2012-03-13
e-learning:
PLAN WYKA
ADU
hasło: hipokrates
Zależności pomiędzy stresem a chorobą
PSYCHOSOMATYKA 2
somatyczną
WPA
YW CZYNNIKÓW
Rola czynników socjodemograficznych
PSYCHOLOGICZNYCH
Rola czynników osobowościowych
NA POWSTAWANIE I PRZEBIEG
��możliwe typy zależności
CHORÓB SOMATYCZNYCH
��wpływ osobowości na chorobę
WZ A, WZ C, WZ D
wybrane cechy osobowości
Ewa WOJTYNA
podejście interakcyjne
[e-mail]
Ujęcie salutogenetyczne
Poszukiwanie osobowości  predysponującej do zdrowia
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
Uwarunkowania sytuacyjne
rola stresu
rola stresu
Eksperyment Brady ego (1958)
BADANIA EKSPERYMENTALNE
 małpa odpowiedzialna
(ang. executive monkey)
ZAGROŻENIE
Uwagi metodologiczne:
Pomiar wskaz
ników Pomiar wskaz
ników
t1 t2
selekcja małp do  odpowiedzialności :
fizjologicznych fizjologicznych
x x
Małpami odpowiedzialnymi zostawały te,
które łatwiej się uczyły
Wiess (1971): wyższy poziom
1. Istotne zmiany w poziomie wskaz
ników wegetatywno-
reaktywności sprzyja rozwojowi wrzodów
somatycznych
Replikacja przy kontroli reaktywności
2. Podobieństwo zmian w sytuacjach zagrożeń
fizycznych i psychospołecznych Faltz, Millett, 1964; Naletson, 1976:
wszystkie małpy
dostęp do kontroli wiązał się z mniej
odpowiedzialne zdechły
poważnym owrzodzeniem niż brak tego
3. Istnienie różnic indywidualnych w zakresie wielkości
(owrzodzenie przewodu
dostępu
i zakresu zmian w/w wskaz
ników pokarmowego)
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
rola stresu  BADANIA NATURALNE rola stresu  BADANIA NATURALNE
UTRAPIENIA DNIA CODZIENNEGO
KRYTYCZNE WYDARZENIA ŻYCIOWE
np. pogoda, zobowiązania towarzyskie, przeciążenie pracą
Skala Ponownego Przystosowania Życiowego Holmesa
zawodową, opieka nad dziećmi, prace domowe
i Rahe a (Social Readjustment Rating Scale; 1967)
Badania DeLongis, Folkman i Lazarusa (1988):
75 par małżeńskich
Wysiłek adaptacyjny  jest spowodowany przez zmiany
Wyniki: istotna korelacja między nasileniem utrapień życiowych
życiowe i może prowadzić do powstania choroby, jeśli
a problemami zdrowotnymi (bóle głowy, pleców, grypa, ból gardła,
wskutek kumulowania się tych zmian następuje
nudności, bóle brzucha)
przeciążenie procesu adaptacyjnego
Uwaga! Były też osoby (39%), u których większy stres wiązał się
z mniejszą liczbą symptomów
Retrospektywny charakter pomiaru
Krytyka:
>300 pkt.  ryzyko poważnej choroby (w ciągu 2 lat)
prawdopodobieństwo kontaminacji zmiennych
1
2012-03-13
SKALA PONOWNEGO PRZYSTOSOWANIA ŻYCIOWEGO HOLMESA I RAHE A (1967)
1. Śmierć współmałżonka 100 22. Zmiana odpowiedzialności w pracy 29
2. Rozwód 73 23. Odejście dziecka z domu 29
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
3. Separacja małżeńska 65 24. Kłopoty z rodziną małżonka 29
4. Pozbawienie wolności 63 25. Znaczący sukces osobisty 28
rola stresu  BADANIA NATURALNE
5. Śmierć bliskiego członka rodziny 63 26. Podjęcie lub zakończenie pracy przez małżonka 26
6. Obrażenia cielesne lub choroba 53 27. Podjęcie lub zakończenie nauki 26
7. Małżeństwo 50 28. Zmiana warunków zamieszkania 25
Krytyczne wydarzenia życiowe
8. Zwolnienie z pracy 47 29. Zmiana przyzwyczajeń 24
Skala Ponownego Przystosowania Życiowego
