34
E u r o p e j s k a A g e n c j a B e z p i e c z e Å‚
s t w a i Z d r o w i a w P r a c y
ISSN 1681-2115
Eliminowanie i zast´powanie niebezpiecznych substancji
Eliminowanie  najlepszą drogą do zmniejszenia zagroŻeł
zwiÄ…za-
nych z niebezpiecznymi substancjami jest usuni´cie koniecznoĘci
uÅ»ycia tych substancji poprzez zmian´ procesu lub produktu, w któ-
rym zastosowano t´ substancj´.
Zast´powanie  jeĘli wyeliminowanie substancji nie jest moÅ»li-
we, to kolejnym najlepszym wariantem jest zastÄ…pienie lub
zamiana niebezpiecznej substancji lub procesu na innÄ…,
mniej niebezpiecznÄ… w danych warunkach zastosowania.
Kontrolowanie  jeĘli nie moÅ»na wyeliminowaç substancji lub
procesu bÄ…dÄ™ dokonaç ich zastÄ…pienia, to moÅ»na zapobiec
naraÅ»eniu lub zmniejszyç czas jego dzia"ania poprzez:
% obudowanie procesu podczas którego substancje są emitowane;
% kontrolowanie emisji poprzez lepsze zarzÄ…dzanie procesami;
% rozwiÄ…zania techniczne majÄ…ce na celu zminimalizowanie st´Å»eÅ‚

tych substancji w obszarze naraŻenia;
% zmiany organizacyjne, takie jak maksymalne zmniejszenie liczby
pracowników naraŻonych na zagroŻenia oraz czasu i intensywno-
Ęci wyst´powania zagroÅ»eÅ‚
;
% zastosowanie Ęrodków ochrony indywidualnej.
Wst´p
Tematem Europejskiego Tygodnia Bezpieczeł
stwa i Zdrowia w Pracy
Eliminowanie i zast´powanie w praktyce
2003 jest zapobieganie zagroŻeniom związanym z substancjami nie-
bezpiecznymi. Agencja przygotowa"a seri´ publikacji Fakty, zawiera- Zamiana jednej substancji na innÄ… jest procesem trójetapowym obej-
jącą informacje z zakresu bezpieczeł
stwa i ochrony zdrowia w pra- mujÄ…cym:
cy, dotyczące niebezpiecznych substancji, w tym czynników 1. Identyfikowanie rozwiązał
alternatywnych: naleÅ»y znaleÄ™ç
biologicznych. W niniejszym numerze Faktów omówiono poj´cia wszystkie dost´pne warianty. NaleÅ»y poszukiwaç alternatywnych
zwiÄ…zane z procesem eliminacji lub zast´powania niebezpiecznych metod prowadzenia procesu (aby ca"kowicie wyeliminowaç ko-
substancji. niecznoĘç uÅ»ycia danej substancji) oraz potencjalnych substancji
nadajÄ…cych si´ do zamiany (jeĘli usuwanie nie jest moÅ»liwe). JeĘli
substancja, którÄ… chce si´ zastÄ…piç, jest wykorzystywana w po-
Przepisy prawne
wszechnie stosowanym procesie, np. takim, jak malowanie natry-
Przepisy prawne Unii Europejskiej uznajÄ… eliminacj´ i zast´powanie skowe lub odt"uszczanie, wówczas istniejÄ… szanse na wi´kszÄ… licz-
niebezpiecznych substancji za najwaŻniejsze z zagadnieł
dotyczÄ…- b´ dost´pnych wariantów.
