stosowane sprzgBa kulkowe lub cierne. W sprzgBach bezpieczeDstwa mo\na regulowa moment obrotowy przenoszony przez sprzgBo. SprzgBa zapadkowe stosowane s w maszynach rolniczych, których cz[ci s napdzane od kóB jezdnych, np.: w kosiarkach konnych, kopaczkach i innych. SprzgBo skBada si z zbatego koBa zapadkowego, umocowanego w pia[cie koBa jezdnego oraz zapadek dociskanych spr\ynami do koBa zapadkowego. Zapadki umocowane s wahliwie do ramion obsady zaklinowanej na wale maszyny. Przy ruchu maszyny do przodu zapadki zazbiaj si z koBem zapadkowym i nastpuje normalne przekazywanie napdu na cz[ci robocze maszyny. Natomiast przy cofaniu maszyny zapadki [lizgaj si po kole zapadkowym i nastpuje samoczynne wyBczenie napdu. SprzgBa cierne umo\liwiaj Bagodne Bczenie i rozBczanie waBów podczas ruchu obu tych waBów lub jednego z nich. SprzgBo cierne tarczowe skBada si z jednej lub wielu tarcz przymocowanych zwykle do koBa zamachowego oraz jednej lub kilku tarcz ciernych osadzonych przesuwnie na wale napdowym. Po naci[niciu pedaBu nastpuje doci[nicie tarcz i przeniesienie napdu z waBu napdzajcego na waB napdzany. Powierzchnie cierne sprzgieB s wykBadane specjalnymi wykBadzinami zwikszajcymi tarcie. SprzgBa hydrokinetyczne znajduj coraz cz[ciej zastosowanie w nowoczesnych cignikach, samochodach, wózkach widBowych oraz maszynach do prac ziemnych. W zamknitej obudowie sprzgBa hydrokinetycznego wypeBnionej ciecz umieszczone s: wirnik nazywany pomp z odpowiednio uksztaBtowanymi Bopatkami, osadzony na wale napdzajcym (wale korbowym silnika), oraz wirnik nazywany turbin, osadzony na wale napdzanym (sprzgBowym). W czasie pracy silnika waB napdzajcy obraca si, a wraz z nim pompa. Ciecz wprowadzana w ruch Bopatkami pompy jest odrzucana pod wpBywem siBy od[rodkowej na Bopatki turbiny. Napór cieczy na Bopatki turbiny powoduje obracanie si turbiny i przenoszenie napdu na waB napdzany. Napd z waBu napdzajcego na waB napdzany jest przenoszony tylko wówczas, gdy napór wirujcej cieczy jest dostatecznie du\y, co nastpuje przy prdko[ci obrotowej waBu napdzajcego okoBo 600 obr./min. W sprzgle hydrokinetycznym napd zostaje przenoszony tylko w wyniku naporu cieczy, bez mechanicznego poBczenia elementów napdzajcych z elementami napdzanymi. Zaletami sprzgieB hydrokinetycznych s: elastyczne Bczenie silnika z ukBadem napdowym pojazdu oraz tBumienie drgaD wystpujcych w ukBadzie pod wpBywem siB  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 12 zewntrznych. SprzgBa te mog pracowa z po[lizgiem, przy czym po[lizg ten nie powoduje niekorzystnego tarcia mechanicznego midzy elementami sprzgBa, powodujcego zu\ycie. PrzekBadnie Rodzaje przekBadni i ich przeBo\enia. PrzekBadnia sBu\y do przenoszenia z waBu napdzajcego (czynnego) na waB napdzany ruchu obrotowego najcz[ciej ze zmienion prdko[ci. Je\eli w przekBadni s tylko dwa waBy, nazywamy j przekBadni prost, je\eli wicej przekBadni zBo\on. Ka\da przekBadnia zBo\ona skBada si z przekBadni prostych. W maszynach i urzdzeniach rolniczych najcz[ciej stosowane s przekBadnie koBowe: pasowe, cierne, zbate, BaDcuchowe. W przekBadni koBowej prostej jedno koBo osadzone jest na wale napdzajcym drugie  na wale napdzanym. Niekiedy stosowane s tak\e przekBadnie hydrokinetyczne. Ka\d przekBadni charakteryzuje przeBo\enie. PrzeBo\enie przekBadni prostej jest to stosunek prdko[ci obrotowej koBa napdzanego (biernego) do prdko[ci obrotowej koBa napdzajcego (czynnego). PrzekBadnie pasowe PrzekBadnie pasowe stosowane s do przekazywania napdu midzy waBami oddalonymi od siebie, np. z waBu silnika spalinowego na waB bbna mBocarni. Rozró\nia si przekBadnie z pasem pBaskim i przekBadnie z pasem klinowym, zwane tak\e przekBadniami klinowymi. W przekBadni pasowej ruch obrotowy z koBa napdzajcego jest przekazywany na koBo napdzane za po[rednictwem Bczcego je pasa. Nastpuje to dziki napiciu pasa oraz tarciu midzy powierzchni wieDca a przylegajcym do niej pasem. Zrednice kóB pasowych powinny by dobrze dobrane do wymaganego przeBo\enia. Przyczepno[ pasa do wieDca koBa pasowego zale\y od kta opasania i nacigu pasa. Przy wikszym kcie opasania przyczepno[ pasa jest wiksza, a tym samym mniejszy po[lizg pasa na koBach pasowych. W celu zwikszenia kta opasania i przyczepno[ci pasa stosuje si napinacze. Je\eli obydwa koBa znajduj si w jednej pBaszczyznie i maj taki sam kierunek obrotu, to przekBadni nazywamy przekBadni otwart. Je\eli koBa maj obraca si w przeciwnych kierunkach, pas opasujcy je musi by skrzy\owany. PrzekBadni tak nazywamy przekBadni skrzy\owan. Spotyka si tak\e przekBadnie póB-skrzy\owane, gdy waBy nie s równolegBe. Pasy pBaskie Bczy si przez klejenie, zszywanie lub wulkanizowanie, w zale\no[ci od rodzaju materiaBu, z jakiego pas zostaB wykonany. Budowa kóB i pasów klinowych umo\liwia uzyskanie przekBadni bezstopniowej. PrzekBadnia taka pozwala na bezstopniow zmian prdko[ci obrotowej przez rozsuwanie tarcz kóB pasowych klinowych, a tym samym zmian ich podziaBowych [rednic. Rozstawienie tarcz mo\na zmieni w czasie pracy za pomoc [rub regulacyjnych lub specjalnych mechanizmów [rubowych albo hydraulicznych. Rys. 4. PrzekBadnia klinowa bezstopniow sterowana hydraulicznie: a) zmniejszenie prdko[ci obrotowej, b) zwikszenie prdko[ci obrotowej; 1  koBo napdzajce, 2  kolo napdzane, 3  siBowniki hydrauliczne [2]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 13 PrzekBadnie zbate PrzekBadnie zbate sBu\ do przenoszenia ruchu obrotowego z jednego waBu na drugi lub zmiany ruchu obrotowego na posuwisty, np. przekBadnie zbatkowe. Jest to mo\liwe dziki zazbianiu si kóB zbatych. Zazbianie si kóB polega na wchodzeniu zbów jednego koBa we wrby drugiego. W kole zbatym rozró\nia si wieniec zbaty, piast oraz tarcz lub szprychy. Rozró\nia si przekBadnie zbate: równolegBe (czoBowe), sto\kowe, [limakowe, zbatkowe. KoBa zbate mog by walcowe sto\kowe, co znaczy, \e maj zby nacite na powierzchni walca lub sto\ka. KoBa zbate maj zby proste, sko[ne lub [rubowe. Zby [rubowe odznaczaj si wytrzymaBo[ci i odporno[ci na [cieranie. PrzekBadnie równolegBe (czoBowe) charakteryzuj si równolegBym ustawieniem waBów, na których osadzone s koBa zbate. Przy zewntrznym zazbianiu si dwóch kóB kierunki ich obrotu, a zatem i kierunki obrotu obydwu waBów s przeciwne, natomiast przy wewntrznym zazbianiu si obydwa koBa obracaj si w tym samym kierunku. PrzekBadnie sto\kowe stosuje do przenoszenia ruchu obrotowo wówczas, gdy osie waBów, na których osadzone s koBa zbate sto\kowe, przecinaj si pod ktem PrzekBadnie [limakowe sBu\ do przenoszenia ruchu obrotowego wówczas, gdy waBy s ustawione wzgldem siebie pod ktem prostym, a osie ich nie przecinaj si. W przekBadni [limakowej [limak, wykonany w ksztaBcie [ruby, wspóBpracuje ze [limacznic, wykonan w ksztaBcie koBa zbatego o zbach sko[nych. PrzekBadnie te pozwalaj na bardzo znaczn redukcj obrotów i przeniesienie obrotów tylko w jednym kierunku od [limaka do [limacznicy. PrzekBadnie [limakowe stosuje si czsto w urzdzeniach kierowniczych i regulacyjnych maszyn rolniczych. PrzykBadnie zbatkowe s stosowane do zmiany ruchu obrotowego na ruch postpowy i odwrotnie. PrzekBadni zbatkow stanowi koBo zbate czoBowe i zbatka. W cignikach i maszynach rolniczych czsto stosuje si skrzynie przekBadniowe. S to ukBady przekBadni zbatych w zamknitych obudowach. Rozró\nia si skrzynie przekBadniowe o staBym przeBo\eniu i o przeBo\eniu zmienianym stopniowo. Przez zmian zazbieD poszczególnych kóB przekBadni wielostopniowej uzyskuje si ró\ne przeBo\enia, a zatem ró\ne prdko[ci obrotowe, np. kóB cigników, waBków wysiewajcych siewników, itp. W celu zmniejszenia tarcia i zu\ywania si kóB przekBadnie zbate s zazwyczaj umieszczone w obudowach wypeBnionych cz[ciowo olejem. PrzekBadnie hydrokinetyczne W niektórych nowoczesnych pojazdach znajduj zastosowanie przekBadnie hydrokinetyczne. Napd z waBu napdzajcego na waB napdzany przekazywany jest, podobnie jak w sprzgle hydrokinetycznym, za po[rednictwem cieczy wirujcej wewntrz obudowy przekBadni. W szczelnej obudowie znajduj si dwa wirniki i kierownica. Maj one wewntrz (podobnie jak wirniki sprzgBa hydrokinetycznego) promieni[cie rozmieszczone Bopatki, uksztaBtowane w taki sposób, \e razem tworz jak gdyby lini [rubow nawinit dookoBa [rodkowego pier[cienia przekBadni. Wirnik nazywany pomp jest osadzony na wale napdzajcym (wale korbowym silnika). Wirnik nazywany turbin osadzony jest na wale napdzanym ukBadu napdowego. Kierownica poBczona jest na staBe z obudow przekBadni. W czasie pracy przekBadni napdzana przez silnik pompa wprowadza w ruch ciecz znajdujc si w obudowie. StrumieD cieczy zostaje skierowany siB od[rodkow na Bopatki turbiny. Napór cieczy na Bopatki turbiny wywoBuje jej ruch. W czasie ruchu obrotowego turbiny wirujca ciecz napotyka opór Bopatek nieruchomej kierownicy, co powoduje zmniejszenie prdko[ci obrotowej turbiny, a tym samym i stosunku tej prdko[ci do staBej  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 14 prdko[ci pompy. W miar zwikszania obci\enia pojazdu prdko[ obrotowa turbiny zmniejsza si, a tym samym zmniejsza si stosunek tej prdko[ci do staBej prdko[ci pompy, czyli przeBo\enie. GBówn zalet przekBadni hydrokinetycznej jest uBatwienie pracy kierowcy przez wyeliminowanie czstej zmiany przeBo\eD i manipulowania dzwigniami w skrzyni przekBadniowej pojazdu. Zasada dziaBania i rodzaje napadów hydraulicznych Rozró\nia si dwa zasadnicze rodzaje napdów hydraulicznych: - napd hydrokinetyczny, gdy na energi mechaniczn zamieniana jest energia kinetyczna kr\cej w ukBadzie cieczy, - napd hydrostatyczny, gdy na energi mechaniczn zamieniana jest energia potencjalna ci[nienia hydrostatycznego cieczy.. W maszynach i cignikach rolniczych najcz[ciej stosowany jest napd hydrostatyczny. Zasada dziaBania hydrostatycznego napadu hydraulicznego polega na wykorzystaniu prawa Pascala. Budowa elementów skBadowych ukBadów hydraulicznych W ka\dym ukBadzie hydraulicznym oprócz zewntrznego zródBa energii (silnika spalinowego lub elektrycznego) wystpuj: - pompa, - odbiorniki (siBowniki lub silniki hydrauliczne), - urzdzenia sterujce i regulujce (rozdzielacze, zawory), - urzdzenia zabezpieczajce (zawory), - wyposa\enie pomocnicze (zbiornik, filtry, przewody, akumulatory hydrauliczne, manometry i inne), - czynnik roboczy  olej hydrauliczny. Dziki temu energia ci[nienia cieczy mo\e by przeniesiona na ró\ne odlegBo[ci w ró\nych ukBadach przestrzennych. 