9. Pojednanie z współmałżonkiem 45 30. Kłopoty z szefem 23
10. Przejście na emeryturę 45 31. Zmiana godzin lub warunków pracy 20
Holmesa i Rahe a (1967)
11. Zmiana stanu zdrowia kogoś z rodziny 44 32. Zmiana miejsca zamieszkania 20
12. Ciąża 40 33. Zmiana szkoły 20
13. Trudności seksualne 39 34. Zmiana sposobu odpoczynku 19
Krytyka:
14. Powiększenie rodziny 39 35. Zmiana aktywności religijnej 19
15. Zmiany w firmie 39 36. Zmiana aktywności społeczno kulturalnej 18
��Wybór wydarzeń (brak oczekiwanych wydarzeń jako
16. Zmiana pozycji materialnej 38 37. Kredyt lub pożyczka mniejsza niż dochód z 6 miesięcy 17
z
ródło stresu)
17. Śmierć bliskiego przyjaciela 37 38. Zmiana nawyków lub godzin snu 16
18. Zmiana charakteru pracy 36 39. Zmiana liczby spotkań rodzinnych 15 ��Pomijanie subiektywnej oceny
19. Zmiana liczby nieporozumień małżeńskich, zmiana 40. Zmiana przyzwyczajeń żywieniowych 15
��Nieuwzględnianie procesualnego charakteru sytuacji
nawyku 35
41. Wakacje 13
20. Kredyt lub pożyczka większa niż dochód z 6 mcy 31
42. Boże Narodzenie 12 ��Bazowanie na pamięci (pamięć zależna od stanu)
21. Zajęcie mienia z powodu długów 30
43. Drobna kolizja z prawem 11
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
rola stresu  BADANIA NATURALNE rola stresu  BADANIA NATURALNE
STRES TRAUMATYCZNY / EKSTREMALNY
STRES TRAUMATYCZNY / EKSTREMALNY
zespół stresu pourazowego
(ang. Post-Traumatic Stress Disorder, PTSD)
DO 4 TYGODNI
WYDARZENIE ZABURZENIE
PTSD
TRAUMATYCZNE STRESU OSTREGO
Wg DSM-IV:
1. Doświadczenie bezpośredniego zagrożenia 2 DNI 4 TYGODNIE POWYŻEJ
2. Nawracające przeżywanie wydarzenia traumatycznego
- obrazy, myśli, wrażenia percepcyjne, sny
- intensywna reakcja stresowa na wszelkie bodz
ce
symbolizujące lub przypominające wydarzenie
SOMATYZACJE ZESPOA
Y SOMATOMORFICZNE
3. Ciągłe unikanie bodz
ców kojarzących się z urazem lub ogólna
apatia
CHOROBY SOMATYCZNE
4. Utrzymujące się objawy zwiększonego napięcia lękowego
5. Znaczące zakłócenie funkcjonowania
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
rola stresu  BADANIA NATURALNE rola stresu  BADANIA NATURALNE
STRES TRAUMATYCZNY / EKSTREMALNY STRES TRAUMATYCZNY / EKSTREMALNY
�� Byli więz
niowie obozów koncentracyjnych:
w latach 1945-1980 wskaz
niki śmiertelności wyższe niż
�� Zmiany funkcjonowania układu hormonalnego:
w analogicznych grupach wiekowych bez podobnych
przeżyć (choroby układu krążenia) ��Nadmierna reaktywność osi podwzgórze-przysadka-
nadnercza:
�� Rubonis, Bickman, 1991: metaanaliza:  52 badania nad
�� Niskie stężenie kortyzolu
skutkami powodzi, huraganów, trzęsień ziemi,
wybuchów wulkanu, katastrof nuklearnych:
�� Zwiększona liczba receptorów dla glukokortykoidów
17% wzrost psychopatologii (w tym somatyzacje)
��Nadmierna wrażliwość układu noradrenergicznego
�� Zamach terrorystyczny:
�� Pogarszanie się stanu psychicznego pod wpływem bodz
ców
podczas 11 miesięcy po ataku na WTC:
aktywujących układ noradrenergiczny
17-krotny wzrost ilości problemów zdrowotnych
�� Napady paniki
związanych ze stresem w porównaniu do okresu 11
�� Intruzje, flashback
miesięcy przed atakiem. UWAGA! Wyraz
ny wzrost w
okresie oddalonym od daty ataku
2
2012-03-13