cych ochrony pracowników przed zagroŻeniami związanymi ze 2. Porównanie rozwiązał
alternatywnych: naleŻy przeprowa-
zwiÄ…zkami chemicznymi (1), substancjami rakotwórczymi (2) i czynni- dziç oszacowanie zagroÅ»eÅ‚
dla wszystkich alternatywnych roz-
kami biologicznymi (3). W odniesieniu do substancji rakotwórczych wiązał
, w tym tej substancji lub tego procesu, który jest stosowa-
i mutagennych wymagania zast´powania sÄ… nawet surowsze i zast´- ny i porównaç wyniki. NaleÅ»y sprawdziç odpowiednie
powanie naleÅ»y podejmowaç w kaÅ»dym przypadku, gdy jest to tech- ustawodawstwo krajowe dotyczÄ…ce bezpieczeÅ‚
stwa i zdrowia
nicznie moÅ»liwe. Przepisy w zakresie zast´powania ustanowione sÄ… w pracy, a takÅ»e ustawodawstwo dotyczÄ…ce bezpieczeÅ‚
stwa Ęro-
w krajowym ustawodawstwie dotyczÄ…cym ochrony pracowników. dowiska i produktów, w celu upewnienia si´, Å»e warianty sÄ… zgod-
PoniewaÅ» w dyrektywach Unii ustalono jedynie wymagania minimal- ne z prawem i kompatybilne oraz aby ustaliç minimalne wymaga-
ne, w celu ochrony pracowników pał
stwa cz"onkowskie Unii sÄ… nia, jakie majÄ… zostaç spe"nione.
uprawnione do wprowadzania pewnych przepisów dodatkowych 3. Podj´cie decyzji: naleÅ»y podjÄ…ç decyzj´ na podstawie wymagaÅ‚

czy teŻ bardziej restrykcyjnych, takich jak na przyk"ad ograniczenia wynikających z przepisów, moŻliwoĘci technologicznych, poten-
niektórych procesów produkcyjnych. cjalnych implikacji dla jakoĘci wyrobów, a takŻe kosztów, w tym
Inne przepisy narzucają obowiązujące w ca"ej Unii Europejskiej ograni- wymaganych nak"adów inwestycyjnych oraz przeszkolenia
czenia dotyczące wprowadzania na rynek i stosowania niektórych nie- w uŻytkowaniu nowego wyrobu.
bezpiecznych substancji i preparatów (4), w tym na przyk"ad azbestu.
W nowym systemie UE zarządzania chemikaliami (REACH), który jest
Gdzie rozpoczynaç
aktualnie opracowywany przez Komisj´, przewiduje si´ wprowadze-
nie dla pewnych substancji zezwoleł
na ich uÅ»ycie w konkretnym za- Zaleca si´ wyeliminowanie wszelkiego, moÅ»liwego do unikni´cia na-
stosowaniu. raŻenia na oddzia"ywanie niebezpiecznych substancji.
Z tego powodu zaleca si´ wyszukiwanie odpowiednich kra-
jowych aktów prawnych, dotyczących ograniczeł
w stoso-
waniu oraz zast´powania niebezpiecznych substancji Niektóre wskazówki, gdzie warto szukaç:
w miejscu pracy.
% ZagroŻenia wynikające z procesu:
" procesy otwarte, jak np. malowanie duŻych powierzchni, wykony-
Eliminowanie i zast´powanie w europejskiej hierarchii kontroli
wanie mieszanek w otwartych pojemnikach/zbiornikach;
Europejskie przepisy prawne przewidujÄ… stosowanie ca"ej hierarchii " procesy wytwarzajÄ…ce py"y, opary lub dymy albo rozpylajÄ…ce ciecze
Ęrodków celem zapobiegania lub zmniejszenia naraŻenia pracowni- w powietrzu, np. spawanie, rozpylanie emalii.
ków na oddzia"ywanie niebezpiecznych substancji.
(1) Dyrektywa Rady 89/391/EWG zawiera opis podstawowych zaleceł
dotyczących zdrowia i bezpieczeł
stwa w pracy, jeĘli nie obejmują ich bardziej szczegó"owe rozporządzenia.
(2) Dyrektywa Rady 90/394/EWG z 28 czerwca 1990 r. dotycząca ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z naraŻeniem na dzia"anie czynników rakotwórczych w Ęrodowisku pracy,
wraz z jej zmianami.
