BENEDYKT (BARUCH) SPINOZA (lub Despinoza, d Espinoza, De Spinoza)
1. Notka biograficzna
- ur. 1632 r., urodził się w Amsterdamie, w szanowanej rodzinie żydowskiej, wygnanej z Półwyspu
Iberyjskiego.
- całe swoje (krótkie 45-letnie) życie spędził w Niderlandach mieszkając wpierw w Amsterdamie, a
następnie w Hadze.
TA
O HISTORYCZNE:
- XVII wiek w historii filozofii jest nazwany okresem wielkich systemów filozoficznych (Kartezjusz, Leibniz,
Bacon, Hume); krótki okres, obejmujący 3 pokolenia. Usiłowano objąć w jednym systemie filozoficznym
zarówno przyrodę, jak i Boga. Kładziono nacisk na racjonalizm jako podłoże doktryn filozoficznych.
- wojna 30-letnia (1618-1648): niepokoje i zawirowania we Francji, Anglii, Hiszpanii, Austrii
- jedyną  ostoją spokoju i swobody była Republika Zjednoczonych Niderlandów (utw. 1588)
- wiek nowej potęgi Kościoła
- sztuka: Barok
- literatura: Szekspir, Cervantes, Molier, Milton
- Spinoza uczęszczał do szkoły żydowskiej (był pilnym uczniem szkoły Talmud Tora), gdzie poznał prace
żydowskich i arabskich teologów (m. in. Majmonidesa)
- dopiero mając 22 lata poznał łacinę i grekę (przyczyny: kryzys, chęć rozwoju) -> zaczął studiować dzieła
scholastyki chrześcijańskiej, nauki przyrodnicze, a także naukową i filozoficzną myśl Kartezjusza
- pod wpływem tych studiów zerwał z ortodoksyjnym sposobem życia . W 1656 ogłoszono, że jest
heretykiem -> wyłączenie z gminy i nałożenie klątwy (CHEREM). Klątwa, którą Jozue rzucił na Jerycho, mówi
o  niegodziwych poglądach i uczynkach Spinozy, o  nikczemnych obyczajach ,  o straszliwych herezjach,
które praktykuje i o których naucza, oraz o jego potwornych postępkach . Klątwa mówi, że  będzie przeklęty
w dzień i w nocy, kiedy się kładzie i kiedy wstaje .  Oby Pan nie zmiłował się nad nim, oby Jego gniew i
zazdrość wybuchły ogniem przeciwko temu człowiekowi . Dalej przekleństwo ostrzega, aby  nikt nie
porozumiewał się z nim, w mowie ani na piśmie, nie wyświadczał mu żadnej przysługi, nie przebywał z nim
pod jednym dachem, nie zbliżał się doń na cztery łokcie, ani nie czytał żadnego pisma, jakie napisze .
- odtąd żył w odosobnieniu, całkowicie oddany nauce -> jest to pewien mit o Spinozie-odludku, pracującym
w samotności nad swoim systemem filozoficznym. Jak podaje Nadler Spinoza miał kilku bliskich i oddanych
przyjaciół, których towarzystwo sobie szczególnie cenił, ale też szerokie grono znajomych, z którymi
utrzymywał ożywioną korespondencję. Gdy mieszkał w Voorburgu (po Amsterdamie, a przed Hagą) pisze w
liście do swojego przyjaciela Oldenburga  Napisałem ten list w ubiegłym tygodniu, nie mogłem go jednak
wysłać, gdyż zła pogoda nie pozwoliła mi wybrać się do Hagi. Otóż i niewygoda mieszkańca wsi!
1
- na życie zarabiał jako szlifierz szkieł  robił soczewki, ale też teleskopy i mikroskopy i jego talent praktyczny
był w tej dziedzinie szeroko uznawany.
- pracował też jako nauczyciel, otrzymał propozycję objęcia stanowiska m. in. na Uniwersytecie
Hildenberskim, ale ją odrzucił
- zm. 1677 r. na gruz
licę, do czego mogła przyczynić się praca szlifierza
- wiele świadectw mówi o Spinozie jako człowieku skromnym, cnotliwym, pogodnym, łagodnym i
opanowanym, pełnym uroku i odwagi.