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
zmienne socjodemograficzne
UWAGA
PA
EĆ
Badania pokazują jednak, KOBIETY:
Mniejsza podatność na zachorowanie na
iż istotny jest nie tylko sam poziom
większość chorób cywilizacyjnych
doświadczanego stresu, ale także
��Niższe ciśnienie krwi w sytuacjach stresowych
 a nawet przede wszystkim  ��Mniejsza odpowiedz
lipidowa na stres
��Różnice w poziomach aktywności hormonów
sposób radzenia sobie z nim stresowych
RELAKS STRES
Adrenalina
K = M K < M
Noradrenalina
Kortyzol
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
zmienne socjodemograficzne
zmienne socjodemograficzne
PRZECI
TNE DALSZE TRWANIE ŻYCIA (LIFE EXPECTANCYI)
KOBIETY cd:
Mężczyz
ni Kobiety
Słabsza tendencja do angażowania się w zachowania ryzykowne
przeciętna liczba lat dalszego trwania życia dla osób w wieku lat:
Częstsze zasięganie porad lekarskich
0 15 30 45 60 0 15 30 45 60
�� Specyfika funkcji biologicznych
�� Percepcja stanu zdrowia
1995 67,6 53,9 39,8 26,7 15,8 76,4 62,6 47,9 33,6 20,5
�� Miejsce zdrowia w hierarchii wartości
Większe zaufanie do prewencji chorób
2000 69,7 55,6 41,4 27,9 16,7 78,0 63,8 49,0 34,7 21,5
Różnice w traktowaniu przez system opieki zdrowotnej
�� Rzadsza reakcja lekarzy na poszukiwanie informacji 2006 70,9 56,6 42,3 28,8 17,7 79,6 65,22 50,5 36,0 22,8
�� Gorsza opieka zdrowotna w niektórych kulturach (kwestia dyskryminacji
kobiet)
2010 72,1 57,6 43,3 29,7 18,3 80,6 66,1 51,3 36,8 23,5
Miasta 71,2 58,9 42,5 28,9 17,8 79,5 65,1 50,3 35,9 22,8
Kobiety częściej oceniają stan swojego zdrowia jako gorszy,
częściej korzystają z opieki medycznej, a dłużej żyją
Wieś 70,6 56,2 42,1 28,6 17,4 79,9 65,5 50,8 36,3 22,9
y
ródło: GUS; http://www.stat.gov.pl
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
zmienne socjodemograficzne zmienne socjodemograficzne
KLASA SPOA
ECZNA
WIEK
Status społeczno-ekonomiczny
Wzrost podatności na zachorowanie
�� Waga urodzeniowa i śmiertelność niemowląt
�� Prenatalne narażenie na narkotyki i alkohol
��np. >65 r.ż.: 85% - 1 choroba przewlekła
�� Narażenie na stres (kwestia zasobów)
50% - 2 lub 3 choroby przewlekłe
�� Narażenie na przemoc
(Jarvik, Perl, 1981)
�� Styl życia
Narastające zróżnicowanie interindywidualne
�� Dostęp do opieki zdrowotnej
��Procesy biologicznego starzenia się Ubóstwo i bezrobocie jako problemy społeczne
o niezwykle poważnych konsekwencjach, także
��Zmienne psychospołeczne (np. wsparcie społeczne)
zdrowotnych
Korzystanie ze służby zdrowia
POCHODZENIE ETNICZNE
��Motywy
Różnice w podatności na niektóre choroby
��Podejmowane decyzje kliniczne
3
2012-03-13
MOŻLIWE ZALEŻNOŚCI
UWARUNKOWANIA SYTUACYJNE
OSOBOWOŚĆ-CHOROBA SOMATYCZNA
zmienne socjodemograficzne
1. bezpośredni wpływ osobowości na powstanie choroby za pomocą
STOPIEC
URBANIZACJI I INDUSTRIALIZACJI
mechanizmów psychofizjologicznych
2. powiązanie osobowości z chorobą przez istnienie trzeciej (nieznanej)
Mieszkańcy miast
zmiennej o charakterze biologicznym
��Choroba niedokrwienna serca
3. motywacyjny charakter niektórych czynników osobowościowych w
stosunku do podejmowania zachowań niesprzyjających zdrowiu
��Choroby nowotworowe
4. niektóre cechy osobowości jako wynik oddziaływania choroby