(3) Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego oraz Rady z 18 wrzeĘnia 2000 r. dotycząca ochrony pracowników przed zagroŻeniami związanymi z naraŻeniem na czynniki biologicz-
ne w pracy.
(4) Dyrektywa Rady 76/769/EWG z 27 lipca 1976 r. w sprawie zbliŻenia przepisów prawnych pał
stw cz"onkowskich dotyczących obrotu handlowego i stosowania okreĘlonych niebezpiecz-
nych substancji i preparatów, wraz z jej zmianami i adaptacjami technicznymi.
PL
h t t p : / / a g e n c y . o s h a . e u . i n t
E u r o p e j s k a A g e n c j a B e z p i e c z e Å‚
s t w a i Z d r o w i a w P r a c y
Przewodniki dotyczÄ…ce zast´powania
% ZagroŻenie związane z substancją:
JeĘli nie moÅ»na zmieniç procesu produkcyjnego, to naleÅ»y staraç si´ wy- W wi´kszoĘci paÅ‚
stw cz"onkowskich UE, organizacje publiczne lub
eliminowaç lub unikaç naraÅ»enia na substancje, które: prywatne typu niedochodowego, opracowa"y "atwe do zrozumienia
" zwi´kszajÄ… zagroÅ»enie poÅ»arem lub wybuchem; przewodniki dotyczÄ…ce zmniejszania zagroÅ»eÅ‚
i zast´powania sub-
" prowadzą do znacznego naraŻenia pracowników na niebezpieczeł
- stancji niebezpiecznych. Typowymi przyk"adami są  Siedem kroków
stwo; do zast´powania ( Seven steps to substitution , HSE, Wielka Bryta-
" powodują naraŻenie znacznej liczby pracowników; nia)(5),  Niebezpieczne substancje w miejscu pracy ( Gevaarlijke
" sÄ… lotne, jak na przyk"ad rozpuszczalniki organiczne; stoffen op het werk Centrum GBW, Holandia)(6).
" sÄ… rozproszone w powietrzu (aerozole, kurz); Prostego modelu obliczeniowego dostarcza niemiecki  model ko-
" powodują ostre zagroŻenia zdrowotne, np. trucizny, czynniki koro- lumnowy (7) (BIA, Niemcy). Korzystając z klasyfikacji produktu che-
zyjne lub Ęrodki draŻniące; micznego i odpowiedniej informacji na temat stanowiska pracy
" powodujÄ… chroniczne zagroÅ»enia zdrowia, takie jak alergeny, sub- moÅ»na za pomocÄ… tego modelu porównywaç zwiÄ…zki chemiczne
stancje toksyczne stosowane przy powielaniu i inne; w systematyczny i prosty sposób. Jest on szczególnie przydatny dla
" sÄ… obj´te szczególnymi przepisami krajowymi narzucajÄ…cymi ograni- ma"ych i Ęrednich przedsi´biorstw.
czenia stosowania na stanowisku roboczym; W róŻnych grupach przemys"owych opracowano szereg baz danych,
" powodowa"y juÅ» problemy w przedsi´biorstwie (problemy zdrowot- które majÄ… s"uÅ»yç pomocÄ… swym cz"onkom w wyborze substancji.