2. Pisma
- 1658-60 Tractatus de Deo et homine eiusque felicitate ( Krótki traktat )
- 1663 (publ.) Renati Descartes Principiorum Philosophiae pars I et II, more geometrico demonstrate 
geometrycznie ujęty wykład systemu filozoficznego Kartezjusza
- 1670 (publ.) Tractatus theologico-politicus ( Rozprawa teologiczno-polityczna )  praca broniła tolerancji i
pokoju. Została potępiona przez Kościół zreformowany i zakazano jej czytania.
- 1677 (opublikowana pośmiertnie i anonimowo) Opera Posthuma, zawierająca:
Ethica ordine geometrico demonstrata ( Etyka )  najważniejsze dzieło, które zawiera nie tylko
filozofię moralną, ale i cały system Spinozy
Tractatus de intellectus emendatione ( Traktat o poprawie rozumu )
Tractatus politicus
3. y
ródła myśli filozoficznej
TRADYCJE TEOLOGII ŻYDOWSKIEJ
METAFIZYKA PANTEISTYCZNA
- poznał ją głównie od póz
niejszych przedstawicieli. Wg panteizmu Bóg i wszechświat to to samo. Panteizm
był osią poglądów Spinozy. Jak podaje Tatarkiewicz Spinoza odnowił myśl panteistyczną. Połączył naukę
nowożytną z tradycją teologii żydowskiej.
KARTEZJAC
SKA TEORIA POZNANIA ORAZ TEORIA MECHANISTYCZNA
- teoria mechanistyczna -> przymiotem ciała jest rozciągłość i tylko przestrzenne właściwości posiada ciało i
tylko takim zmianom podlega. Ciało może się dzielić na nieskończone części -> a zatem nie może składać się z
atomów, bo te są niepodzielne.
Zmiana przestrzenna to RUCH i to jedyne zmiany, jakim podlega ciało. Jest więc ono geometryczne i podlega
zmianom MECHANICZNYM.
2
Życie to proces czysto mechaniczny, powodowany przez materialne impulsy wytwarzane we krwi. Np.
zwierzęta były pojmowane przez Kartezjusza jako maszyny.
Ciało ludzkie jest takim samym automatem, ale mieszka w nim dusza. Ciało i dusza nie mogą u siebie
wzajemnie powodować zmian, ale mogą wpływać na zmianę KIERUNKU tego, co dzieje się w duszy/ciele.
- teoria poznania  w t. poznania Kartezjusz zaczyna od poszukiwania pewności, niepowątpiewalnego punktu
wyjścia, takich podstaw, które zagwarantują możliwość rozwoju wiedzy. Tym fundamentem staje się COGITO
ERGO SUM. Wywodzi się ze sceptycyzmu metodycznego -> skoro wątpię, to myślę. Myśl istnieje. Możemy
wątpić we wszystko, ale skoro myśl istnieje, to istniejemy i my.
NATURALIZM HOBBESA
Człowiekiem rządzą te same prawa, co przyrodą: walka, egoizm, instynkt. Homo homini lupus.
XVII-WIECZNE POLITYCZNE NURTY WOLNOŚCIOWE
Prądy wolnościowe panujące w Niderlandach w XVII wieku wpłynęły na Spinozę i sprawiły, że był on
głosicielem wolności, tolerancji i pokoju. (Jego traktat TTP -> potępiony).
Państwo nie powinno nakładać żadnych ograniczeń na wysiłki rozumu -> zadaniem państwa jest tworzenie
waruknów, w których rozum mógłby rozkwitnąć. Należy ustanowić konstytucyjną demokrację, która
gwarantowałaby istnienie FORUM dla rozumu i wolności opinii w granicach nakreślonych przez prawo.
4. Poglądy
Teoria i metodologia poznania: racjonalizm, matematyka
- RACJONALIZM  rola rozumu w zdobywaniu i uzasadnianiu wiedzy
y
ródłem prawdy był dla Spinozy rozum, który poznaje w sposób jasny i wyraz
ny. Miarą prawdy: jasność i
wyraz
ność. Wyznawał ideę  powszechnej nauki -> od Kartezjusza: racjonalna, matematyczna, analityczna,
ujmująca w jednym systemie całokształt wiedzy o wszechświecie.