4.1.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Do jakiego rodzaju poBczeD nale\ poBczenia gwintowe? 2. Przy jakich rodzajach poBczeD stosujemy wysok temperatur? 3. Na jakich cz[ciach maszyn wystpuj czopy? 4. Jakie zjawiska fizyczne wystpuj w Bo\yskach? 5. Jaka jest gBówna rola sprzgBa? 4.1.3. wiczenia wiczenie 1 Dokonaj podziaBu i rozró\nij poBczenia zastosowane w budowie ukBadu korbowo- tBokowego silnika spalinowego. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zaplanowa tok pracy, 2) zgromadzi sprzt i materiaBy potrzebne do wykonania wiczenia,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 15 3) zorganizowa stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy, 4) przeprowadzi wiczenie poprzez rozpoznanie elementów, 5) wykona szkic i schemat poBczenia. Wyposa\enie stanowiska pracy: - plansze, - zdjcia, - model przedstawiajcy ukBadu korbowo-tBokowy silnika, - poradnik dla ucznia, - przybory do rysowania. wiczenie 2 Porównaj poBczenia spawane i nitowane na przykBadzie wybranej konstrukcji. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zaplanowa tok pracy, 2) zgromadzi sprzt i materiaBy potrzebne do wykonania wiczenia, 3) zorganizowa stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy. Wyposa\enie stanowiska pracy: - plansze i zdjcia, - poradnik dla ucznia, - [rodki ochrony. 4.1.3. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) rozró\nia poBczenia rozBczne? 1 1 2) okre[li wspóln cech spawania, zgrzewania i lutowania? 1 1 3) klasyfikowa cz[ci osi i waBów? 1 1 4) okre[li jaki rodzaj tarcia wystpuje w Bo\yskach? 1 1 5) okre[li jak rol peBni sprzgBa? 1 1  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 16 4.2. Maszyny stosowane w gospodarstwach rolnych 4.2.1. MateriaB nauczania Pompy Pompy s stosowane w wielu urzdzeniach do pompowania ró\nego rodzaju cieczy: wody, paliw, olejów, gnojowicy, cieczy do opryskiwania, itp. Pompy s przeno[nikami cieczy, za pomoc których ciecz mo\e by podniesiona na okre[lon wysoko[ lub uzyskuje okre[lone ci[nienie. Rodzaje pomp W zale\no[ci od sposobu przekazywania energii przez element roboczy na ciecz pompy mo\na podzieli na: 1. pompy wyporowe, 2. pompy wirowe. DziaBanie pomp wyporowych polega na zasysaniu i wypieraniu dawek cieczy z przestrzeni ssawnej do przestrzeni tBocznej w wyniku zmian objto[ci tych przestrzeni, powodowanych ruchem elementu roboczego. Rys. 5. Schemat budowy i dziaBania pompy tBokowej sscej: 1  cylinder, 2  tBok, 3  zawór sscy, 4  zawór tBoczcy, 5  przewód ssawny [2] Pompy tBokowe. Pompy tBokowe mog by napdzane rcznie lub silnikiem elektrycznym. Budow i zasad dziaBania najprostszej pompy tBokowej sscej (pompy studziennej), napdzanej rcznie, przedstawiono na rysunku powy\ej. W czasie ruchu tBoka w gór woda jest zasysana przez otwarty zawór sscy do cylindra. Przy ruchu tBoka w dóB woda przechodzi przez znajdujcy si w tBoku zawór tBoczcy i wydostaje si nad tBok. Przy kolejnym ruchu tBoka do góry woda znajdujca si nad tBokiem unosi si i wypBywa przez rur wylotow. Zasada dziaBania pomp tBokowych ssco-tBoczcych, jednostronnego i dwustronnego dziaBania, przedstawiona jest na rysunku poni\ej.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 17 Rys. 6. Schemat budowy i dziaBania pompy tBokowej ssco-tBoczcej: a) jednostronnego dziaBania, b) dwustronnego dziaBania; 1  cylinder, 2  tBok, 3 -zawory ssce, 4  zawory tBoczce, 5  rurocig [2] W pompie tBokowej dwustronnego dziaBania podczas ruchu tBoka w prawo woda jest zasysana przez zawór sscy znajdujcy si po lewej stronie cylindra; jednocze[nie woda z prawej cz[ci cylindra tBoczona jest przez zawór tBoczcy do rurocigu. Przy ruchu tBoka w lewo woda jest zasysana przez zawór sscy po prawej stronie cylindra. W tym samym czasie przez zawór tBoczcy, znajdujcy si po lewej stronie tBoka, woda przepBywa do rurocigu. Pompy nurnikowe. Pompy nurnikowe pod wzgldem zasady dziaBania s podobne do pomp tBokowych ssco-tBoczcych. Wypieranie cieczy z przestrzeni roboczej kadBuba nastpuje wskutek ruchu tBoka zbudowanego w ksztaBcie walca, zwanego nurnikiem. Pompy przeponowe. DziaBanie pompy przeponowej jest podobne do dziaBania pompy tBokowej sscej. Zamiast tBoka w pompach przeponowych zastosowano przepon (membran) dzielc przestrzeD kadBuba pompy na dwie komory  ssawn i tBoczn. Pompy przeponowe mog by jednostronnego i dwustronnego dziaBania. Pompy skrzydeBkowe W pompie skrzydeBkowej rol tBoka speBniaj skrzydeBka osadzone na wale i umieszczone wewntrz cylindrycznego korpusu pompy. W skrzydeBkach znajduj si otwory z zaworami tBoczcymi. W dolnej cz[ci korpusu pompy umieszczona jest nieruchoma przegroda z zaworami sscymi. W czasie zwrotnego obrotu skrzydeBek ciecz jest zasysana do przestrzeni pod jednym skrzydeBkiem i równocze[nie wytBaczana spod drugiego. DziaBanie pompy skrzydeBkowej jest podobne do dziaBania pompy tBokowej ssco-tBoczcej dwustronnego dziaBania. Pompy rotacyjne Do najcz[ciej stosowanych pomp rotacyjnych zalicza si pompy Bopatkowe i pompy zbate. W pompach rotacyjnych zasysanie i tBoczenie cieczy odbywa si w wyniku obrotowego ruchu elementu roboczego. W pompach Bopatkowych przenoszenie cieczy wykonywane jest przez Bopatki swobodnie przemieszczajce si w promieniowo rozmieszczonych rowkach wirnika umieszczonego mimo[rodowo w korpusie pompy. W czasie ruchu obrotowego wirnika Bopatki oddzielaj dawki cieczy i przenosz je z przestrzeni ssawnej do przestrzeni tBocznej korpusu pompy. Podczas ruchu Bopatki s dociskane siB od[rodkow do wewntrznej powierzchni korpusu, co zapewnia dobr szczelno[ pompy. Mimo[rodowe umieszczenie bbna wirnika w korpusie pompy powoduje, \e podczas obrotu wirnika przestrzeD midzy Bopatkami nad krócem ssawnym powiksza si, co powoduje zasysanie cieczy. Oddzielone Bopatkami dawki cieczy  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 18 przenoszone s przy dalszym obrocie wirnika do cz[ci korpusu, w której nastpuje zmniejszanie si objto[ci przestrzeni midzy Bopatkami, co powoduje przetBaczanie cieczy. W pompach zbatych ruch obrotowy wykonuj dwa koBa zbate, które w miejscu zazbienia si oddzielaj przestrzeD ssawn od tBocznej. Konieczne jest szczelne dopasowanie kóB zbatych do korpusu pompy i smarowanie elementów obrotowych pompy. Pompy zbate s bardzo proste w budowie, a zarazem niezawodne w dziaBaniu. Stosuje si je jako pompy olejowe w silnikach spalinowych i w napdach hydraulicznych. Pompy wirowe Przedstawicielami pomp wirowych s pompy od[rodkowe. S one proste w budowie, Batwe w obsBudze i niezawodne w dziaBaniu. Nadaj si do pompowania zarówno cieczy czystych, jak i gstych  zawierajcych du\o cz[ci staBych. Pompy od[rodkowe przy niedu\ych gabarytach charakteryzuj si du\ wydajno[ci, ale niewielkim ci[nieniem tBoczenia w porównaniu z pompami tBokowymi. ZespoBem roboczym pompy od[rodkowej jest wirnik z Bopatkami obracajcymi si w obudowie o przekroju spirali. Rura ssawna jest doprowadzona do [rodka obudowy, a rura tBoczna  do koBnierza obudowy. Obracajcy si wirnik zalanej pompy powoduje wprawienie cieczy w ruch wirowy, przy którym na czstki cieczy dziaBa siBa od[rodkowa. W wyniku tego czstki cieczy s odrzucane na zewntrz wirnika, gdzie zwiksza si ci[nienie i ciecz odpBywa do przewodu tBoczenia. W miejscu odrzuconych czstek cieczy powstaje podci[nienie powodujce zasysanie nastpnych czstek cieczy. Proces ten jest cigBy. Przed uruchomieniem konieczne jest zalanie pompy od[rodkowej ciecz. W praktyce stosowane s nastpujce rodzaje pomp od[rodkowych: 1. pompa jednostopniowa  niskoci[nieniowa, która ma jeden wirnik podajcy ciecz bezpo[rednio do rury tBocznej, 2. pompa wielostopniowa  wysokoci[nieniowa, w której znajduje si kilka wirników poBczonych szeregowo, zwikszajcych stopniowo ci[nienie cieczy. PrzykBadem pompy jednostopniowej stosowanej w rolnictwie jest wodna pompa pBywakowa. Obudowa tej pompy jest przymocowana do dna zbiornika-pBywaka. W obudowie umieszczony jest jednofazowy silnik elektryczny. Na wystajcym z pBywaka wale osadzony jest wirnik pompy. Pompa stale zalana wod, po uruchomieniu tBoczy gitkim przewodem wod na zewntrz studni. Do przepompowywania [cieków i innych cieczy z ciaBami staBymi stosuje si pompy z wirnikiem o maBej liczbie Bopatek (o opBywowych ksztaBtach) i o szerokich kanaBach midzyBopatkowych, dziki czemu pompa nie zatyka si ciaBami staBymi znajdujcymi si w cieczy. Konstrukcja pompy zapewnia Batwy dostp do wlotu i wylotu wirnika oraz kanaBów midzyBopatkowych. Do tBoczenia cieczy na du\e wysoko[ci stosuje si pompy wielowirnikowe, czyli wielostopniowe. S one powszechnie stosowane w instalacjach wodocigowych hydroforowych. Wydajno[ pompy wirowej zale\y od jej wielko[ci oraz prdko[ci obrotowej wirnika. Silniki spalinowe Silnikami nazywamy maszyny, które sBu\ do przeksztaBcania okre[lonego rodzaju energii (wodnej, cieplnej, elektrycznej, wiatru, spr\onego powietrza, itd.) w prac mechaniczn. Silniki, które przeksztaBcaj energi ciepln w prac mechaniczn nazywamy silnikami cieplnymi. Silnikiem cieplnym jest np. spalinowy silnik tBokowy stosowany w cignikach rolniczych. W silnikach tych energia cieplna spr\onych w cylindrze gazów nadaje tBokowi ruch postpowo-zwrotny, który przez odpowiedni ukBad jest zamieniany na ruch obrotowy waBu korbowego.