��Alergie
5. interakcja wielu czynników pośredniczących
Badania osób migrujących i emigrujących
TRUDNOŚCI METODOLOGICZNE:
��Narażenie na stres
niemożność randomizacji osobowości
��Zmiana stylu życia
niejednolite teorie osobowości
trafność narzędzi pomiarowych
��Zmiana statusu społeczno-ekonomicznego
podstawy wnioskowania o relacjach przyczynowo-skutkowych
WPA
YW OSOBOWOŚCI NA POWSTANIE
OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą�
OKREŚLONA CHOROBA
CHOROBY
Wzór Zachowania A, Rosenman, Friedman
zależności typu:
predyspozycja do chorób układu krążenia
określona osobowość ą� określona choroba
zachowanie osoby, która pragnie osiągnąć jak najwięcej celów
w jak najkrótszym czasie, pokonując,
zależności typu:
jeżeli to konieczne, wszelkie przeszkody
konstelacja określonych cech osobowości ą� choroba w ogóle
sposób regulacji stosunków z otoczeniem (Wrześniewski, 1993)
zależności typu interakcyjnego: Ł�potrzeba rywalizacji i osiągnięć
Ł�agresywność w dążeniu do celu
�� osobowość x sytuacja ą� choroba
Ł�pośpiech, niecierpliwość, wysoka dynamika zachowania
�� osobowość x sytuacja ą� zachowania zdrowotne ą� choroba
Wzór Zachowania A Wzór Zachowania B
OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą� OKREŚLONA OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą� OKREŚLONA
CHOROBA - WZ A CHOROBA - WZ A
Framingham Heart Study
sposoby pomiaru:
Ł�wywiad ustrukturalizowany
model prospektywny
Ł�kwestionariusze
Ł�ok. 1 700 kobiet i mężczyzn,
w wieku 45-77 lat UWAGA! raczej niskie korelacje między różnymi miarami WZ A
Ł�kwestionariusz
Ł� 8 lat
możliwe mechanizmy pośredniczące
Ł�typ A: 2x większe ryzyko choroby wieńcowej u kobiet
Ł�reaktywność UK (ciśnienie krwi, tętno, krążące we krwi katecholaminy)
i u mężczyzn Ł�poszukiwanie sytuacji sprzyjających wysokiej reaktywności UK
(potrzeba rywalizacji)
ale
Ł�nieobecność wsparcia społecznego (wrogość)
Ł�u kobiet: silniejszy związek z depresją (wyniki innych badań)
Ł� u mężczyzn: ograniczony do średniej klasy urzędników
4
2012-03-13
OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą� OKREŚLONA OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą� OKREŚLONA
CHOROBA - WZ A CHOROBA - WZ A
niespójności w wynikach badań
WZ A
Ł�różnice w metodologii badań (np. koncentracja na grupach
Sytuacyjne Inne
ryzyka)
czynniki czynniki
Uwarunkowania
Ł�większa patogenność jednych składowych WZ A ryzyka ryzyka
osobowościowe
i temperamentalne
w porównaniu do innych - WROGOŚĆ (cyniczne widzenie
Wzory percepcyjne
świata, antagonistyczny styl interpersonalny -  toksyczny
Wzory reagowania
rdzeń WZ A)
somatycznego
Ł�WZ A jako czynnik ryzyka dla wystąpienia choroby,
ale zasób w wypadku radzenia sobie z chorobą
Wzory reagowania
Ł�WZ A jako czynnik ryzyka dla chorób w ogóle (program
wegetatywno- Zwiastuny
CHOROBA
somatycznego choroby
MONICA)
za: Wrześniewski, 1993
OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą� OKREŚLONA OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą� OKREŚLONA
CHOROBA - WZ C CHOROBA - WZ C
Wzór Zachowania C, L. Temoshok
wg Eysencka (1988):
predyspozycja do chorób nowotworowych 1. Skłonność do reagowania na stres poczuciem bezradności
i beznadziejności.
