2906543157

Konspekt 1/2014 (50) — Film — 41

miało dojść do masakry mieszkańców Odessy. Rytm sekwencji wyznacząją kroki schodzących w dół żołnierzy; całość „poprzecinana” jest kadrami ukazującymi pojedyncze postacie z rozproszonego tłumu - trafioną w oko nauczycielkę, matkę z małym dzieckiem, beznogiego kalekę, jasnowłosego studenta... Ukazanie zbliżeń postaci w poszczególnych kadrach nienaturalnie wydłuża czas „schodzenia” żołnierzy, który -jeśli weźmiemy pod uwagę tempo marszu oraz długość schodów - powinien wynosić maksymalnie dwie minuty. W filmie ta sekwencja trwa az sześć minut. Za pomocą tzw. montażu synchronicznego po raz pierwszy w historii kina pokazano, że czas rzeczywisty oraz czas filmowy to dwie zupełnie różne kategorie. Równie ważne dla podtrzymania emocjonalnego zaangażowania widza jest stosowanie przez reżysera tzw. montażu atrakcji. Istotę tego zabiegu najtrafniej chyba przedstawił sam Eisenstein, który upatrywał w nim „wszelki element skłaniający widza do współdziałania |...), racjonalnie skontrolowany i matematycznie obliczony na spowodowanie określonych wstrząsów emocjonalnych”¹. W filmie odnaleźć możemy więc pewne sekwencje wprowadzone wyłącznie w celu wywołania wzruszenia publiczności lub odrazy czy wstrętu (np. postać kobiety na schodach, która blaga żołnierzy o litość, czy mikroskopowe zbliżenia robaków w zepsutym mięsie). Pancernik Potiomkin nie tylko więc opowiada historię rewolucji, lecz również sam w niej uczestniczy, stosując rewolucyjne jak na owe czasy techniki montażu.

Wszystko to sprawia, że siła oddziaływania dzieła Eisensteina była (i niewątpliwie nadal jest) ogromna. Film ten nie tylko przyczynił się do rozwoju światowej kinematografii, lecz w międzywojennej Europie stanowił ideologiczne wsparcie ruchów rewolucyjnych w kapitalistycznych krąjach. W wielu z nich Pancernik Potiom kin znąjdował się na liście filmów zakazanych przez cenzurę jako dzieło propagujące ideę bol-szewizmu i zwycięskiej rewolucji (wyrokiem sądu wprowadzono zakaz jego wyświetlania w kinoteatrach na terenie Niemiec). W innych krąjach film cieszył się niesłabnącą popularnością. W Stanach jednoczonych przez Ki tygodni od dnia premiery nie schodził z czołówek repertuarów kinowych. W latach trzydziestych XX w. na pokładzie holenderskiego okrętu wojennego „11 Prowincji” wybuchło powstanie. W czasie prowadzonego w tej sprawie śledztwa zbuntowani marynarze przyznali, ze wszyscy oglądali wcześniej film Eisensteina, stanowiący dla nich niejako inspirację i wskazówkę do działania. Przed siłą ideologicznej perswazji Pancernika Potiomkin ostrzegał szef nazistowskiej propagandy Joseph Goebbels (prywatnie wielki miłośnik kina), podkreśląjąc, że „kto nie ma ugruntowanego światopoglądu, mógłby stać się poprzez ten film bolszewikiem’”*.

Dzieło Eisensteina triumfowało nie tylko na ekranach kinowych w sumie aż 80 państw. Święciło również triumfy w dziedzinie teoretycznej myśli filmowej, stąjąc się przedmiotem badań awangardowej krytyki zagranicznych filmowców i wzorcem dla następnych pokoleń reżyserów.

Pancernik Potiomkin nadal stanowi inspirację dla twórców filmowych jako dzieło wielokrotnie cytowane i pastiszowane. Scena na Schodach Odeskich parafrazowana była m.in. w:Nietykalnych Briana De Palmy (H)87),Schodach Zbigniewa Rybczyńskiego (1!)87) i Deja vu Juliusza Machulskiego (1989). Obraz Eisensteina został w 1952 oraz w 1958 r. uznany za nąjlepszy film w całej światowej kinematografii na podstawie plebiscytu rozpisanego w Brukseli wśród krytyków i twórców filmowych. Potwierdziły to również wyniki międzynarodowej ankiety miesięcznika „Kino” z 1978 r.

Pancernik Potiomkin Sergiusza Eisensteina niewątpliwie wpisuje się w klasykę światowej kinematografii. Niezwykle rzadko powstają dzieła, w których środki wyrazu filmowego w tak bezwzględny sposób podporządkowane zostają ideowym celom produkcji, dzieła, w których koncepcja propagandowo-artystyczna sta-

^:* A. Helman i in., Historia kina. Wybrane lata, red. A. Kołodyński, K. .1. Zarębski. Warszawa 1!)88, s. 68.

.1. Płażewski, Historia filmu 1895-2005, wyd. 6 poszerz., Warszawa [2005], s. 62.