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 19 Podstawowe pojcia i okre[lenia Zasada dziaBania wszystkich tBokowych silników spalinowych jest podobna i polega na spalaniu rozpylonego paliwa, starannie wymieszanego w odpowiednim stosunku z powietrzem. PowstaBe podczas spalania paliwa gazy maj wysok temperatur i wysokie ci[nienie. Ci[nienie to, dziaBajc na tBok, powoduje jego przesuwanie si w cylindrze. Ruch tBoka przenosi si na korbowód, a z niego na waB korbowy, powodujc jego obracanie si. W ten sposób ciepBo spalania ulega zamianie na energi mechaniczn, która przejawia si w silniku w postaci energii ruchu obrotowego waBu korbowego. Podczas pracy silnika tBok wykonuje ruch postpowo-zwrotny, oddalajc si lub przybli\ajc do osi waBu korbowego. Zajmuje on przy tym kolejno te same skrajne poBo\enia (najdalsze i najbli\sze w stosunku do osi waBu korbowego), w których prdko[ tBoka jest równa zeru i w których tBok zmienia kierunek ruchu. Te skrajne poBo\enia tBoka nazywa bdziemy: zewntrznym zwrotnym poBo\eniem (ZZP), gdy tBok jest najbardziej oddalony od osi waBu korbowego, i wewntrznym zwrotnym poBo\eniem (WZP), gdy tBok znajduje si najbli\ej waBu korbowego. OdlegBo[ midzy obu skrajnymi poBo\eniami nazywa bdziemy skokiem i oznacza liter S, a ruch midzy nimi wykonany  suwem. Nastpujce po sobie i okresowo powtarzajce si procesy zachodzce w cylindrze silnika w zwizku ze zmian energii cieplnej na energi mechaniczn nazywa bdziemy obiegiem lub cyklem pracy silnika. Suw tBoka bdzie wic okre[lon cz[ci tego obiegu. Objto[ cylindra zawart midzy skrajnymi poBo\eniami denka tBoka nazywamy objto[ci skokow cylindra. Objto[ t oznacza bdziemy przez V; i mierzy w cm3. Obliczamy j mno\c pole przekroju cylindra przez warto[ skoku. Sum objto[ci wszystkich cylindrów silnika nazywa bdziemy objto[ci skokow silnika. PrzestrzeD cylindra znajdujc si nad tBokiem, gdy ten przyjmuje zewntrzne zwrotne poBo\enie, nazywa bdziemy komor spalania. PrzestrzeD cylindra znajdujc si nad tBokiem, gdy ten przyjmuje wewntrzne zwrotne poBo\enie, nazywa bdziemy objto[ci caBkowit cylindra. Stosunek objto[ci caBkowitej cylindra do objto[ci komory spr\ania nazywa bdziemy stopniem spr\ania. StopieD spr\ania okre[la wic, ile razy zmniejszyBa si objto[ gazów zawartych w cylindrze podczas przesunicia tBoka z WZP do ZZP, czyli podczas jednego suwu. PodziaB tBokowych silników spalinowych Za kryterium podziaBu silników spalinowych tBokowych przyjmuje si: cykl pracy, chBodzenie, sposób zapalania paliwa, itp. Zale\nie od cyklu pracy rozró\niamy silniki: czterosuwowe, których cykl pracy jednego cylindra silnika zamyka si w czasie dwóch obrotów waBu korbowego, czyli w okresie czterech suwów i dwusuwowe, których cykl pracy jednego cylindra silnika przypada na jeden obrót waBu korbowego, czyli zamyka si V czasie dwóch suwów. Zale\nie od sposobu chBodzenia rozró\niamy silniki chBodzone ciecz lub powietrzem. Najwa\niejszy jest jednak podziaB silników ze wzgldu na sposób zapalania paliwa i z tego wzgldu bdziemy wyró\niali silniki z zapBonem iskrowym, w których paliwo zawarte w mieszance paliwowo-powietrznej zapala si od iskry elektrycznej wytworzonej midzy elektrodami [wiecy zapBonowej, oraz silniki z zapBonem samoczynnym, w których zapBon paliwa nastpuje samoczynnie pod wpBywem temperatury powietrza rozgrzanego wskutek du\ego spr\enia. Sposób zapalania paliwa ma istotny wpByw na charakterystyk i konstrukcj silnika.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 20 Budowa tBokowego silnika spalinowego Silnik skBada si z mechanizmów i ukBadów, których dziaBanie jest wzajemnie uwarunkowane. W ka\dym silniku tBokowym mo\na rozró\ni kadBub, mechanizm korbowo- tBokowy oraz ukBady, których zadaniem jest dostarczanie paliwa w odpowiedniej ilo[ci i w odpowiednim czasie, powodowanie jego zapBonu, usuwanie spalin oraz chBodzenie i smarowanie cz[ci ruchomych silnika. KadBub silnika stanowi zasadnicz cz[ obudowy silnika, której zadaniem jest poBczenie wszystkich jego zespoBów w jedn zwart caBo[. Do obudowy nale\: blok cylindrowy, miska olejowa, gBowica, tuleja cylindrowa oraz pokrywy. W bloku cylindrowym s umieszczone albo do niego przymocowane wszystkie pozostaBe cz[ci. Wewntrz bloku znajduje si tuleja cylindrowa. Wntrze jej stanowi przestrzeD, w której zachodzi proces spalania paliwa i zamiana energii cieplnej na mechaniczn, przejawiajc si w postaci energii postpowo-zwrotnego ruchu tBoka. Od góry  blok cylindrowy zamknity jest gBowic, a od doBu misk olejow. Dolna cz[ kadBuba wraz z misk olejow stanowi skrzyni korbow. Mechanizm korbowy. Zadaniem tego mechanizmu jest zamiana postpowo-zwrotnego ruchu tBoka na ruch obrotowy waBu korbowego. W jego skBad wchodz: tBok, sworzeD tBokowy, korbowód, waB korbowy, pier[cienie tBokowe, panewki i koBo zamachowe. UkBad rozrzdu. Rozrzdem nazywamy mechanizm sterujcy wlotem mieszanki paliwowo-powietrznej lub powietrza do cylindra i wylotem spalin. W skBad tego ukBadu wchodz: waBek rozrzdu, na którym umieszczone s krzywki, dzwignie zaworowe oraz zawory sscy i wydechowy. Wikszo[ silników ma ponadto popychacze i laski popychaczy. Krzywki obracajcego si waBka rozrzdu dziaBaj na dzwignie wprawiajc je w ruch wahadBowy. Ruch ten przenosi si na zawory i powoduje ich otwieranie. Zamykanie, nastpuje wskutek dziaBania spr\yn osadzonych na zaworach. Ruch zaworów umo\liwia napeBnianie w odpowiednim momencie cylindra mieszank paliwowo-powietrzn albo powietrzem oraz jego opró\nianie ze spalin. UkBad zapBonowy stosowany jest wyBcznie w silnikach z zapBonem iskrowym. Jego zadaniem jest wytworzenie w odpowiedniej chwili iskry elektrycznej sBu\cej do zapalenia w cylindrze paliwa zawartego w mieszance. UkBad zapBonowy skBada si z urzdzeD wytwarzajcych prd niskiego napicia (akumulator, prdnica), urzdzeD przetwarzajcych go na prd o wysokim napiciu (cewka indukcyjna i przerywacz) oraz urzdzeD doprowadzajcych prd wysokiego napicia (rozdzielacz) do [wiecy zapBonowej znajdujcej si w gBowicy. UkBad zasilania. W silnikach z zapBonem iskrowym zadaniem tego ukBadu jest przygotowanie mieszanki paliwa z powietrzem, doprowadzenie jej do cylindrów i usunicie spalin, a w silnikach z zapBonem samoczynnym  dokBadne odmierzenie okre[lonej dawki paliwa, wprowadzenie jej w odpowiedniej chwili do cylindra i rozpylenie. UkBad chBodzenia. Cz[ci stykajce si bezpo[rednio z gorcymi gazami (cylindry, gBowica, tBoki i zawory) podczas pracy silnika bardzo si nagrzewaj i dlatego musz by chBodzone. ChBodzi mo\na je ciecz lub powietrzem. UkBad smarowania. Zadaniem tego ukBadu jest dostarczanie ruchomym cz[ciom silnika odpowiedniej ilo[ci smaru, w celu zmniejszenia tarcia. Do ukBadu tego nale\: zbiornik smaru (miska olejowa), pompa olejowa, filtr i kanaBy doprowadzajce olej do miejsca przeznaczenia. Czterosuwowy silnik spalinowy z zapBonem iskrowym. Cykl pracy czterosuwowego silnika z zapBonem iskrowym zamyka si w czasie czterech kolejno po sobie nastpujcych suwów tBoka. W zale\no[ci od zjawisk zachodzcych w cylindrze poszczególne suwy tBoka nazywa bdziemy suwami: ssania, spr\ania, pracy i wydechu. W silniku czterosuwowym ka\demu suwowi odpowiada jedna faza cyklu pracy silnika, natomiast w silniku dwusuwowym ka\demu z suwów odpowiada wicej ni\ jedna faza cyklu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 21 Fazy cyklu pracy silnika: ssanie, spr\anie, praca i wydech zachodz podczas trwania dwu suwów tBoka: suwu pierwszego i suwu drugiego. Czterosuwowy silnik spalinowy z zapBonem samoczynnym. Silnik z zapBonem samoczynnym zasysa czyste powietrze, natomiast paliwo dostarczane jest przez pomp wtryskow (za po[rednictwem wtryskiwaczy) pod bardzo wysokim ci[nieniem w chwili poprzedzajcej zewntrzne zwrotne poBo\enie tBoka. StopieD spr\ania jest znacznie wy\szy w silnikach z zapBonem samoczynnym ni\ w silnikach z zapBonem iskrowym. Wskutek wysokiego spr\enia powietrze nagrzewa si do temperatury (500 800°C), w której dostarczone przez wtryskiwacz paliwo ulega zapBonowi. Tak jak w przypadku silnika z zapBonem iskrowym, kolejne suwy bdziemy nazywa suwami: ssania, spr\ania, pracy i wydechu. Porównujc cykl pracy silnika czterosuwowego z zapBonem samoczynnym z cyklem silnika czterosuwowego z zapBonem iskrowym, mo\emy zauwa\y nastpujce ró\nice: 1. obieg silnika z zapBonem samoczynnym skBada si z piciu faz: ssanie, spr\anie, wtrysk paliwa, praca i wydech, a silnika z zapBonem iskrowym z czterech: ssanie, spr\anie, praca i wydech, 2. w silniku z zapBonem samoczynnym zapBon paliwa nastpuje samorzutnie, natomiast w silniku z zapBonem iskrowym  od iskry elektrycznej wytworzonej midzy elektrodami [wiecy zapBonowej, 3. stopieD spr\ania w silnikach z zapBonem samoczynnym jest znacznie wy\szy ni\ w silnikach z zapBonem iskrowym, co umo\liwia osignicie takiej temperatury mieszanki paliwowo-powietrznej, w której wystpuje samozapBon paliwa, 4. tworzenie mieszanki paliwowo-powietrznej w silniku z zapBonem samoczynnym odbywa si w cylindrze, a w silnikach z zapBonem iskrowym poza nim. Niekonwencjonalne zródBa energii W ostatnich latach na [wiecie obserwuje si ogromne zainteresowanie wykorzystaniem zródeB energii odnawialnych, takich jak: sBoDce, wiatr, przypBywy i odpBywy mórz i oceanów, spadek wody, a tak\e energii zawartej w biomasie, czyli substancji powstajcej z organizmów \ywych ro[lin i zwierzt. Przy obecnym poziomie zapotrzebowania na energi zasoby paliw kopalnych (ropy naftowej, gazu, wgla) wyczerpuj si w ogromnym tempie. Oblicza si, \e ropy naftowej mo\e starczy na 40 lat, gazu na 50 lat, a wgla na 200 lat. Jednocze[nie coraz wiksze jest zanieczyszczenie [rodowiska produktami spalania kopalin. Obserwuje si ocieplenie klimatu i kwa[ne deszcze, które s niekorzystne dla prawidBowego funkcjonowania \ycia na ziemi. Dlatego te\ poszukiwania naukowców i praktyków zwracaj si w kierunku wykorzystania niewyczerpalnych i czystych ekologicznie zródeB energii. Opracowanie urzdzeD do pozyskiwania i wykorzystywania energii ze zródeB odnawialnych staBo si jedn z wa\niejszych potrzeb wspóBczesnego [wiata. Kolektory sBoneczne Energia sBoneczna stanowi powszechnie dostpne zródBo energii. Od wieków energia sBoneczna wykorzystywana byBa do ogrzewania wody, odparowywania soli morskiej, suszenia produktów spo\ywczych dla ludzi i zwierzt. W ostatnich latach opracowuje si ró\nego rodzaju urzdzenia przetwarzajce energi sBoneczn na energi ciepln i energi elektryczn. Jednym z gBównych odbiorców tej energii bdzie rolnictwo, a zwBaszcza ogrodnictwo. Energia sBoneczna mo\e by wykorzystywana do ogrzewania powietrza w pomieszczeniach, do podgrzewania wody do celów sanitarnych oraz podlewania ro[lin, do ogrzewania szklarni i tuneli foliowych, a tak\e w chBodnictwie.