ne, wypadki lub inne zajĘcia); Bazy te sÄ… cz´sto zorientowane na poszczególne sektory, dlatego in-
" powodujÄ… choroby zawodowe; formacje jakie zawierajÄ…, sÄ… bardzo specyficzne.(8)
" powodujÄ… koniecznoĘç okresowych badaÅ‚
zdrowotnych (badania le-
karskie pracowników);
KorzyĘci z zast´powania
" mogÄ… zostaç wch"oni´te przez skór´;
" są substancjami, których stosowanie wymaga uŻywania Ęrodków Eliminacja zastosowania niebezpiecznej substancji lub zmiana jej
ochrony indywidualnej, co utrudnia pracownikom prac´ (np. ochro- na innÄ…, mniej niebezpiecznÄ…, przynosi korzyĘci wszystkim, których
na dróg oddechowych). ten proces obejmuje. Eliminacja lub zastÄ…pienie moÅ»e doprowadziç
Substancje rakotwórcze lub mutagenne naleÅ»y zastÄ…piç wsz´dzie do:
tam, gdzie to jest moÅ»liwe z technicznego punktu widzenia! % zwi´kszenia zdrowotnoĘci krótko- i d"ugoterminowej pracowni-
W niektórych pał
stwach cz"onkowskich Unii przepis ten stosuje ków naraÅ»onych na niebezpiecznÄ… substancj´;
si´ takÅ»e do substancji toksycznych wykorzystywanych przy po- % zmniejszenia zanieczyszczeÅ‚
Ęrodowiska;
wielaniu. % zmniejszenia kosztów przedsi´biorstwa wskutek:
Nie naleÅ»y zapominaç o procedurach konserwacji oraz o potencjalnych " obniÅ»enia absencji chorobowej,
zagroŻeniach wynikających z wypadków. Substancja przechowywana " mniejszych wydatków na dzia"ania kontrolne,
w zamkni´ciu moÅ»e stanowiç znaczne zagroÅ»enie, gdy wskutek wypadku " osiÄ…gni´cia zgodnoĘci z przepisami dotyczÄ…cymi ochrony Ęro-
zostanie uwolniona. dowiska,
" oszcz´dnoĘci w ochronie przeciwpoÅ»arowej i przeciwwybucho-
wej,
Informacje dotyczÄ…ce niebezpiecznych substancji mogÄ… pochodziç " zmniejszenia zuÅ»ycia produktu,
z wielu Ä™róde". JednÄ… z najprostszych, aczkolwiek wst´pnych metod " zastosowania taÅ‚
szych materia"ów,
porównywania potencjalnych zagroŻeł
ze strony poszczególnych " wprowadzenia bardziej wydajnych procesów produkcyjnych.
substancji, jest przyjrzenie si´ informacjom dotyczÄ…cym ich klasyfika-
cji i oznakowania. Powinny si´ one znajdowaç na kartach charakte-
Dalsze informacje
rystyk substancji niebezpiecznych, dostarczanych wraz ze zwiÄ…zkami
chemicznymi. Informacje o substancjach, których karty charaktery- Dalsze informacje dotyczÄ…ce eliminowania i zast´powania niebez-
styk nie sÄ… dost´pne, moÅ»na uzyskaç od dostawcy (dokumentacja piecznych substancji dost´pne sÄ… na stronie internetowej Agencji:
techniczna, instrukcja uŻytkowania). http://europe.osha.eu.int/good_practice/risks/ds./
Inne ęród"a informacji obejmują lokalne ograniczenia dotyczące sub- Inne publikacje z serii Fakty, dotyczące niebezpiecznych
stancji i przewidziane prawem wartoĘci graniczne, takie jak najwyÅ»- substancji i dalsze informacje dost´pne sÄ… takÅ»e na stronie
sze dopuszczalne st´Å»enie na stanowisku pracy (NDS) lub graniczne http://osha.eu.int/ew2003/
zawartoĘci substancji w wyrobie. W niektórych krajowych wykazach Strona jest nieustannie aktualizowana i rozwijana.
NDS moÅ»na takÅ»e znaleÄ™ç wskazania dotyczÄ…ce substancji, które
mogÄ… wch"aniaç si´ przez skór´ lub wywo"ywaç alergie.
