2705150460

Kobieta a prawo 65

Wiek IX przyniósł ogromne zmiany w organizacji społeczeństw. Powstały pierwsze państewka i państwa plemienne. W połowie X wieku Sclawenia (Polonia) zajmowała obszar 250 tys. km¹ i liczyła około miliona mieszkańców. Miała dobrze wykształcony system władzy książęcej oraz własne prawo oparte na zwyczaju. W 966 r. Mieszko I ochrzcił siebie i swoje państwo, a potem aktem Dagome Judex oddał kraj pod opiekę papiestwa. W ten sposób znaleźliśmy się w kręgu kultury rzymskiej. Jedną z konsekwencji tego kroku było powolne zastępowanie prawa zwyczajowego stanowionym^{2 3}. Zgodnie z wymogami nowej wiary zaczęły obowiązywać małżeństwa monogamiczne, zawierane poprzez kupno żony. Cenę kupna nazywano wieńcem. Poligamia występowała jeszcze za czasów Bolesława Chrobrego, ale tylko wśród możnowładców. Kobieta formalnie była całkowicie podporządkowana woli męża, jednak faktycznie jej pozycja była znacznie wyższa.

Testament Bolesława Krzywoustego¹ rozbił kraj na pięć dzielnic. Przesłanką: prawnąjego uznania była zasada patrymonialna. Do końca XIII wieku kobiety wyłączone były ze spadkobrania dóbr ziemskich. Dziewczyna do chwili wyjścia za mąż była pod opieką rodziny, później rolę opiekuna pełnił mąż. Mężatka zobowiązana była do posłuszeństwa, wierności oraz wspólnego zamieszkiwania, ale mogła samodzielnie występować przed sądami. Małżeństwo zawierano według zwyczajowej formy polskiej (umowa cywilno-prawna) lub w formie kościelnej (głównie możno władcy)⁴. Małżeństwo według prawa polskiego było rozwiązywalne przez rozwód, kanoniczne tylko przez śmierć współmałżonka.

Żona rycerza sama kierowała gospodarstwem i służbą żeńską. W wieku XII kobiety posiadały prawo do dziedziczenia ruchomości, a córki możnowładców także nieruchomości. Posiadany majątek mogły zbywać, obciążać, występować w charakterze rękojmi. Na alienację dóbr potrzebna była zgoda męża i odwrotnie. Wdowie po rycerzu nale-

1

   zdawiny (zstawiny) - właściwy ceremoniał ślubny, przenosiny (przeniesienie panny młodej do domu małżonka), pokładziny (uroczyste położenie jej do łoża).

2

¹    Podstawę stanowiło prawo zwyczajowe, natomiast stanowione miało postać przywilejów (jednostkowych, ziemskich, immunitetów ekonomicznych). Pierwszymi władcami, którzy je wydali byli Władysław La-skonogi w Cieni! 228 r., Wacław w Lulomyślu w 1291 r. Najstarszym zwodem prawa polskiego zwyczajowego jest „Księga elbląska” sporządzona w XIII wieku przez zakonnika-krzyżaka. Zawierała spis praw obowiązujących na ziemiach północnych. Drugim źródłem jest „Księga Henrykowska” zawierająca spis uprawnień (prawo cywilne) klasztoru Cystersów w Henrykowie na Śląsku.

²    Pierwszego rozbicia Polski dokonał Władysław Herman. Po jego śmierci w 1102 roku kraj rozpadł się na dwa terytoria rządzone przez Zbigniewa i Bolesława. Prowadzili oni odrębną politykę zagraniczną, co skutkowało konfliktami, a w rezultacie doprowadziło do oślepienia i śmierci Zbigniewa. Pomny na tc doświadczenia, Bolesław Krzywousty w 1138 roku sporządził testament, w którym podzielił kraj na pięć dzielnic. Obowiązywały dwie zasady: pryncypatu i senioratu. Najstarszy’ syn - senior w stosunku do młodszych braci był prin-ccpsem, czyli księciem zwicrechnim. Na zjeździć w Łęczycy w* 1180 r. zastąpiono seniorat primogeniturą. Tron krakowski miał przypadać pierworodnemu z linii Kazimierza Sprawiedliwego. Rozbicie trwało do 1320 roku.

^y Zawarcie małżeństwa wg formy polskiej składało się z dwóch czynności:

3

   zmówiny - między rodzicami przyszłych małżonków bez udziału kobiety.

4

Chłopki musiały uzyskać zgodę księcia, który pobierał opłaty: dziewicze i wdowinc (zlikwidowane w XIII w.). Kościół do połowy XIII wieku uznawał wyłącznic małżeństwa wg formy polskiej, a potem przejął pierwotną część formy zwyczajowej - zmówiny (pacium de contrahendó). Ukształtowały się pierwsze przeszkody małżeńskie tzw. zrywające (nie do usunięcia). W 1215 roku sobór laterański IV ustanowił obowiązek zapowiedzi.