1978-1988, Uniwersytet Kalifornia, San Francisco:
2. Skłonność do wypierania reakcji emocjonalnych
pacjenci chorzy na nowotwór skóry: mili, nieasertywni,
wywoływanych przez stresujące wydarzenia.
konformistyczni, nie wyrażający negatywnych emocji
niewiele badań- brak dowodów
1. pasywność
np. Price i in (2001):
2. trudności w ekspresji emocji (zwłaszcza gniewu)
Ł�2224 australijskie kobiety poddawane rutynowej mammografii
3. postawa bezradności-beznadziejności w reakcji na Ł�pomiar cech osobowości przed diagnozą
stres (ang. helpless-hopeless attitude)
Ł�BRAK istotnych różnic między grupą kobiet chorych a pozostałymi
OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą� OKREŚLONA
OKREŚLONA OSOBOWOŚĆ ą� OKREŚLONA
CHOROBA - WZ D
CHOROBA - WZ D
Wzór Zachowania D, Denollet
o�Mechanizm:
 osobowość zestresowana (distressed pesonality)
o�Osłabienie układu immunologicznego (zwiększone
predyspozycja do chorób układu krążenia
wydzielanie cytokin istotnych dla rozwoju choroby
Ł� negatywny afekt (ang. negative affectivity) - tendencja do reagowania
lękiem, depresją i gniewem
wieńcowej)
WZ C?
Ł� hamowanie społeczne; tłumienie ekspresji emocji
o�Zwiększona reaktywność (hamowanie społeczne jako
PRZEJAWY:
czynnik wiążący się z podwyższniem RR; Hamowanie
Ł� częste doświadczanie emocji negatywnych, a rzadziej pozytywnych
społeczne i negatywna emocjonalność  pradyktory
Ł� skłonność do świadomego powstrzymywania się od wyrażania emocji,
głównie w sytuacjach społecznych zwiększonego wydzielania kortyzolu)
Ł� tendencja do zamartwiania się i odczuwania napięcia
Ł� pesymistyczny sposób patrzenia na świat
o�Denollet i in.,
Ł� łatwość irytowania się
Ł� niska skłonność do dzielenia się emocjami z innymi, głównie z obawy przed
o�2000: 319 pacjentów z chorobami UK w ciągu 5 lat
dezaprobatą i odrzuceniem
WZ D przewiduje jakość życia i ilość epizodów
Ł� słabe więzi z innymi ludz
mi
Ł� tendencja do obwiniania się
chorobowych
5
2012-03-13
KONSTELACJA OKREŚLONYCH CECH KONSTELACJA OKREŚLONYCH CECH OSOBOWOŚCI ą�
CHOROBA W OGÓLE: ALEKSYTYMIA cd.
