9576709557

skłonny osłabić walor (ego kryterium, po pierwsze dlatego, że przekłady absolutne zdarzają się również (np śląski zapis ballady Tró/zieit nie ma żadnych językowych śladów ruskich), po drugie dlatego, że formy genetycznie obce mogą wejść do tekstu na zasadzie nic inercyjnego dziedziczenia, lecz stylizacji poetyckiej (o czym za chwilę). Hipoteza niedoskonałego przekładu winna więc zostać poddana kontroli dodał* kowej. Najbardziej pewne wyniki daje w tym względzie analiza zgodności rymowych. Większa naturalność i wyższa zgodność rymu ukraińskiego piai-szetepiai niż polskiego pifć-szeltptfć jest — jak pokazał M. Lesiów — argumentem za pierwotnością ukraińskiej wersji pewnej pieśni Naszrgo wesela P Hołyszowej¹'. Większa naturalność i wyższa zgodność rymu polskiego kolana pana niż ukraińskiego koltna-■pana ( Wybyu zemJi po kotina. prohuzoje swoko pana) jest. jak stwierdza Józef Tretiak^M argumentem za pierwotnością wersji polskiej pieśni o żołnierzu tułaczu (co jest zgodne z wynikami badań historyczno*typologicznych). Badanie rymu pod kątem większej czy mniejszej zgodności je*¹ szczegółowym przypadkiem pytania o większą harmonię tekstu. Pierwszeństwo przyznaje się tekstowi, który jest bardziej harmooun). pełniejszy, doskonalszy. Przykładem kolęda apokryficzna o ucieczce do Egiptu zaczynająca się po ukraińsku od słów Siata nam u dr*.i nowina roku nowobo. po polsku od słów Oj siała nam sl( — taj diii nowina¹⁹. W wariancie polskim roi się od wtrętów ukraińskich, tekst ma też wewnętrzny przeskok zmieniający jego rytm wierszowy. Interesujące jest to. że polski tekst Kolberg podał jako „kolędę śpiewaną dla Mazurów w okolicy Horodenki", co pozwala przyjąć, że mamy tu do czynienia z przekładem dokonanym ze względu na charakter adresata przez znających język polski kolędników ukraińskich". Jest to godny podkreślenia powód, dla którego tłumaczono niektóre pieśni z jednego języka na drugi Polski przekład nie musiał być dziełem Polaków. Zasadę doboru języka tekstu do narodowości adresata wypowiedziała expressis verbis znakomita śpiewaczka z Łubcza. Joanna Rachańska". W podobny sposób można objaśnić silną polonizację ukraińskich pieśni dożynkowych śpiewanych przeważnie polskim dziedzicom przez ukraińskich żniwiarzy.

3.    Trzeci przypadek, który jest może zbył słabo podkreślany, choć stanowi przy opisie relacji pogranicznych ważny i częsty typ, to rozwój paralelny tekstów odziedziczonych ze wspólnej tradycji bijdi zapożyczonych ze wspólnego źródła, które lo teksty na pograniczu funkcjonując obok siebie uzyskać mogą bardzo podobny kształt językowy. Dobrym przykładem mogą tu być kolędy noworoczne, które wykazują uderząjącc podobieństwo w tradycji ukraińskiej i polskiej, ale też białoruskiej i poniekąd też dalszej słowiańskiej L. N Winogradowa, która poświęciła im gruntowne studium porównawcze nie podtrzymała dawnej tezy P. Caramana o wpływach i zapożyczeniach tekstów tych kolęd z Ukrainy do Polski, przyjęła ostrożniej paralelizm rozwoju, czerpanie ze wspólnego dziedzictwa”.

4.    Czwarty przypadek reprezentują teksty melanżowe, będące mieszaniną polsko-ukraińską Mimo wrażenia bezładu, rozchwiania.

można w nich dostrzec pewne tendencje do uporządkowania zakresu i jakokn dopuszczanych obcojęzycznych wtrętów (wyrażenie „wtręty" nie jest tu zresztą nąjlepsze) Wytwarzają się pewne zasady wewnątrzteksto-we zgodnie z cytowanym twierdzeniem Cz. Hernasa o istnieniu poetyki pogranicza i zgodnie z tezą S. SkWarczyńskiej o estetycznych możliwościach makaronizmu¹'.