Przy oszacowaniu zagroŻeł
w przedsi´biorstwie naleÅ»y sporzÄ…dziç
Duł
ski system kodowy MAL-KODE  praktyczne narz´dzie zast´powania
zestawienie niebezpiecznych substancji. UmoŻliwi to takŻe wskaza-
nie priorytetów, jakie naleÅ»y przyjÄ…ç w zakresie eliminowania i zast´-
powania, dajÄ…c okazj´ do porównania danych dotyczÄ…cych stosowa- DuÅ‚
ski system tworzenia Numeru Kodowego MAL-KODE (9) stosuje si´ dla
nych substancji, tj. ich iloĘci, procesu, liczby naraŻonych emalii, klejów i innych produktów chemicznych przeznaczonych do profe-
pracowników, wyników pomiarów na stanowisku pracy lub oszaco- sjonalnego pokrywania powierzchni. Jest on zbudowany na zasadzie syste-
wania naraÅ»enia i klasyfikacji substancji. mu kodowego sk"adajÄ…cego si´ z dwóch cyfr po"Ä…czonych "Ä…cznikiem, np.
Priorytety w zakresie zast´powania, zidentyfikowane podczas szaco- 2-1. Cyfra przed "Ä…cznikiem reprezentuje minimalne Ęrodki ostroÅ»noĘci za-
wania zagroŻeł
, powinny byç weryfikowane okresowo oraz wów- pobiegajÄ…ce wdychaniu par produktu. Cyfra za "Ä…cznikiem reprezentuje mi-
czas, gdy nast´puje zmiana w procesie produkcji. nimalne Ęrodki ostroÅ»noĘci w razie stykania si´ produktu ze skórÄ…, oczami
lub przy po"kni´ciu. Niezb´dnÄ… ochron´ opisano we wskazaniach zawar-
tych w dokumentacji, z odwo"aniem do odpowiednich cyfr.
Inne pytania: Wyliczenie numeru kodowego oparte jest na sk"adzie chemicznym pro-
duktu. Numer kodowy stanowi integralnÄ… cz´Ä˜ç informacji producenta
Kto decyduje o tym, jakÄ… substancj´ si´ kupuje? i jest bardzo sprawnym narz´dziem przy zast´powaniu jednej substancji
Kto powinien zg"osiç swoje uwagi lub je zatwierdziç (dyrekcja, komisja przez innÄ…. Znacznie "atwiej jest porównywaç numery kodowe poszcze-
bezpieczeł
stwa, s"uÅ»by bhp, itp.)? gólnych produktów niÅ» porównywaç etykiety na produktach lub informa-
Czy decyzje te sÄ… okresowo poddawane korektom? cje w kartach charakterystyk substancji niebezpiecznych.
(5) http://www.hse.gov.uk
(6) http://www.arbobondgenoten.nl/arbothem/gevstof/GBWleafl_gevaarlijke_stoffen.pdf
(7) http://www.hvbg.de/d/bia/pra/modell/spaltee.htm
(8) np. dla nordyckiego przemys"u celulozowo-papierniczego (http://www. kcl. fi/info/database. html) lub dla europejskich producentów samochodów (http://www. mdsystem. com/index. jsp).
(9) http://www.ic.dk/dkcodenum.htm
Europejska Agencja Bezpieczeł
stwa i Zdrowia w Pracy
Gra Via, 33, E-48009 Bilbao, Spain
tel. [phone], Fax: [phone]
[e-mail]
© Europejska Agencja BezpieczeÅ‚
stwa i Zdrowia w Pracy. Powielanie dozwolone pod warunkiem podania ęród"a. Wydrukowano w Polsce. Dystrybucja w Polsce: Krajowy Punkt
Centralny Europejskiej Agencji Bezpieczeł
stwa i Zdrowia w Pracy: Centralny Instytut Ochrony Pracy  Pał
stwowy Instytut Badawczy, ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa,
Tel. [phone], Fax [phone], Internet: www.bp.edu.pl, E-mail: [e-mail]
h t t p : / / a g e n c y . o s h a . e u . i n t F a k t y
TE-AE-03-S34-GR-D