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 22 Do przetwarzania energii promieniowania sBonecznego w energi ciepln sBu\ specjalne urzdzenia nazywane kolektorami sBonecznymi. Kolektory sBoneczne pBaskie znalazBy szerokie zastosowanie w produkcji rolniczej i ogrodniczej. DziaBanie kolektora pBaskiego polega na pochBanianiu promieniowania sBonecznego (absorpcji) przez ciaBa o barwie zbli\onej do czarnej i przeksztaBcaniu go na energi ciepln. Podstawowym elementem kolektora pBaskiego jest absorber, czyli pByta pochBaniajca, umieszczona na warstwie izolacyjnej zapobiegajcej stratom ciepBa. Promieniowanie sBoneczne dziaBajce na pByt jest cz[ciowo odbijane, przepuszczane i pochBaniane. Energia cieplna pochBonita przez absorber w wikszo[ci gromadzi si nad jego powierzchni, skd oddawana jest do najbli\szego otoczenia przez konwekcj. Zjawisko konwekcji nastpuje w wyniku przemieszczania si cieczy lub gazów wskutek ró\nicy ci[nieD. Uzyskanie wy\szych temperatur przez absorber jest mo\liwe przez tworzenie tzw. powBok selektywnych absorberów z materiaBów o du\ym wspóBczynniku pochBaniania, takich jak czarne tlenki niklu, chromu, miedzi lub farba kryjca z dodatkiem sadzy. Innym sposobem zwikszenia skuteczno[ci absorbera jest umieszczanie nad jego powierzchni jednej lub kilku przezroczystych pByt, najcz[ciej szklanych. Umo\liwia to wykorzystanie tzw. efektu szklarniowego, dziki któremu absorbowane jest dBugofalowe promieniowanie emitowane przez materiaB absorbera i zmniejszone s konwekcyjne straty ciepBa do otoczenia. Stosuje si tak\e zwierciadBa pBaskie i paraboliczne, dziki którym zwiksza si koncentracja promieniowania sBonecznego na powierzchni kolektora sBonecznego i uzyskuje wy\sze temperatury absorbera. Typowy kolektor sBoneczny jest wykonany w postaci pByty pochBaniajcej (absorbera) umieszczonej w skrzyniowej obudowie, uBo\onej na warstwie izolacji i przesBonitej przezroczyst przesBon ze szkBa lub folii polietylenowej. W praktyce spotyka si ró\ne rozwizania kolektorów dostosowane do mo\liwo[ci materiaBowych i zaprojektowanego rozwizania instalacji. Kolektory sBoneczne powinny by wystawione na poBudnie, poBudniowy-zachód lub poBudniowy-wschód i ustawione pod ktem, przy którym najdBu\ej bezpo[rednie promienie sBoneczne bd pada prostopadle na powierzchni kolektora. Powierzchnia kolektora nie powinna by zacieniona o \adnej porze dnia. Kolektory mog by ustawiane na ziemi lub na pBaskich dachach, mog by umieszczane na dachach spadzistych lub przy [cianach budynku. Umieszczenie kolektora na dachu budynku zastpuje niekiedy pokrycie dachowe. Naturalny dach peBni wówczas rol absorbera, a kanaB powietrzny kolektora powstaje na przykBad przez przymocowanie do krokwi podbitki z pByty pil[niowej, peBnicej rol obudowy i izolacji termicznej. Pozwala to na zmniejszenie strat ciepBa przez dach i strat ciepBa w instalacji. Energia biomasy Wytwarzanie biogazu jest rozpowszechnione w wielu krajach, gdy\ jest to inwestycja bardzo prosta, a poniesione koszty mog si szybko zwróci. Dodatkow korzy[ci jest utylizacja gnojowicy i uzyskanie bardzo dobrego nawozu. W wyniku beztlenowej fermentacji gnojowicy w dobrze ocieplonej komorze fermentacyjnej (w temperaturze co najmniej 35°C) otrzymuje si gaz palny  metan. Fermentacja metanowa powoduje zniszczenie czynników chorobotwórczych w gnojowicy, zniszczenie nasion chwastów i zlikwidowanie przykrego zapachu. Uzyskany w wyniku fermentacji gaz mo\e sBu\y do ogrzewania pomieszczeD w budynkach mieszkalnych, ogrzewania szklarni i tuneli foliowych oraz do ogrzewania wody na potrzeby ludzi i zwierzt.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 23 Odpady organiczne, takie jak gnojowica, obornik, gnojówka, nie wykorzystane cz[ci ro[lin, [cieki z zakBadów przetwórstwa rolnego oraz [cieki komunalne mo\na poddawa procesowi fermentacji metanowej, w wyniku której zmniejsza si w znacznym stopniu Badunek zanieczyszczeD tych odpadów i zostaje wytworzony biogaz. Fermentacja metanowa jest procesem biochemicznym zachodzcym w warunkach beztlenowych, w wyniku której otrzymuje si gBównie metan (CH4) i dwutlenek wgla (CO2). Fermentacja metanowa przebiega w zamknitych zbiornikach, nazywanych komorami fermentacyjnymi. Zciany komór fermentacyjnych s zaopatrzone w warstw izolacji. Stosuje si ró\ne typy komór fermentacyjnych o ró\nej pojemno[ci w zale\no[ci od obsady zwierzt w gospodarstwie. W celu zapewnienia odpowiedniej temperatury w komorze fermentacyjnej potrzebna jest instalacja grzewcza. Konieczne jest tak\e stosowanie mieszadeB, które zapewniaj utrzymanie jednakowej temperatury w komorze fermentacyjnej oraz zapobiegaj rozwarstwianiu si gnojowicy  tworzeniu si osadu i ko\ucha na powierzchni gnojowicy. Wykorzystanie surowców ro[linnych na cele energetyczne W zwizku z deficytem i wysokimi kosztami paliw pBynnych prowadzone s prace nad wykorzystaniem surowców ro[linnych do wytwarzania tzw. biopaliw. W rolnictwie zapotrzebowanie na paliwa pBynne bdzie coraz wiksze. Cz[ paliwa mo\e by uzyskiwana ze zródeB odnawialnych, jakimi s surowce ro[linne. Biopaliwa charakteryzuj si mniejsz emisj do atmosfery szkodliwych substancji w spalinach i mniejszym zadymieniem w czasie spalania w porównaniu z paliwami pochodzenia mineralnego. Ma to znaczenie na terenach szczególnie chronionych przed zanieczyszczeniem i degradacj [rodowiska. Paliwa te nazywa si tak\e ekologicznymi paliwami silnikowymi. Produkcja surowców ro[linnych na terenach zagro\onych ekologicznie, na których nie powinno si uprawia ro[lin do spo\ycia mo\e by zródBem odnawialnej co roku rezerwy paliw. Prace nad wykorzystaniem surowców ro[linnych na ekologiczne paliwa silnikowe prowadzone s w dwóch kierunkach: 1. stosowania bezwodnego alkoholu etylowego (etanolu) jako skBadnika do mieszanek z benzyn, 2. przerobu rzepaku na estry oleju rzepakowego do napdu silników wysokopr\nych. Alkohol etylowy (etanol) mo\e by produkowany z ziemniaków, \yta, melasy w gorzelniach rolniczych i przemysBowych. Stosowanie alkoholu etylowego jako dodatku do paliwa pozwoliBoby na zagospodarowanie nadwy\ek produktów ro[linnych w rolnictwie. Do benzyny mo\na dodawa 5% bezwodnego alkoholu etylowego  bez ujemnych skutków dla pracy silnika, tzn. bez zwikszenia korozji w silniku i bez uszkadzania uszczelnieD. Dodatek alkoholu etylowego do benzyny zmniejsza o poBow zawarto[ szkodliwych dla [rodowiska naturalnego zwizków oBowiu. Zmniejszona zostaje tak\e zawarto[ w spalinach metali ci\kich, wglowodorów i tlenków azotu. Przy produkcji benzyny bezoBowiowej etanol mo\e by stosowany jako komponent etyliny 94. W przyszBo[ci przewiduje si zastosowanie etanolu równie\ jako komponentu olejów napdowych i do produkcji paliw rolniczych. Przetworzony olej rzepakowy mo\e by stosowany jako paliwo w postaci czystego rafinowanego oleju rzepakowego do napdu specjalnie skonstruowanych silników wysokopr\nych lub jako dodatek do oleju napdowego. W Polsce prowadzi si badania nad estrem metylowym i jego mieszanin z olejem napdowym. W przyszBo[ci przewiduje si tak\e przetwarzanie oleju rzepakowego na oleje smarowe. W naszym kraju istniej mo\liwo[ci do rozwoju produkcji rzepaku przeznaczonego na biopaliwo. Mog by w tym celu równie\ u\ytkowane grunty, które ze wzgldów ekologicznych powinny by wyBczone z produkcji ro[linnej na potrzeby konsumpcyjne.