- MATEMATYKA jako wzór nauki. Spinoza swoją naukę wykładał sposobem geometrii (MORE GEOMETRICO):
przyjąwszy pewne definicje i aksjomaty, na ich podstawie dowodził dalszych twierdzeń. Teza, dowód.
Panteizm
- powstał z krytyki dualizmu kartezjańskiego. U Kartezjusza wystepował dualizm Boga i świata, myśli i
rozciągłości, duszy i ciała, wolności i mechanizmu. Substancja wg Kartezjusza to coś, co istnieje samo przez
się i co może być samo przez się pojęte -> wg Spinozy substancja może być tylko jedna, a jest nią Bóg.
Substancja  jeśli ma istnieć sama przez się, to nie może być niczym ograniczona; jest nieskończona; nie
może być stworzona (bo wtedy miałaby przyczynę). Bóg = substancja. Poza Bogiem nie może być substancji.
Z krytyki dualizmu wyprowdził Spinoza MONIZM -> naukę o jedności wszechrzeczy. Z tej jedności wynika
również to, że wszechświat nie może istnieć poza Bogiem, lecz tylko w Bogu. Świat rzeczy i świat myśli nie są
3
samoistne, lecz są objawami tego, co samoistne -> Boga. Skoro nie są poza Bogiem, to Bóg nie jest poza
nimi. Bóg zawiera się w świecie, jest jedyną rzeczywistością. Wszystkie przedmioty to jego przejawy lub
modyfikacje.
Bóg, czyli natura -> DEUS SIVE NATURA -> Bóg i przyroda mogą zastępować się nawzajem, a zatem nie ma
różnicy między stwórcą, a tym, co stworzone. Ten panteizm przezwycięża dualizm Boga i świata.
To odrzucenie koncepcji Boga osobowego, zarównanie go z naturą sprawiły, że nad Spinozą stale wisiała
groz
ba oskarżenia o ateizm  zarówno ze strony chrześcijaństwa, jak i judaizmu. Zgodnie z tradycyjną judeo-
chrześcijańską koncepcją boskości Bóg jest transcendentnym (wykraczającym poza zasięg ludzkiego
poznania) stwórcą, bytem, który stworzył z niczego świat różny od siebie. Uczynił to za sprawą samorzutnego
aktu woli i mógł równie dobrze nie stworzyć niczego poza sobą.
U Spinozy Bóg jest przyczyną wszystkich rzeczy, ponieważ wszystko wynika z boskiej natury, ale Bóg nie
stworzył świata za pomocą niewymuszonego aktu woli  Bóg nie mógł postąpić inaczej, ponieważ nie ma
przypadkowości w świecie, wszystko jest absolutnie i koniecznie zdeterminowane.
Determinizm
Kolejnym poglądem uznawanym przez Spinozę był determinizm. Z czego wyprowadzany był determinizm?
Własności świata wywodzą się z natury Boga; co oznacza, że świat podlega tym samym prawom logicznym,
co idee abstrakcyjne.
[Jest to przezwyciężenie dualizmu świata idealnego i realnego]
To, co się dzieje jest poddane wiecznym prawom, a więc jest konieczne -> to oznacza, że nie ma w świecie
przypadku, ani wolności.
Przyroda jest mechanizmem, a wszystko (człowiek, jego czyny i dzieła, społeczeństwo, państwo, kultura) jest
koniecznym wytworem mechanicznie rozwijającej się przyrody.
Determinizm przezwyciężał dualizm wolności i mechanizmu, ale determinizm rodzi pytanie o wolną wolę&
Dlatego Spinoza uważał, że istota wolności tkwi w zachowaniu swojej natury i działaniu wedle niej. Kto tak
czyni i nie podlega działaniom z zewnątrz jest wolny.
Czym jest to działanie zewnętrzne i co jest prawdziwą naturą?
Etyka racjonalna i mistyczna
Przejście do rozważań etycznych. Do rozważań spraw etycznych Spinoza nie przyjmował odrębnych zasad ->
było to zastosowanie nauki o Bogu i świecie.