OSOBOWOŚCI ą� CHOROBA W OGÓLE
ALEKSYTYMIA, Sifneos, Nemiah (z gr.  brak słów dla emocji )
możliwe mechanizmy pośredniczące
Ł� niezdolność werbalizacji emocji
Ł� trudność w różnicowaniu między emocjami a stanem pobudzenia
Ł�odroczone i wzmacniane pobudzenie fizjologiczne oraz
fizjologicznego
reaktywność neurowegetatywna w odpowiedzi na stres ą�
Ł� ubóstwo wyobrażeń i fantazji
dysregulacja i wzmożona aktywacja AUN ą� UH i UI
Ł� operacyjny styl myślenia
ogólnie: trudności w poznawczym przetwarzaniu i regulacji emocji
Ł�nietrafna percepcja i atrybucja sygnałów z ciała
Ł� Cecha
Ł� Koncepcja psychodynamiczna: somatyzacja, desomatyzacja, resomatyzacja
mikrouszkodzenia układu limbicznego ?
Ł�podejmowanie zachowań antyzdrowotnych (próby redukcji
zaburzenia w przepływie informacji między półkulami?
napięcia)
INTELIGENCJA
ALEKSYTYMIA
EMOCJONALNA
KONSTELACJA OKREŚLONYCH CECH
OSOBOWOŚĆ x SYTUACJA ą�
OSOBOWOŚCI ą� CHOROBA W OGÓLE
(ZACHOWANIA w tym Z. ZDROWOTNE) ą� CHOROBA
neurotyzm
Schemat 1: Czynniki determinujące powstawanie i rozwój zaburzeń somatycznych
(za: Heszen-Klemens, 1983, s. 43)
tożsamy z negatywnym afektem? = generalny czynnik ryzyka
skupiający lęk, gniew i depresję
Indywidualne
dyspozycje
SZKODLIWE
Ł� choroba wieńcowa: niejednoznaczne wyniki
OSOBOWOŚĆ EMOCJE CZYNNIKI ZEWN
TRZNE
Ł�korelacje ze skargami somatycznymi, ale nie z wskaz
nikami
medycznymi
WZÓR
Ł�Booth-Kewley i Friedman, metaanaliza: rozwój ChW:
ZACHOWANIE REAKCJI ZABURZENIA
WEGETATYWNO- SOMATYCZNE
dla lęku r =0,14, dla depresji r =0,17,
SOMATYCZNEJ
dla gniewu/wrogości r =0,07
Ł� nowotwory: niejednoznaczne wyniki
SYTUACJA
OBIEKTYWNA WA
AŚCIWOŚCI
Ł� Grossarth-Maticek i in. (1983):
BIOLOGICZNE
depresja i poczucie braku nadziei przewiduje rozwój raka w
ORGANIZMU
okresie 20-letnim
Ł� Ale: gorsze funkcjonowanie układu immunologicznego
OSOBOWOŚĆ SPRZYJAJ
CA ZDROWIU
PODEJŚCIE PATOGENETYCZNE I
S. Kobasa, osobowość odporna/twarda
SALUTOGENETYCZNE
(ang. hard personality)
Wyzwanie
Model Model Kontrola
zaangażowanie
patogenetyczny: salutogenetyczny:
A. Antonovsky, poczucie koherencji
poczucie zrozumiałości
poczucie zaradności
Co jest przyczyna Jakie czynniki
poczucie sensowności
choroby? sprzyjają zdrowiu?
M. Seligman, optymizm
atrybucje przyczyn sukcesów i porażek  styl poznawczy
Co wpływa na Dzięki czemu ludzie
trwałość
przebieg choroby? zachowują dobre zasięg
lokalizacja przyczyn
zdrowie?
nadzieja: trwałość i zasięg
C. S. Carver, M. F. Scheier, optymizm
zgeneralizowane oczekiwania pozytywnych wydarzeń
6
2012-03-13
OSOBOWOŚĆ SPRZYJAJ
CA ZDROWIU
A. Bandura, poczucie własnej skuteczności
przekonanie o własnych możliwościach zaradczych
zgeneralizowane
specyficzne
J. Rotter, wewnętrzne lokalizacja poczucia kontroli
postrzeganie otrzymywanych wzmocnień jako konsekwencji własnego
działania
wysoka samoocena
pozytywna ewaluacja własnej osoby
podsumowanie
Ł�konstrukty o charakterze poznawczym
Ł�różne poziomy opisu osobowości
7