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 24 Produkcja biopaliwa z rzepaku wymaga wybudowania sieci agrorafinerii. Agrorafinerie maj by budowane na terenach wiejskich. Przewidziane s do obsBugi gospodarstw produkujcych rzepak z przeznaczeniem na przetworzenie go na biopaliwo dla wBasnego gospodarstwa i na pasz. Do celów grzewczych stosuje si energi ze spalania biomasy, któr mog stanowi: materiaBy drzewne z szybko rosncych drzew, np.: wierzba energetyczna i z odpadów uzyskiwanych po prze[wietlaniu drzew, sBoma oraz inne odpady ro[linne. Elektrownie wiatrowe Mo\liwo[ci rozwoju energetyki wiatrowej. Energi wiatru wykorzystywano od dawna w wiatrakach dostarczajcych energii do przemiaBu zbó\. W ostatnich latach obserwuje si rozwój energetyki wiatrowej, wynikajcy z d\enia do wykorzystania zródeB energii odna- wialnej i dziaBaD na rzecz ekologii. Energia wiatru w Polsce mo\e by wykorzystywana przede wszystkim w rolnictwie po przetworzeniu jej na energi mechaniczn lub energi elektryczn. Energi mechaniczn wykorzystuje si do napdu pomp sBu\cych do przepompowywania wody, do nawadniania i odwadniania oraz do napdu urzdzeD napowietrzajcych w rybnych stawach hodowlanych. Energi elektryczn uzyskiwan za pomoc elektrowni wiatrowych wykorzystuje si gBównie do ogrzewania i o[wietlenia. Na jednej trzeciej obszaru Polski istniej warunki do zainstalowania i opBacalnej eksploatacji elektrowni wiatrowych. Elektrownie wiatrowe przewidziane do budowania w Polsce bd mogBy pracowa przy prdko[ci wiatru w przedziale 4 16 m/s na wysoko[ci 20 m ponad terenem. Powierzchni, na jakiej mog by zainstalowane elektrownie wiatrowe, szacuje si na okoBo 3000 km². Budujc farmy wiatrowe na tym obszarze przy zaBo\eniu, \e czas wykorzystania mocy zainstalowanej bdzie wynosi 1500 godzin rocznie, szacunkowo okre[la si docelow roczn produkcj energii elektrycznej na poziomie 10 000 GWh. Opracowano przy wykorzystaniu do[wiadczeD przodujcych firm zagranicznych (duDskich i holenderskich)  prototypy i rozpoczto serie produkcyjne kilku elektrowni wiatrowych i urzdzeD wspóBpracujcych. Energia elektryczna wytwarzana przez te elektrownie w wikszo[ci jest wykorzystywana do ogrzewania. Energi t s zasilane grzaBki w zbiornikach wodnych, piece akumulacyjne, warniki akumulacyjne i inne grzejniki elektryczne do ogrzewania pomieszczeD. Wyposa\enie elektrowni wiatrowej w sterownik czstotliwo[ci, przetwornic tyrystorow lub tyrystorowy regulator obci\enia umo\liwia równie\ zasilanie silników elektrycznych. Elektrownie wodne Energia spadku wody byBa wykorzystywana w maBych elektrownia wodnych jeszcze przed II wojn [wiatow. IstniaBo ok. 8 tys. maBych elektrowni wodnych o mocy kilkuset kilowatów, stanowicych tzw. maB energetyk na potrzeby wsi. W latach powojennych budowano przewa\nie du\e elektrownie wodne. MaBe elektrownie wodne stanowi tanie zródBo energii. Spitrzona woda spada na turbin wodn, która obracajc uruchamia prdnic wytwarzajc prd elektryczny. Turbinami wodnymi nazywamy silniki wodne wirnikowe przetwarzajce energi ruchu (kinetyczn), a cz[ciowo równie\ energi ci[nienia wody na energi mechaniczn.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 25 4.2.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Do jakiego rodzaju pomp nale\y pompa tBokowa? 2. Na co wpBywa ilo[ obrotów wirnika pompy wirowej? 3. Czy w elektrowni wodnej wykorzystywana jest energia spadku cieczy? 4. Czy zawory s elementami silnika spalinowego? 5. Czy przekBadnia zbata nale\y do przekBadni cignowych? 4.2.3. wiczenia wiczenie 1 Na przykBadzie modelu silnika spalinowego wykonaj i opisz jeden cykl roboczy. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zaplanowa tok pracy, 2) zgromadzi sprzt i materiaBy potrzebne do wykonania wiczenia, 3) zorganizowa stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy, 4) przeprowadzi wiczenie poprzez rozpoznanie elementów, 5) wykona szkic i schemat poBczenia. Wyposa\enie stanowiska pracy: - plansze, - zdjcia, - model przedstawiajcy silnik spalinowy, - poradnik dla ucznia, - przybory do rysowania i pisania. wiczenie 2 Porównaj prac pomp tBokowych i wirowych na wybranych przykBadach Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zaplanowa tok pracy, 2) zgromadzi sprzt i materiaBy potrzebne do wykonania wiczenia, 3) zorganizowa stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy. Wyposa\enie stanowiska pracy: - plansze i zdjcia, - poradnik dla ucznia, - [rodki ochrony, - modele pomp.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 26 4.2.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) klasyfikowa pompy wyporowe? 1 1 2) okre[la parametry pompy wirowej i ich wpByw na wydajno[? 1 1 3) okre[la czy w silniku hydraulicznym wykorzystywana jest energia ci[nienia cieczy? 1 1 4) rozró\nia elementy silnika spalinowego? 1 1 5) okre[li czy przekBadnia zbata nale\y do przekBadni cignowych? 1 1  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 27 4.3. Mechanizacja podstawowych upraw polowych 4.3.1. MateriaB nauczania Mechanizacja siewu i sadzenia Stosowane s ró\ne sposoby siewu maszynowego nasion do gleby, a mianowicie: 1. siew rzutowy, który jednak\e nie zapewnia ro[linom odpowiednich warunków rozwoju, gBównie ze wzgldu na nierównomierne rozmieszczenie nasion na polu, 2. siew rzdowy, polegajcy na równomiernym rozmieszczeniu nasion w rzdach; ten sposób siewu nasion zbó\ i ro[lin jest najcz[ciej stosowany; mo\e to by siew wskorzdowy, normalnorzdowy lub szerokorzdowy, w zale\no[ci od szeroko[ci midzyrzdzi; szeroko[ midzyrzdzi przy normalnorzdowym siewie zbó\ wynosi 10 20 cm, przy [redniorzdowym siewie, np. buraków  40 45 cm, przy szerokorzdowym siewie, np.: kukurydzy  50 70 cm, 3. siew punktowy, sprowadzajcy si do precyzyjnego rozmieszczenia pojedynczych nasion w glebie wzdBu\ rzdów; wysiewa si w ten sposób buraki i kukurydz. Siew rzdowy umo\liwia przeprowadzenie uprawy midzyrzdowej, co pozwala poprawi warunki wzrostu i rozwoju uprawianych ro[lin i uBatwia maszynowy zbiór plonów. Stosowany jest równie\ siew pasmowo-[cie\kowy, polegajcy na wysiewie w pasmach z pozostawieniem nie obsianych pasów do przejazdu maszyn do nawo\enia pogBównego, pielgnowania oraz ochrony ro[lin. Nowoczesne technologie uprawy przewiduj zostawianie w czasie siewu nie obsianych pasów, tzw. [cie\ek przejazdowych (technologicznych), dostosowanych do szeroko[ci kóB cignika i szeroko[ci roboczej maszyn u\ywanych przy wykonywaniu kolejnych zabiegów agrotechnicznych (rozsiewaczy do nawo\enia pogBównego, opryskiwaczy, itp.). Przy zastosowaniu maszyn o du\ej szeroko[ci liczba [cie\ek przejazdowych jest oczywi[cie mniejsza. Pozostawienie [cie\ek przejazdowych umo\liwia prac maszyn na polu w ka\dym okresie wegetacji, bez powodowania mechanicznych uszkodzeD ro[lin. Przemieszczanie si maszyn po [cie\kach przejazdowych umo\liwia precyzyjne wykonywanie nawo\enia pogBównego lub opryskiwania i pozwala unikn nakBadania si dawek rozsiewanych preparatów lub powstawania mijaków. Pozostawienie [cie\ek przejazdowych wpBywa na zmniejszenie ugniatania gleby przez koBa agregatów przeje\d\ajcych po polu. Mimo wyBczenia cz[ci powierzchni spod uprawy w wyniku stosowania [cie\ek przejazdowych, plonowanie ro[lin na powierzchni nieugniatanej jest znacznie wiksze. W celu zmniejszenia  strat powierzchni nale\y d\y do stosowania cigników wyposa\onych w koBa z wskimi oponami. Szeroko[ [cie\ki przejazdowej powinna by ok. 10 cm wiksza od szeroko[ci koBa cignika. Na [wiecie obserwuje si równie\ tendencje do przeprowadzania bezpo[redniego siewu nasion w [ciernisko. Stosowane s do tego wieloczynno[ciowe agregaty uprawowo-siewne. Agregat taki mo\e skBada si na przykBad z brony rotacyjnej, zawieszonego na niej siewnika pneumatycznego, podajcego nasiona bezpo[rednio do gleby i urzdzeD do przykrycia wysianych nasion. Siew bezpo[redni przyczynia si do zmniejszenia energochBonno[ci i pracochBonno[ci zabiegów. Sprzyja tak\e ochronie gleby przed erozj. Do siewu nasion stosowane s nastpujce grupy maszyn: 1. siewniki rzdowe (uniwersalne); mog to by siewniki zawieszane, przyczepiane lub przyczepiano-zawieszane, 2. agregaty uprawowo-siewne, 3. siewniki specjalne.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 28 Do siewników specjalnych zalicza si: 1. siewniki punktowe, do precyzyjnego siewu nasion, zwBaszcza buraków i kukurydzy, 2. siewniki rzutowe, do wysiewu nasion traw i koniczyn, 3. siewniki ogrodnicze, do rzdowego lub gniazdowego wysiewu nasion ro[lin warzywniczych oraz siewniki kombinowane do równoczesnego wysiewu nasion i nawozów mineralnych. Siewniki rzdowe Siewniki rzdowe s powszechnie stosowanymi maszynami do siewu rzdowego nasion ro[lin zbo\owych, strczkowych, oleistych i innych; s wic siewnikami uniwersalnymi. Ka\dy siewnik rzdowy skBada si z nastpujcych podstawowych zespoBów ramy i ukBadu jezdnego z urzdzeniem do zaczepiania lub zawieszania oraz do kierowania siewnikiem: 1. skrzyni nasiennej z mieszadBem, 2. zespoBów wysiewajcych z przewodami nasiennymi, redlicami oraz urzdzeniami do regulacji ilo[ci wysiewu, 3. ukBadu napdowego z urzdzeniem do wBczania i wyBczania napdu. Nasiona zasypywane s do skrzyni nasiennej siewnika. W skrzyni nasiennej umieszczone jest mieszadBo, które obracajc si przegarnia nasiona, co zapobiega zatykaniu si kanaBów doprowadzajcych nasiona do zespoBów wysiewajcych. KóBka zespoBów wysiewajcych dozuj i wygarniaj nasiona do przewodów nasiennych. Przewodami nasiennymi nasiona doprowadzane s do wy\Bobionych redlicami bruzdek w glebie. Redlice nie tylko \Bobi bruzdki w celu odpowiedniego uBo\enia nasion w glebie, ale równie\ umo\liwiaj przykrycie nasion gleb w wyniku osypywania si brzegów bruzdek za przemieszczajcymi si redlicami. KóBka wysiewajce osadzone na wale wysiewnym i mieszadBo skrzyni nasiennej s napdzane od koBa jezdnego siewnika, za po[rednictwem przekBadni zbatych i BaDcuchowych. ZespoBy wysiewajce W siewnikach rzdowych najcz[ciej spotyka si dwa typy zespoBów wysiewajcych: 1. koBeczkowe, 2. woreczkowe. ZespoBy wysiewajce koBeczkowe s bardziej nowoczesne  zapewniaj du\ równomierno[ wysiewu nasion, s proste i Batwe w obsBudze. Na wspólnym poziomym wale wysiewnym zaklinowane s przesuwne kóBka wysiewajce koBeczkowe, pracujce zawsze caB dBugo[ci. Mo\na je zmienia w zale\no[ci od rodzaju wysiewanych nasion. W czasie siewu obracajce kóBka koBeczkowe wygarniaj nasiona ze skrzyni nasiennej do przewodów nasiennych. Regulacj ilo[ci wysiewu uzyskuje si przez zmniejszenie lub zwikszenie prdko[ci obrotowej waBu wysiewnego