Uczucia, pragnienia (afekty), czyny ludzkie są wytworem konieczności i nie są wolne. Nie należy więc ich
4
potępiać, albo wyśmiewać, tylko je zrozumieć.
[Spinoza chciał je badać tak, jak bada się linie, płaszczyzny, czy ciała]
Afekty są zdeterminowane  wynikają z determinizmu, ale niektóre sa wynikiem natury własnej działającego,
a inne są wzbudzane przez otaczające go rzeczy. Działanie wg własnej natury jest wolne i jest słuszne.
(Przezwyciężenie dualizmu moralności i natury.)
Prawdziwa natura człowieka to rozum (stoicy). Czyny są zgodne z naturą człowieka, jeśli są rozumne. Spinoza
tak chciał zreformować świat, aby stosunki społeczne, państwowe, prawne i religijne były racjonalne i
wynikały z racjonalnych pobudek. Najwyższym dobrem wg Spiznozy było POZNANIE poznanie Boga wzbudza
miłość do niego (AMOR DEI INTELLECTUALIS) i prowadzi do mistycznego połączenia z Bogiem (największe
szczęście dostępne człowiekowi!)
Materia i myśl
- zgodnie z myślą Kartezjusza wszechświat ma dwie składowe: MATERI
I MYŚLI. Spinoza doprowadził ten
pogląd do jedności traktując je jako dwa przymioty (ATTRIBUTA) jednej substancji. Bóg jest nieskończony i
posiada nieskończenie wiele przymiotów. Dwa z nich: myśl i rozciągłość są dostępne umysłowi ludzkiemu.
Boga, czyli rzeczywistość można pojmować jako substancję rozciągłą i myślącą -> odpowiednio do tych
przymiotów istnieją dwa światy: duchowy i materialny.
Każdy objaw (MODUS) substancji należy do jednego lub drugiego jej przymiotu. Uzależnienie materii i
świadomości od czegoś trzeciego przezwycięża ich dualizm. Ciało i umysł nie wchodzą w związki
przyczynowe, lecz stanowią równoległe przejawy jednej rzeczywistości. Wg Spinozy myślenie, to świadomość
ciała -> z tego wyprowadzony jest paralelizm.
Paralelizm
W człowieku ciało jest rozciągłe, a dusza myśląca, ale nie są one w zgodzie dlatego, że jedno jest podległe
drugiemu. Są w zgodzie dlatego, że są objawami tej samej substancji. Paralelizm psychofizyczny to oryginalny
pomysł Spinozy i jest związany z jego monistyczną koncepcją bytu.
[Przezwycięża dualizm duszy i ciała]
Myśl może poznawać rzecz nie poprzez oddziaływanie, ale przez to, że wywodzą się równolegle z natury
Boga i dlatego sobie odpowiadają. Myśli nie stykają się z rzeczami, jednak im odpowiadają.
[Przezwyciężenie dualizmu podmiotu poznającego i przedmiotu poznawanego]
 Krótki traktat oraz  Etyka :
Spinoza zaprzecza, że dusza jest nieśmiertelna, a to oznacza, że nie ma tzw.  życia po śmierci . Dusza
5
jednostkowa ginie wraz z ciałem. Chociaż atrybut myślenia lub jego część jest wieczny i istnieje w Bogu
nawet po śmierci ciała) -> nie ma ani wieczystej nagrody, ani kary.
 TTP :
Pojęcie Boga, który działa jako sędzia opiera się na niedorzecznym przypisywaniu mu cech ludzkich. U
podstaw zorganizowanej religii leżą przesądy, niewiedza i zabobon. Bóg jest po prostu nieskończoną
substancją i jako taki jest tożsamy z naturą. Jednym z głównych założeń TTP było, że Pięcioksiąg nie został
napisany przez Mojżesza, a jego przykazania nie pochodzą od Boga w dosłownym sensie. Biblia  chociaż
zawiera naukę moralną, która  pochodzi od Boga , jest dziełem póz
niejszych autorów, a jej tekst powstał w
wyniku historycznego przekazu. Nie była to nowa koncepcja. Nowością była teza Spinozy, że ma to wpływ na
sposób odczytywania Pisma i rozumienie go. Skoro Biblia ma charakter dokumentu historycznego, to należy
ją traktować, jak każde inne dzieło natury, a więc i badać tak, jak bada się naturę. Potrzebna jest do tego
znajomość języka, w jakim ją napisano, a także życie, epokę, a nawet  przesądy jej autorów, czy charakter
audytorium. Stąd wniosek, że objaśniać Pismo Święte może każdy obdarzony inteligencją, kto potrafi i chce
nabyć konieczne umiejętności. Uniwersalne, prawdziwe przesłanie płynące z Pisma Świętego, to prosty nakaz
moralny  Boga nade wszystko, bliz
niego, jak siebie samego, miłować  to wg Spinozy płynie z tekstu Biblii, a
wiarę i pobożność okazuje nie ten, kto znajdzie najlepszy argument za istnieniem Boga, ale ten,  kto ujawnia
najlepsze uczynki sprawiedliwości i miłości .
