5169915660

33

Książka i prasa w obozach jeńców polskich w ZSRR.

w której zawarto polecenie: „Z Sowietami nie walczyć, tylko w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia naszych oddziałów”⁹.

Ogółem w rękach radzieckich znalazło się ok. 230-250 tys. polskich żołnierzy i oficerów¹⁰. Traktowano ich zwykle w sposób brutalny, urągający ludzkiej godności. Wbrew przepisom prawa międzynarodowego jeńców polskich wyjęto spod jurysdykcji wojskowej, przekazując do wyłącznej dyspozycji organów NKWD¹¹. Ich los pogarszał dodatkowo brak zdecydowanej reakcji rządu RP, który ani 17 września 1939 r., ani nigdy później nie ogłosił stanu wojny z ZSRR. W związku z tym władze sowieckie określały status prawny jeńców polskich z całkowitą dowolnością, stosując nawet wobec nich - obywateli obcego państwa - przepisy radzieckiego prawa krajowego¹².

W przeciwieństwie do Niemiec Związek Radziecki nie ratyfikował części konwencji genewskiej z 27 lipca 1929 r., dotyczącej traktowania jeńców wojennych. Tym samym żołnierze polscy pozbawieni zostali możliwości kontaktu z mocarstwem opiekuńczym, a nawet z przedstawicielami Międzynarodowego Czerwonego Krzyża¹³. Także biorąc pod uwagę szeroko rozumiane warunki bytowe, jeńcy polscy w ZSRR znajdowali się zwykle w znacznie gorszej sytuacji niż przetrzymywani w obozach w III Rzeszy. Odnosi się to również do szczególnie nas interesującej kwestii dostępu do książek i bibliotek w radzieckich obozach jenieckich.

O ile Niemcy różne przejawy życia kulturalnego i intelektualnego jeńców zwykle akceptowali, drobiazgowo je oczywiście kontrolując, o tyle Rosjanie zezwalali na istnienie jedynie przez nich samych inicjowanych, a zwykle wręcz organizowanych

⁹ Cyt. za: Z.S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu, Londyn 1991, s. 27.

¹⁽¹ 15 tys. żołnierzy polskich internowano również w obozach jenieckich na Litwie i Łotwie. Do maja 1940 r. ok. 7 tys. spośród nich z różnych przyczyn zwolniono. Pozostali dostali się w ręce NKWD po aneksji Litwy i Łotwy przez Związek Radziecki w czerwcu 1940 r.: P. Żaroń, Jeńcy polscy w ZSRR w dokumentach znajdujących się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. W: Jeńcy wojenni II wojny światowej. Stan archiwów i najnowszych badań, red. E. Nowak, Opole 1996, s. 42; szerzej: J. Praga, Obozy internowania żołnierzy polskich na Litwie i Łotwie. W: Obozy jenieckie NKWD IX 1939-VIII 1941, red, S. Jaczyński, Warszawa 1995, s. 100-109; W. Roman, Obozy dla internowanych żołnierzy polskich na Litwie IX !939-VII 1940 (w świetle źródeł litewskich), „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 1996, t. 19, s. 7-13; J. Pięta, W. Roman, M. Szczurowski, Polacy internowani na Litwie 1939-1940, Warszawa 1997. W latach 1939-1941 (przede wszystkim jednak w X-XI 1939 r.) miała także miejsce wymiana jeńców polskich pomiędzy ZSRR a III Rzeszą. Na mocy odpowiednich ustaleń dwustronnych do niemieckich obozów jenieckich trafiło łącznie 43 054 żołnierzy polskich przetrzymywanych pierwotnie w ZSRR, zaś do Związku Radzieckiego przekazano z Niemiec 13 757 Polaków: A. Toczewski, Wymiana polskich jeńców wojennych pomiędzy ZSRR i III Rzeszą w okresie II wojny światowej, „Łambinowicki Rocznik Muzealny” 1992, t. 15, s. 13, 16; zob. też: Wymiana jeńców polskich między ZSRR a III Rzeszą (1939-1941) w świetle wspomnień żołnierzy Wojska Polskiego. W: Niemiecki i radziecki system jeniecki w latach II wojny światowej. Podobieństwa i różnice, red. E. Nowak, Opole 1997, s. 141-152.

¹¹    Już 19 września 1939 r. ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR, Ławrientij Beria, rozkazem nr 0308 powołał do życia Urząd ds. Jeńców Wojennych przy NKWD: A. Knorowski, dz. cyt., s. 192-195.

¹²    C. Grzelak, dz. cyt., s. 481.

13

M. Fleming, Status prawnomiędzynarodowy jeńców polskich w niewoli niemieckiej i radzieckiej.

W: Niemiecki i radziecki..., s. 91-92; tenże, Jeńcy wojenni. Studium prawno-historyczne, Warszawa 2000 s. 209.

3 - Rocznik Biblioteki Głównej