z kóBkami wysiewajcymi. Pod ka\dym kóBkiem wysiewajcym znajduje si denko, po którym w czasie siewu przesuwaj si nasiona. Wielko[ szczeliny wysiewnej midzy denkami, a koDcami koBeczków mo\na regulowa w zale\no[ci od wielko[ci wysiewanych nasion za pomoc dzwigni lub [rub regulacyjnych nastawiajcych poBo\enie poszczególnych denek. Przy wysiewie nasion grubszych denko to nale\y odchyli bardziej ni\ przy wysiewie nasion drobnych. Mo\na równie\ regulowa wielko[ szczeliny dolotowej dla nasion za pomoc zasuwek (zastawek regulacyjnych). Zasuwki te umo\liwiaj tak\e caBkowite wyBczenie poszczególnych zespoBów wysiewajcych w razie potrzeby wykonywania siewu nie  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 29 wszystkimi redlicami siewnika. W celu zapewnienia prawidBowego wysiewu nasion ró\nej wielko[ci stosuje si wymiennie ró\ne rodzaje kóBek wysiewajcych: do wysiewu nasion drobnych, [rednich i grubych. KóBka ró\ni si midzy sob uksztaBtowaniem elementów wygarniajcych. KóBka wysiewajce wykonane s z wytrzymaBych i lekkich tworzyw sztucznych. Stosowane s tak\e kóBka uniwersalne. KóBko uniwersalne skBada si z dwóch kóBek (do nasion mniejszych i do nasion wikszych), które mo\na zblokowa ze sob. Napd otrzymuje jedynie kóBko do nasion drobnych. Natomiast kóBko do nasion wikszych mo\e obraca si tylko za po[rednictwem kóBka do nasion drobnych (po zblokowaniu). Przystosowanie siewnika do wysiewu okre[lonego rodzaju nasion uzyskuje si przez wBczenie lub odBczenie drugiego kóBka, bez konieczno[ci demonta\u i wymiany kóBek w zespoBach wysiewajcych. W niektórych siewnikach stosowany jest mechaniczno-pneumatyczny sposób wysiewu nasion. Nasiona dozowane s ze skrzyni nasiennej koBeczkowymi zespoBami wysiewajcymi do e\ektorów, a nastpnie  za pomoc strumienia powietrza wytwarzanego wentylatorem  przenoszone przewodami pneumatycznymi do redlic. ZespoBy wysiewajce roweczkowe (zwane te\ waBeczkowymi lub \Bobkowanymi) stosowane s w siewnikach konnych i niektórych starszych typach siewników cignikowych. GBówn cz[ci robocz zespoBu wysiewajcego roweczkowego jest kóBko z nacitymi wzdBu\nie rowkami, które wygarnia nasiona z gniazda do przewodu nasiennego. Obok ka\dego kóBka roweczkowego umieszczone jest nieobracajce si kóBko gBadkie zaopatrzone w dwa wystpy (zastawki). Obie cz[ci kóBka osadzone s w gniezdzie na wspólnym wale wysiewnym przechodzcym przez caB skrzyni nasienn. Przy obracaniu si tego waBu obraca si rowkowana cz[ kóBka wysiewajcego, natomiast cz[ gBadka pozostaje nieruchoma. Regulacj ilo[ci wysiewanych nasion uzyskuje si przez przesuwanie za pomoc dzwigni waBu wysiewnego wraz w kóBkami rowkowanymi i kóBkami gBadkimi w lewo lub w prawo w gniazdach zespoBów wysiewajcych. Na miejsce wysuwanej cz[ci kóBka rowkowanego wchodzi kóBko gBadkie. Im wiksza cz[ kóBka rowkowanego znajduje si w gniezdzie, tym wicej nasion jest wysiewanych i odwrotnie. Gniazdo zespoBu wysiewajcego jest od spodu zamknite denkiem spr\ynujcym. W niektórych siewnikach z zespoBem wysiewajcym roweczkowym mo\na zmienia kierunek obrotów waBu wysiewnego. Dziki temu uzyskuje si: 1. dolny wysiew  do wysiewu zbó\, 2. górny wysiew  do wysiewu nasion grubych, np.: grochu, bobiku lub bardzo drobnych, np.: rzepaku. Przewody nasienne Przewody nasienne doprowadzaj wysiewane nasiona do redlic. Stosuje si przewody nasienne: 1. spiralne  w postaci spiralnie zwinitej ta[my stalowej, 2. teleskopowe  zbudowane z rurek z tworzywa sztucznego o zwikszajcych si stopniowo [rednicach, wsuwajcych si jedna w drug, 3. gBadkie rurowe elastyczne z tworzywa sztucznego lub gumy. Redlice Redlice sBu\ do wprowadzenia, uBo\enia i przykrycia nasion w glebie. Pod wzgldem budowy dzieli si je na: 1. radeBkowe, 2. stopkowe (europejskie), 3. tarczowe.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 30 W Polsce najcz[ciej stosuje si redlice stopkowe, czyli europejskie i redlice dwutarczowe. GBboko[ zagBbiania si redlicy stopkowej w glebie i jej docisk mo\na regulowa przez obci\anie redlicy za pomoc obci\ników zakBadanych z tyBu na specjalny wystp. w niektórych siewnikach regulacj t przeprowadza si centralnie za pomoc korby. Docisk redlic mo\na tak\e regulowa indywidualnie przez zmian napicia spr\yn doci\ajcych. Do pBytkiego siewu nasion warzyw stosowane s redlice stopkowe wyposa\one w regulowany pBoz, który [lizgajc si po powierzchni roli zapewnia niewielk gBboko[ pracy redlicy. Stosowane s równie\ nakBadki na redlice stopkowe do gBbokiego siewu grochu i bobiku oraz do siewu pasmowego. Przy punktowym siewie buraków, w którym szczególnie wa\ne jest zapewnienie nasionom odpowiedniej wilgotno[ci gleby, stosuje si redlice wyposa\one w kóBko wgniatajce nasiona w bruzd \Bobion przez stopk redlicy i zagarniacz pokrywajcy nasiona gleb. GBboko[ pracy takiej redlicy ustala si za pomoc rolki kopiujcej umieszczonej przed stopk. PrzekBadnie do napdu zespoBów wysiewajcych. PrzekBadnie te umo\liwiaj przeniesienie napdu od kóB jezdnych siewnika na zespoBy wysiewajce i regulacj (skokowo) prdko[ci obrotowej waBu wysiewnego. Im wiksza jest prdko[ obrotowa waBu wysiewnego, tym wiksza jest ilo[ wysiewanych przez zespóB wysiewajcy nasion. W nowych siewnikach stosowane s przekBadnie bezstopniowe o specjalnej konstrukcji, które umo\liwiaj Batw i precyzyjn regulacj liczby obrotów waBu wysiewnego, a zatem ilo[ci wysiewanych nasion. Siewniki zawieszane W siewnikach zawieszanych napd zespoBów wysiewajcych uzyskiwany jest od kóB siewnika poprzez przekBadni BaDcuchow, a nastpnie przez szereg przekBadni zbatych. W poBo\enie transportowe i na czas nawrotów siewnik zawieszany jest podnoszony w gór podno[nikiem hydraulicznym cignika. Nastpuje wówczas wyBczenie napdu na zespoBy wysiewajce siewnika i jednoczesne uniesienie redlic. Siewniki zawieszane maj znacznie prostsz budow w porównaniu z siewnikami przyczepianymi. Maj jednak zwykle niezbyt du\ szeroko[ robocz ze wzgldu na konieczno[ ograniczenia ich masy. Zbyt du\a masa siewnika mogBaby bowiem powodowa zakBócenia równowagi agregatu cignik-siewnik w poBo\eniu transportowym. Siewniki zawieszane mog by wyposa\one w zagarniacze wysianych nasion, spr\ynowe spulchniacze [ladów kóB cignika, automatyczny mechanizm do sterowania znacznikami, licznik obsianych hektarów, wskaznik napeBnienia skrzyni nasiennej, sygnalizator obrotów waBu wysiewnego, automatyczne urzdzenie do trasowania [cie\ek przejazdowych, a tak\e znaczniki [cie\ek przejazdowych. Siewniki przyczepiane W siewnikach przyczepianych napd na zespoBy wysiewajce przenoszony jest od koBa jezdnego siewnika. W starszych typach cignikowych siewników przyczepianych na uwrociach napd zespoBów wysiewajcych jest wyBczany za pomoc dzwigni rcznej przez stojcego na pomo[cie pomocnika. Przestawienie dzwigni powoduje podniesienie redlic siewnika i jednoczesne wyBczenie napdu zespoBów wysiewajcych w wyniku odsunicia od siebie kóB zbatych w przekBadni bocznej siewnika. W celu zapewnienia prawidBowych odlegBo[ci midzy pasami siewnymi siewnik  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 31 wyposa\ony jest w znaczniki, przymocowane po obu stronach pomostu obsBugowego siewnika. W czasie pracy jeden ze znaczników jest opuszczany  talerz umocowany na koDcu znacznika wyznacza [lad równolegle do kierunku ruchu agregatu. Po nawrocie pomocnik unosi w gór ten znacznik, natomiast opuszcza znacznik umieszczony z przeciwnej strony siewnika. W kolejnym przejezdzie agregatu cignik-siewnik przednie koBa cignika prowadzi si po poprzednio wyznaczonym przez znacznik [ladzie. W nowszych typach siewników przyczepianych zastosowany jest ukBad hydrauliczny, który umo\liwia jednoosobow obsBug agregatu siewnego  tylko przez traktorzyst. UkBad hydrauliczny siewnika zasilany jest z zewntrznego ukBadu hydraulicznego cignika. WBczenie dzwigni ukBadu hydraulicznego przez traktorzyst na zawrociu powoduje podniesienie redlic i zagarniaczy oraz odchylenie do tyBu spulchniaczy [ladów. Jednocze[nie uniesiony zostaje znacznik dotychczas pracujcy, a napd zespoBów wysiewajcych zostaje wyBczony. Po wykonaniu nawrotu traktorzysta zwalnia dzwigni zewntrznego ukBadu hydraulicznego, co powoduje ustawienie elementów pracujcych w glebie w poBo\eniu roboczym i wBczenie napdu zespoBów wysiewajcych. Nastpuje równocze[nie opuszczenie na powierzchni pola drugiego znacznika. Siewnik przyczepiany  oprócz dwóch ogumionych kóB polowych wyposa\ony jest równie\ w dwa koBa transportowe. Ze wzgldu na du\ szeroko[ robocz siewnik na czas transportu po drogach publicznych mo\na poBczy z cignikiem bokiem, tak aby skrzynia nasienna byBa ustawiona równolegle do kierunku jazdy. Siewniki specjalne Siewniki punktowe do siewu precyzyjnego (punktowego). Rozmieszczenie nasion w rzdach wysianych siewnikiem rzdowym nie jest równomierne, co przy wysiewie niektórych nasion, np. buraków cukrowych, kukurydzy, warzyw, jest niekorzystne. Z tego wzgldu nasiona wymagajce precyzyjnego rozmieszczenia w rzdach wysiewa si punktowo. Wielonasienne kBbki buraków odpowiednio preparuje si  przez ich rozdrobnienie (segmentowanie i szlifowanie lub kalibrowanie), a niekiedy tak\e otoczkowanie specjaln mas zawierajc nawozy. Punktowy siew takich jednokieBkowych nasion pozwala zmniejszy nakBady pracy przy uprawie midzyrzdowej, a tak\e uBatwia mechaniczny zbiór buraków, gdy\ s one równomiernie zakorzenione w glebie. Siewniki punktowe s budowane jako sekcyjne. Siewnik skBada si z ramy przyczepianej lub zawieszanej na cigniku i przymocowanych do niej za po[rednictwem czworoboków przegubowych sekcji wysiewajcych. Ka\da sekcja wysiewajca wyposa\ona jest w skrzyni nasienn, zespóB wysiewajcy, redlic, kóBko ugniatajce, kóBko