Spinoza podważał też koncepcję, że Żydzi zostali wybrani przez Boga, podważał ideę  narodu wybranego .
Żydzi nie są anie moralnie lepsi od innych narodów, ani nie przewyższają ich madrością.
 Etyka :
 Człowiek wolny o niczym nie myśli tak mało, jak o śmierci, a mądrość jego jest rozmyślaniem nie o śmierci,
lecz o życiu .
5. Cechy spinozyzmu
- system monistyczny, który nie jest ani materializmem, ani spirytualizmem: uznanie jednej substancji, ani
materialnej, ani duchowej
- zastąpienie ewolucjonizmu paralelizmem: myśl i ciało są paralelne
- panteistyczne pojmowanie Boga i świata
- wykończenie matematyczne
- trudności w zachowaniu monistycznego stanowiska: w szczegółowych wywodach traktował ciało jako
zależne od myśli; a częściej zbliżał się do materializmu: ciało pierwotne  myśl zależna od ciała.
6. Krytyka
6
Filozoficzna i teologiczna miała wymiar religijny:
- panteizm uważano za ukryty ateizm
- deteminizm za niebezpieczny dla moralności
- potępiano jego wolnomyślne zasady teologiczne i polityczne
Krytyka ze strony osób podzielających wolnomyślicielstwo miała wymiar naukowy:
- wykazywano logiczną niedoskonałość  Etyki
- matematyczna ścisłość to tylko pozory
- definicje wieloznaczne, aksjomaty nieoczywiste, twierdzenia nie wynikają z przesłanek
Ciekawym przykładem może być jego poglad z  Traktatu politycznego o naturalnej niezdolności kobiet do
sprawowania władzy politycznej. Kobiety z natury rzeczy, ze względu na ich naturalną słabość należy odsunąć
od sprawowania władzy.  Jest rzeczą niemożliwą, aby obydwie płcie panowały jednakowo, a tym bardziej,
aby kobiety panowały nad mężczyznami . Pozostaje to w sprzeczności z głoszoną przez Spinozę tezą, że
wszyscy ludzie są w jednakowym stopniu obdarzeni intelektem i zdolni do samodzielnego posługiwania się
nim.
7. Zwolennicy
Dopiero ok. 100 lat po śmierci filozofia Spinozy zyskała zwolenników
- inspiracja dla romantyków i idealistów niemieckich, którzy podziwiali doktrynę oraz osobę Spinozy jako
mędrca, samotnego filozofa
Słownik:
PANTEIZM  pogląd głoszący, że Bóg jest wszędzie albo że Bóg i wszechświat to to samo.
MONIZM  tam, gdzie dualizm odkrywa dwa, monizm dostrzega jedno. Monizm Spinozy rozciąga się na
umysł i materię: każde z nich jest różną cechą, czy też sposobem rozumowego ujęcia jednej i tej samiej
wiecznej rzeczywistości.
MATERIALIZM  pogląd głoszący, że świat skłąda się wyłącznie z materii. Jest to zapatrywanie przeciwstawne
względem dualizmu ciała i umysłu.
METAFIZYKA  rozważania takich kwestii dotyczących rzeczywistości, które wykraczają poza granicę
zagadnień możliwych do badania metodami naukowymi.
DETERMINIZM  każde zdarzenie ma przyczynę, ponieważ dla każdego zdarzenia istnieje pewien
poprzedzający je stan świata.
7