604000523

10

Aktualności 3/71/2014

przyszłych, i nie wspomina minionych, lecz kontempluje je jako nigdy nieprzemijające.

Gdyby wszechwiedza Boża była przewidywaniem tego, co ma się wydarzyć, to istotnie można by wnosić, że takie przewidywane zdarzenie musiałoby się na pewno zdarzyć. Ale jeśli Bóg takie zdarzenie po prostu widzi, to może ono wynikać z czyjejś wolnej decyzji, na którą Bóg w żaden sposób nie wpływa.

-    Czy akt patrzenia na coś dodaje jakąś konieczność temu, na co się patrzy? - pyta Filo-

-    Z całą pewnością nie - odpowiada Bo-

Ostatnie zdanie De Consolatione jest moralną zachętą i równocześnie przestaniem Filozofii: winniśmy pamiętać, że wszystkie nasze czyny dzieją się przed oczyma Tego, który Zawsze-Je-

Od wieczności Boecjusza do teraz fizyki

Koncepcja wieczności Boecjusza była często atakowana za swoją „wizjonerskość”. Pamiętam sprzed laty dyskusję na jakimś sympozjum poświęconym problemowi czasu, podczas której znany filozof o pozytywistycznym nastawieniu kategorycznie oświadczył, że on tej koncepcji nie rozumie (w domyśle należało czytać, że tej koncepcji nie da się zrozumieć, gdyż jest bezsensowna). Ale już kilka lat wcześniej Erwin Schródinger powołał się na osiągnięcia termodynamiki, które świadczą o tym, że upływanie czasu jest pojęciem statystycznym, a więc ma sens tylko wtedy, gdy mamy do czynienia z dużą „masą statystyczną", tzn. z odpowiednio dużą liczbą fizycznych indywiduów (cząstek). Dla malej liczby cząstek „strzałka czasu" się rozmywa, a dla jednej w ogóle traci sens. Wzmocnienia tych związków płynących z termodynamiki Schródinger upatrywał w relatywizacji czasu dokonanej przez teorię względności, a w zakończeniu swoich rozważań na ten temat odważył się napisać: „wierzę w to, że na obecnym etapie swojego rozwoju, fizyka sugestywnie nasuwa myśl o niezniszczalności umysłu przez czas”.

Gdyby Schródinger żył dziś, miałby szerokie pole do rozwijania swoich spekulacji. Obecne poszukiwania teorii ostatecznej sugerują, że fundamentalny poziom fizyki jest bezczasowy i bezprzestrzenny, a czas i przestrzeń wyłaniają się jedynie na wyższych poziomach organizacji jako pewnego rodzaju statystyczne uśrednienia. Wynikałoby z tego, że czas nie jest - jak pisał Schródinger - jakimś wszechwładnym i wszystko obejmując)™ Chronosem-tyranem, lecz że jego władza jest ograniczona prawami fizyki.

Ale jak fizyka może się obejść bez pojęcia czasu? Przecież czas jest zmienną, która pojawia się w prawie wszystkich równaniach fizyki. Prawa ruchu należą do najbardziej fundamentalnych praw, a czy można sobie wyobrazić ruch bez parametru czasu, który ten ruch odmierza? Istotnie, równania ruchu opisują pewna dynamikę, ale rzecz w tym, że pojęcie dynamiki można uogólnić w ten sposób, że w opisie matematycznym nie musi pojawiać się parametr czasu w jego zwykłym rozumieniu.

U progu czasów nowożytnych fizycy i matematycy zmagali się z tym, jak uchwycić zmianę dokonującą się w „przemijającej chwili”. Po długich zmaganiach Leibniz i Newton wynaleźli, a inni potem uściślili, rachunek różniczkowy i całkowy, który doskonale spełnił to zadanie. Rachunek ten stał się standardowym narzędziem służącym do opisu dynamiki. Jest to opis lokalny: od punktu do punktu i od chwili do chwili. Dziś jesteśmy świadkami w pewnym sensie procesu odwrotnego: tworzenia takiego matematycznego opisu dynamiki, by się uwolnić od aspektu lokalnego. Okazuje się, że można to osiągnąć. W takiej uogólnionej dynamice nie jest istotny czas, lecz pewien związek dynamiczny pomiędzy stanami fizycznego układu. Oczywiście, gdy przechodzimy od poziomu fundamentalnego do stanów makroskopowych, pojawia się czas ze wszystkimi swoimi konsekwencjami. Zmienia się wszakże jego metodologiczny status - czas nie jest już jakimś ontologicz-nym a priori, lecz wielkością emergentną.

Jeżeli w fizyce na serio bierzemy pod uwagę możliwość istnienia obszarów, w których załamuje się tyrania czasu, to rozważania Augustyna i Boecjusza o bezczasowej wieczności nie wydają się wcale tak egzotyczne, jak mogły się wydawać jeszcze trzy dekady temu. Wszystko wskazuje na to, że problemy przypadku, czasu i ludzkiej wolności nie redukują się tylko do naszych mniej lub bardziej subiektywnych spekulacji, lecz są istotnie związane z głęboką strukturą Wszechświata.

19 maja 2014 Fot. Jacek Piasecki

’De Consolatione, Liber V, Prosa VI; przekład własny z: Anicii Manlii Torąuali Seoerini Boelhii De

Wydarzenia