4442198928

ności, która w danej sytuacji mogłaby doprowadzić nie do korzyści, ale do szkody. Powstrzymywanie się od działania nie jest po prostu brakiem aktywności, ale — jak słusznie zauważa K o r n i ł o w (1948, str. 326) — stanowi „działanie wewnętrzne”, nieraz równie intensywne, a nawet intensywniejsze niż pozytywna aktywność. Prosty eksperymentalny model takiego „wewnętrznego działania” znajdujemy w doświadczeniach Konorskiego i Millera, mianowicie w tym ich wariancie, w którym bierne zginanie nogi stanowiło dla zwierzęcia sygnał wlewania kwasu (Pawłów, 1952, str. 581). W tej sytuacji pies nie pozwalał zgiąć sobie nogi, tj. aktywnie ją prostował, przeciwdziałając wysiłkom eksperymentatora. Jeśli zamiast eksperymentatora podstawimy motyw, potrzebę wykonania danego działania, które jednak z pewnych względów może doprowadzić — podobnie jak zgięcie nogi u psa — do konsekwencji niepożądanych dla osobnika, wówczas obronny powściąg, zatrzymujący działanie, musimy sobie wyobrazić jako aktywne przeciwdziałanie ruchowi, jako kontr-ruch wymagający niewątpliwego wysiłku. Jest to również pewien akt przystosowawczy, a proces poznawczy wskazujący, że w^r danej sytuacji, naw^ret mimo pociągających wskaźników wartości, lepiej powstrzymać się od ryzykownego działania, stanowi równie dobrze orientację w działaniu, jak proces odzwierciedlania wskaźników takiej czy innej aktywności pozytywnej.

Jeśli uwzględnimy te wszystkie momenty, teza, że procesy poznawcze są zarówno orientacją w wartości, jak i orientacją w działaniu, wydaje się zupełnie prawdopodobna. Pogląd ten nie jest zresztą odosobniony. Bardzo zbliżone zapatrywanie na naturę procesów poznaw'czych spotykamy np. w jednej z ostatnich prac Szumana (1955, str. 26).

„Uzyskanie obrazu danej sytuacji — pisze Szuman — zawierającego obrazy poszczególnych rzeczy w niej występujących, jak i obraz ich wzajemnego położenia i powiązania, nie wystarcza... jeszcze do właściwego poznania stanu rzeczy. Właściwe poznanie zawiera m.in. orientację w tym, czy dane rzeczy i zjawiska są obojętne, czy też pożyteczne lub szkodliwe”. Jak widać, zostało tu wyraźnie zaakcentowane, że „poznawanie” jest orientacją w wartości, jaką dla

211