zagarniajce i zespóB napdowy. Sekcje wysiewajce mog by zamocowane na ramie w ró\nych odstpach, w zale\no[ci od szeroko[ci midzyrzdzi przewidzianej dla danej ro[liny. Sekcje wysiewajce siewników punktowych dzieli si na: 1. sekcje wysiewajce o dziaBaniu mechanicznym, 2. sekcje wysiewajce o dziaBaniu pneumatycznym (podci[nieniowe i nadci[nieniowe). Siewniki punktowe mog by wyposa\one dodatkowo w zespoBy do rozsiewania nawozów mineralnych i granulowanych [rodków ochrony ro[lin. Siewniki kombinowane. Siewniki zbo\owo-nawozowe s przeznaczone do jednoczesnego wysiewu rzdowego nasion i granulowanych nawozów mineralnych. Budowane s siewniki z oddzielnymi skrzyniami na nasiona i na nawóz lub ze wspóln skrzyni na nasiona i nawóz. Siewniki rzutowe. Przy siewie wikszo[ci nasion traw i koniczyn wystarcza bardzo  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 32 pBytkie przykrycie nasion gleb. Dlatego nasiona te s zazwyczaj wysiewane rzutowo, a nastpnie wgniatanie w gleb waBami gBadkimi lub pier[cieniowymi. W siewniku rzutowym nasiona wysiewane s bezpo[rednio na powierzchni gleby przez szczeliny wysiewajce w tylnej [cianie lub w dnie skrzyni nasiennej. ZespoBy wysiewajce szczoteczkowe (w postaci cylindrycznych szczotek) umocowane s na obracajcym si wale wysiewajcym, umieszczonym wewntrz skrzyni nasiennej. Szczotki umieszczone s przed szczelinami wysiewajcymi obracajcymi si wale wysiewajcym, umieszczonym wewntrz skrzyni nasiennej. Szczotki umieszczone s przed szczelinami wysiewajcymi. Ilo[ wysiewu reguluje si przez zw\enie lub rozszerzenie szczelin wysiewajcych za pomoc przesuwnej listwy z otworami. Maszyny do sadzenia Zadaniem maszyn do sadzenia ziemniaków jest zmniejszenie pracochBonno[ci i zapewnienie prawidBowego wykonania sadzenia. Podstawowym wymaganiem przy sadzeniu jest zachowanie równomiernej gBboko[ci sadzenia oraz staBej rozstawy (szeroko[ci midzyrzdzi) i prostoliniowo[ci rzdów sadzonych ziemniaków. GBboko[ sadzenia ziemniaków  mierzona od powierzchni gleby do podstawy sadzeniaka  powinna zawiera si w granicach 4 12 cm. Zale\y ona od rodzaju gleby, jako[ci sadzeniaków i warunków klimatycznych. Gsto[ sadzenia, czyli odlegBo[ midzy sadzeniakami w rzdzie w zale\no[ci od rodzaju gleby i przeznaczenia plantacji (sadzeniaki, konsumpcyjne, przemysBowe) mie[ci si w granicach 17 40 cm. Znormalizowane szeroko[ci midzyrzdzi, mo\liwe do uzyskania w krajowych sadzarkach wynosz: 60, 62,5, 67,5, 70 i 75cm. Przy wikszych szeroko[ciach mo\liwe jest uzyskanie wikszej wydajno[ci maszyn stosowanych do sadzenia, upraw midzyrzdowych i zbioru. Aatwiejsze jest tak\e przemieszczanie si sprztu rolniczego po polu. Do szeroko[ci midzyrzdzi ustalonej przy sadzeniu ziemniaków musz by dostosowane narzdzia do uprawy midzyrzdowej i maszyny potrzebne do zmechanizowanego zbioru ziemniaków. Zachowanie prawidBowej szeroko[ci midzyrzdzi i prostoliniowo[ci rzdów uBatwi pózniejsz upraw midzyrzdow i zbiór ziemniaków. W sadzarkach do ziemniaków z podwójnym szeregiem czerpaków zespoBy sadzce wykonane s w postaci ta[m bez koDca, do których przymocowane s czerpaki wybierajce ziemniaki z komór sadzcych zbiornika. Czerpaki w pierwszym i drugim szeregu przesunite s wzgldem siebie o póB podziaBki. DopByw sadzeniaków do przeno[ników z czerpakami mo\e by regulowany przez odpowiednie nastawienie gumowych przegród znajdujcych si w zbiorniku sadzarki. Regulacj gsto[ci sadzenia uzyskuje si przez zmian prdko[ci ruchu ta[m z czerpakami. Napd na te ta[my przenoszony jest od kóB podporowo-napdowych za po[rednictwem przekBadni BaDcuchowej, wyposa\onej w przesuwne koBa BaDcuchowe. Przez zmian poBo\enia wzgldem siebie kóB BaDcuchowych mo\na uzyska ró\ne przeBo\enia przekBadni, a zatem i zmian odlegBo[ci midzy sadzeniakami w rzdzie. Do zabezpieczenia ukBadu napdowego przed uszkodzeniem w przypadku ruchu do tyBu sadzarki w poBo\eniu roboczym sBu\y sprzgBo jednokierunkowe wyBczajce napd ta[m. GBboko[ sadzenia (gBboko[ bruzd) mo\e by regulowana przez zmian poBo\enia kóB podporowych w stosunku do caBej maszyny. Sadzarka czterorzdowa jest maszyn póBzawieszan. Przód sadzarki jest zawieszony na ukBadzie zawieszenia cignika, a tyB opiera si na ogumionych koBach podporowych. Napd na zespoBy sadzce jest przekazywany od kóB podporowych poprzez przekBadni umo\liwiajc uzyskanie ró\nych odlegBo[ci midzy sadzeniakami w rzdzie. Sadzarka  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 33 wyposa\ona jest w znaczniki uBatwiajce zachowanie prawidBowej szeroko[ci midzyrzdzi przy kolejnych przejazdach. W czasie pracy sadzarki póBautomatycznej pracownicy siedzcy na siodeBkach sadzarki wyjmuj rcznie sadzeniaki ze zbiornika i wkBadaj je w przegrody obracajcych si kóB dozujcych (tarcz). Dna przegród stanowi uchylne klapki. W momencie, gdy przegroda znajduje si nad lejem zsypowym, nastpuje uchylenie klapki i sadzeniak z przegrody wpada do leja, którym kierowany jest na dno wyoranej redlic bruzdy. Nastpnie zagarniacze talerzowe (kroje) ze [lizgami przysypuj sadzeniaki i formuj redliny. KoBa dozujce otrzymuj napd od koBa napdzajcego  za po[rednictwem przekBadni BaDcuchowej i przekBadni zbatych sto\kowych. Przez odpowiednie dobranie kóB przekBadni BaDcuchowej na osi koBa napdowego uzyskuje si zmian przeBo\enia i tym samym zmian odlegBo[ci midzy sadzeniakami w rzdzie. Sadzarki póBautomatyczne czterorzdowe wyposa\one s w znaczniki [ladów dla kóB cignika, umo\liwiajce zachowanie wBa[ciwych szeroko[ci midzyrzdzi przy kolejnych przejazdach. Sadzarki póBautomatyczne mog by stosowane do sadzenia wszystkich rodzajów sadzeniaków (podkieBkowanych, pobudzonych, u[pionych, sortowanych i niesortowanych). Do sadzenia ziemniaków podkieBkowanych sadzarka musi by odpowiednio przygotowana. Nale\y zdemontowa górn cz[ zbiornika na sadzeniaki, pozostawiajc tylko platform, na której ustawia si skrzynki z podkieBkowanymi sadzeniakami. Opryskiwacze Rys. 7. Schemat ideowy opryskiwacza ci[nieniowego zawieszanego: 1  zbiornik, 2  mieszadBo hydrauliczne, 3  filtr gBówny, 4  zawór filtru, 5  pompa, 6  powietrznik, 7  filtr rozdzielacza, 8  zawór regulacyjny (przelewowy), 9  manometr, 10 13  zaworki odcinajce, 14  e\ektor, 15  belka polowa z rozpylaczami [4] W ró\nych typach opryskiwaczy zbiorniki na ciecz maj ró\n pojemno[ i ró\ne ksztaBty: powszechnie stosuje si zbiorniki z tworzyw sztucznych odpornych na dziaBanie [rodków chemicznych. Pojemno[ zbiorników opryskiwaczy wózkowych i taczkowych wynosi 100 i 200 dm3, pojemno[ zbiorników opryskiwaczy cignikowych zawieszanych wynosi 300, 400, 600 i 800 dm3, a pojemno[ zbiorników opryskiwaczy cignikowych przyczepianych wynosi 1000 i 2000 dm³. Do wlewania cieczy sBu\y zamykany pokryw otwór wlewowy o du\ej [rednicy, zaopatrzony w filtr siatkowy. Do spuszczania resztek cieczy sBu\y zawór spustowy umieszczony u doBu zbiornika. MieszadBo w zbiorniku opryskiwacza sBu\y do mieszania cieczy przygotowanej do opryskiwania, co uniemo\liwia rozwarstwianie si tej cieczy. Stosowane s mieszadBa mechaniczne, hydrauliczne i pneumatyczne. W maBych opryskiwaczach stosowane s zwykle mieszadBa mechaniczne, wykonane w postaci Bapy  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 34 zamontowanej w zbiorniku i poruszanej co jaki[ czas przez pracownika, lub w postaci waBu z Bopatkami obracajcego si lub wykonujcego ruchy wahadBowe, napdzanego od mechanizmów napdowych opryskiwacza. Obecnie najcz[ciej stosuje si mieszadBa hydrauliczne. Do mieszania cieczy wykorzystywany jest strumieD cieczy z zaworu przelewowego powracajcy do zbiornika opryskiwacza. Pompa opryskiwacza cignikowego sBu\y do podawania cieczy ze zbiornika do koDcówek rozpylajcych, a tak\e do napeBniania zbiornika ciecz i mieszania jej w zbiorniku. Dla przygotowanego ju\ opryskiwacza nale\y ustali parametry jego pracy: prdko[ jazdy agregatu (bieg, na którym powinien pracowa cignik), prdko[ obrotow silnika, a tak\e wyregulowa opryskiwacz na wBa[ciwe dla danego zabiegu ci[nienie wypryskiwanej cieczy. Konieczne jest utrzymanie staBej nominalnej prdko[ci obrotowej silnika cignika, aby waB odbioru mocy miaB prdko[ obrotow 540 obr/min, odpowiedni dla zapewnienia wBa[ciwej pracy pompy opryskiwacza. Przy opryskiwaniu upraw polowych lub sadu za pomoc opryskiwaczy cignikowych trzeba przed rozpoczciem pracy nastawi i sprawdzi ilo[ cieczy wypryskiwanej w cigu minuty. Prób t przeprowadza si przy u\yciu czystej wody. Jednoetapowy zbiór zbó\ Rys. 8. ZespoBy robocze kombajnu zbo\owego [4] ZespóB \niwny poBczony jest wahadBowo z ram mBocarni. Do unoszenia zespoBu \niwnego w poBo\enie transportowe i do opuszczania w poBo\enie robocze sBu\ dwa siBowniki hydrauliczne. Zawieszenie zespoBu \niwnego umo\liwia kopiowanie nierówno[ci pola zarówno w kierunku podBu\nym, jak i poprzecznym oraz zmian wysoko[ci koszenia. Ze wzgldu na du\ szeroko[ zespoBu \niwnego przewozi si go po drogach na specjalnym wózku doczepionym z tyBu do kombajnu. ZespóB \niwny skBada si z nastpujcych podzespoBów: 1. rozdzielaczy, 2. nagarniacza, 3. zespoBu (podzespoBu) tncego,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 35 4. podajnika [limakowo-palcowego, 5. przeno[nika pochyBego. Zadaniem rozdzielaczy jest oddzielenie zbieranych ro[lin od Banu i skierowanie ich pod dziaBanie palców nagarniacza. W kombajnie stosowane s dwa rozdzielacze  lewy i prawy, przymocowane do boków kadBuba chederu. Rozdzielacze s szczególnie przydatne przy zbiorze zbó\ dBugosBomiastych, pochylonych i wylegBych. Nagarniacz nachyla ro[liny w kierunku zespoBu tncego w celu uBatwienia cicia i przemieszcza skoszone ro[liny w kierunku podajnika [limakowo-palcowego. W kombajnach Bizon stosuje