Obecność tych zasad jest uchwytna np. w następującym tekście pieśni utrwalonej przeze mnie w r. 1965 od Anny Monastyrskiej z Jacni w woj zamojskim:

W cum nem potu hniżek prószy, leży lam Kozak zabiły Kolo niego konik Jego. grzebie nóżko, żałuje go Grzebie grzebie po kolana, tak żałuje swego pana.

O wsianie ty mój pan młody, coi mi dawał siana. wody.

A teraz ni (mi¹) suchy słomy, rożnieso cię kruki, wrony.

0    ty koniu, nie stój nade mnoju, idz do domu dnrohoju’

A Jak zajdziesz na podwórek, stuknksz-puknksz. otworzo ci.

Wyjdzk do cie stara maty

1    bedzte ci sk pytały.

Witaj, koniu bułanejki, gdzk mó) synej kochanejki?

Ozemul sif z krółewnyciu. w czystem polu murawiciu A we i nij ty garió pisoniu

i rozsij go po kamieniu.

Jak pisoczek o ten zyjdzie. twój synejko jeszcze przyjdzk.

Ni pisaczka. ni synaczka. smutna moja hodineczka³⁴

Pieśń z Jacni stanowi przykład typowej dla folkloru kontaminacji dwu tekstów pierwotnie różnych i nawet przynależnych do dwu tradycji narodowych, polskiej i ukraińskiej. Pierwszy człon z motywem grzebania żołnierza przez konia (wersy 3-10) jesi wariantem pieśni o żołnierzu tułaczu, uważanej przez badaczy za pieśń typowo polską, drugi człon (wersy 11-26) z motywem koma. który niesie matce wieść o śmierci syna. jest typowy dla pieśni ukraińskiej. Nic ulega więc wątpliwości, że źródłem elementów ukraińskich w drugim członie jest niepełny przekład orygjnału. Ale ważniejsze jest co innego: to. że zachowane elementy ukraińskie tłumaczą się wewnętrznie w samym tekście; są one poddane dwu zasadom Pierwsza: ukrainizmy tworzą senę skupioną w jednej kwestii dialogowej, wypowiadanej przez Kozaka, podczas gdy koń wypowiada się po polsku. Druga: ukrainizmy skupiają się w przestrzeni rymowej, podczas gdy tekst śródwersowy jest w zasadzie od nich wolny. Obie te zasady odnajdujemy w wielu tekstach mieszanych.

Szczególnie ciekawy przykład tekstu mieszanego, z jeszcze inną regułą wewnętrznego uporządkowania, którą można nazwać regułą refrenową — zapisałem w Krasiczynie pod Przemyślem w roku 1984 w czasie dwu badań powtarzanych u tej samej osoby Była nią Stefania Rachwal z Korytnik. urodzona w roku 1911 i dobrze znająca zarówno

° S SfcmrciyiSifca Lsinyka t^tarowiam M    ofmnr*~t K Wijckkynm.

Wilno 1937. t. 337-370

** W Arch EloołhiiwniycMyw UMCS t 53 A ru 2.

89

1

M Len6w, PTzypis> do: P Hołyszowi, ,Vaxx# wnrie Lublin 1964. a 177 ^a J TrUnk Sj**# Lurmktr ama (1. 1901. a 255

" Zapis magnetofonowy i roku I9t4 od Anny Hoc tur 1904) z Ki mery na. w Archiwum Eioolingwutycnnym UMCS t 401 8 nr 9

■ O Kolberg. DUHm Wiryuku i. 29. PokucK I. 1112. a. 120

*    .To m* chodziło ^uod chałupy do chałupy, bo tu rapraszah. a była nasra wioska, i Ukrsidcy nuarkah. i Żyda Tu wszystkie zapraszali Wszyscy cbcidł. teby śpiew*. Zr by tao nmidrowaZ Tośmy lak chudzili "od chahjpy du chałupy i oczudrowaliłny Nu na przykład pu ukrsiftaku Odzie Hyli Ukraphcr to po uknuśiku^- Wywiad z A Rachamkg nagrany przzz Mar* Kowalczuk (w Arth Etoobngwfetycznym UMCS t. 42) A nr 10)

* I- N Winogradowa 7 mm tą* kmirmdmrmmim potz#m sąpadtjrrit i wuwra/fł Sśnaaai. Mo tkwi 1912. Zob też J. Bari mufek i i M. Lewów, Koffdy mm pogrwih-sw pobko-idrwuUkśm (w druku)