si nagarniacze palcowo-mimo[rodowe picio- lub sze[cioramienne z mo\liwo[ci zmiany któw ustawienia palców w zale\no[ci od stopnia wyBo\enia zbo\a. PrawidBowe i umiejtne wykorzystanie przez kombajnist mo\liwo[ci zmian nastaw regulacyjnych nagarniacza mo\e w znacznym stopniu wpBywa na prac caBego zespoBu \niwnego, a tym samym na wydajno[ kombajnu i zmniejszenie strat ziarna. W nagarniaczu reguluje si kt ustawienia palców na listwach, poBo\enie caBego nagarniacza w stosunku do zespoBu tncego oraz prdko[ obwodow listew przez zmian prdko[ci obrotowej waBu nagarniacza. Przy zbiorze zbo\a wylegBego, przero[nitego palce nale\y odchyli od poBo\enia pionowego w kierunku przeciwnym do kierunku ruchu maszyny. Regulacja poBo\enia nagarniacza polega na zmianie wysoko[ci i wysunicia nagarniacza w stosunku do zespoBu tncego w zale\no[ci od wysoko[ci i stopnia polegBo[ci (wyBo\enia) zbieranego zbo\a. Regulacj przeprowadza si za pomoc dwóch ukBadów siBowników hydraulicznych, sterowanych przez kombajnist z pomostu (kabiny). Prdko[ obwodowa listew nagarniacza powinna by nieco wiksza od prdko[ci ruchu kombajnu. Zatem podczas pracy zachodzi potrzeba dostosowywania prdko[ci obrotowej waBu nagarniacza do prdko[ci ruchu kombajnu. Prdko[ obrotow waBu nagarniacza w kombajnach reguluje si za po[rednictwem przekBadni bezstopniowej pasowej sterowanej hydraulicznie. PrzekBadnia ta skBada si z koBa pasowego dolnego  napdzajcego i koBa pasowego górnego  napdzanego. Ka\de koBo skBada si z dwóch tarcz sto\kowych, z których jedna jest przesuwna. KoBo napdzane osadzone jest na siBowniku hydraulicznym, którego tBok poBczony jest jarzmem i [rubami z tarcz przesuwn tego koBa. W nagarniaczach napdzanych silnikami hydraulicznymi zmian prdko[ci obrotowej nagarniacza uzyskuje si w wyniku zmiany ilo[ci oleju tBoczonego przez pomp do silnika hydraulicznego. Uzyskuje si to przez odpowiednie przesterowanie dzwigni regulatora prdko[ci w kabinie. 4.3.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. W jakim celu wykonujemy prób krcon? 2. Co jest gBówn cz[ci robocz opryskiwacza? 3. Co to jest cheder i jak peBni funkcj w kombajnie? 4. Scharakteryzuj zespóB tncy w kombajnie zbo\owym. 5. WymieD gBówne zespoBy robocze kombajnu zbo\owego.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 36 4.3.3. wiczenia wiczenie 1 Dokonaj oceny stanu technicznego siewnika, oraz zaplanuj przygotowanie go do pracy. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zaplanowa tok pracy, 2) zgromadzi sprzt i materiaBy potrzebne do wykonania wiczenia, 3) zorganizowa stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy, 4) przeprowadzi wiczenie poprzez rozpoznanie elementów, 5) wykona szkic i schemat poBczenia. Wyposa\enie stanowiska pracy: - plansze, - zdjcia, - model przedstawiajcy siewnik, - poradnik dla ucznia, - przybory do rysowania. wiczenie 2 Dokonaj podziaBu i okre[l przeznaczenie gBównych zespoBów roboczych kombajnu zbo\owego. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zaplanowa tok pracy, 2) zgromadzi sprzt i materiaBy potrzebne do wykonania wiczenia, 3) zorganizowa stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy. Wyposa\enie stanowiska pracy: - plansze i zdjcia, - poradnik dla ucznia, - [rodki ochrony. 4.3.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) okre[li zadanie próby krconej? 1 1 2) wymieni gBówne cz[ci robocze opryskiwacza? 1 1 3) rozró\ni zespóB \niwny kombajnu? 1 1 4) okre[li zespóB tncy kombajnu zbo\owego? 1 1 5) wymieni gBówne zespoBy robocze kombajnu? 1 1  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 37 5. SPRAWDZIAN OSIGNI INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uwa\nie instrukcj. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kart odpowiedzi. 3. Zapoznaj si z zestawem zadaD testowych. 4. Test zawiera 22 zadania. Do ka\dego zadania doBczone s 4 mo\liwo[ci odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidBowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na zaBczonej karcie odpowiedzi, stawiajc w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyBki nale\y bBdn odpowiedz zaznaczy kóBkiem, a nastpnie ponownie zakre[li odpowiedz prawidBow. 6. Zadania wymagaj prostych obliczeD, które powiniene[ wykona przed wskazaniem poprawnego wyniku. 7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy bdziesz miaB satysfakcj z wykonanego zadania. 8. Je[li udzielenie odpowiedzi bdzie Ci sprawiaBo trudno[, wtedy odBó\ jego rozwizanie na pózniej i wró do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 9. Na rozwizanie testu masz 40 min. Powodzenia! ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1. Siewnik zbo\owy napdzany jest od a) koBa jezdnego cignika. b) hydraulicznie. c) kóB jezdnych siewnika. d) od WOM. 2. Smarowanie silnika wysokopr\nego odbywa si a) samoczynnie. b) nie ma smarowania. c) mieszanka paliwow. d) jest wymuszone. 3. Ilo[ wysiewu w siewniku zbo\owym reguluje si poprzez a) zmian koBa. b) wymian elementów roboczych. c) zmian szczeliny wysiewajcej. d) przez zmian prdko[ci pracy. 4. Regulacja kierunku jazdy w kombajnie Bizon odbywa si a) elektronicznie. b) pneumatycznie. c) hydraulicznie. d) mechanicznie. 5. Pojemno[ silnika spalinowego to a) pojemno[ tBoka. b) pojemno[ wszystkich cylindrów. c) pojemno[ jednego cylindra. d) pojemno[ komory spalania.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 38 6. PoBczenie gwintowe skBada si z a) [ruby. b) [ruby i nakrtki. c) nakrtki. d) trzpienia. 7. Nitowanie nale\y do poBczeD a) wciskanych. b) nietrwaBych. c) nierozBcznych. d) rozBcznych. 8. Korzystne oddziaBywanie tarcia wystpuje w a) maszynach. b) koBach. c) sprzgBach. d) Bo\yskach. 9. Wtryskiwacz jest elementem silnika a) benzynowego. b) wysokopr\nego. c) iskrowego. d) gazowego. 10. Kombajn zbo\owy ma zespóB tncy typu a) tarczowego. b) listwowego. c) rotacyjny. d) bijakowy. 11. Paliwem w silniku z zapBonem iskrowym jest a) olej napdowy. b) benzyna. c) olej ro[linny. d) nafta. 12. Wirnik jest elementem silnika a) spalinowego. b) elektrycznego. c) hydraulicznego. d) olejowego. 13. Opryskiwacz polowy wyposa\ony jest w a) pomp. b) spr\ark. c) wentylator. d) dmuchaw.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 39 14. Dla zapewnienia dobrego stanu technicznego opryskiwacza oraz ochrony [rodowiska niezbdne jest wykonanie a) przegldów okresowych caBego opryskiwacza. b) przegldów tylko opryskiwaczy zawieszanych. c) przegldów tylko opryskiwaczy przyczepianych. d) przegldów tylko dysz opryskiwaczy. 15. W siewniku pneumatycznym wykorzystywane jest zjawisko a) ci[nienia. b) przepBywu. c) wydmuchu. d) podci[nienia. 16. Do spawania gazowego u\ywa si mieszaniny a) gazów szlachetnych. b) CO2 i tlenu. c) acetylenu i tlenu. d) acetylenu i azotu. 17. Do pomp wyporowych nie nale\y a) pompa wirowa. b) pompa zbata. c) pompa tBokowa. d) pompa przeponowa. 18. Próba krcona siewnika ma na celu a) okre[lenie jako[ci wysiewu. b) okre[lenie ilo[ci wysiewu. c) okre[lenie równomierno[ci wysiewu. d) szeroko[ci wysiewu. 19. Do nita nie nale\y a) zakuwka. b) Beb. c) trzon. d) nakrtka. 20. Zgrzewanie polega na a) spawaniu. b) nagrzaniu i doci[niciu. c) stopieniu. d) klejeniu. 21. W napdzie hydraulicznym wykorzystywany jest a) olej rzepakowy. b) olej napdowy. c) olej hydrauliczny. d) woda.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 40 22. ObsBuga bie\ca kombajnu zbo\owego powinna odbywa si a) sezonowo. b) codziennie. c) raz w tygodniu. d) mo\na jej nie wykonywa.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 41 KARTA ODPOWIEDZI Imi i nazwisko ........................................................................................................................... Charakteryzowanie maszyn i urzdzeD do produkcji ro[linnej, zwierzcej i pasiecznej Zakre[l poprawn odpowiedz. Nr zadania Odpowiedz Punkty 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d 21 a b c d 22 a b c d Razem:  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 42 6. LITERATURA 1. BuliDski J., Miszczak M.: Podstawy mechanizacji rolnictwa. WSiP, Warszawa 1996 2. Dbrowski A.: Podstawy techniki w przemy[le spo\ywczym. WSiP, Warszawa 1999 3. KozBowska D.: Podstawy mechanizacji. Warszawa 1998 4. KozBowska D.: Mechanizacja rolnictwa cz. 1, cz. 2. Warszawa 1998 5. Majewski Z., Kuczewski J.: Podstawy eksploatacji maszyn rolniczych. WSiP, Warszawa 1995 6. Skrobacki A.: Pojazdy rolnicze. Warszawa 1996 7. Waszkiewicz Cz., Kuczewski J.: Maszyny rolnicze. Cz. 1. Maszyny i urzdzenia do produkcji ro[linnej. WSiP, Warszawa 1998 Czasopisma: - Agrotechnika, - Farmer, - Pasieka, - Plon, - Pszczelarstwo, - Pszczelarz Polski, - Top Agrar Polska.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 43

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Charakteryzowanie maszyn i urządzeń stosowanych w kuśnierstwie
311[15] Z2 03 Użytkowanie maszyn i urządzeń do zabezpieczania wyrobisk
07 Charakteryzowanie maszyn i urządzeńidh48
03 Charakteryzowanie narzędzi, maszyn i urządzeń
mechanik maszyn i urzadzen drogowych?3[01] o1 03 n
mechanik maszyn i urzadzen drogowych?3[01] z2 03 n
713[08] Z4 03 Wykonywanie izolacji przeciwdrganiowych maszyn i urządzeń przemysłowych
mechanik maszyn i urzadzen drogowych?3[01] o1 03 u
mechanik maszyn i urzadzen drogowych?3[01] z1 03 u
mechanik maszyn i urzadzen drogowych?3[01] z2 03 u
mechanik maszyn i urzadzen drogowych?3[01] z1 03 n
Stosowanie maszyn i urządzeń w produkcji mięsa i jego przetworow
15 Eksploatowanie maszyn i urządzeń do obróbki termicznej
mechanik maszyn i urzadzen drogowych?3[01] z2 04 u
220r3304 mechanik maszyn i urzadzen do obrobki metali

więcej podobnych podstron