Przejawy kultury lemkowskiej w Polsce

Przejawy kultury łemkowskiej
w
Polsce południowo-wschodniej

Spis treści

Wstęp.............................................................................................................. 6
Rozdział I: Socjologiczne pojęcie kultury................................................... 7
Rozdział II: Rys etnograficzny, dzieje Łemków i historia Łemkowszczyzny ..... 14.
1. Łemkowie
nazwa i pochodzenie ........................................................................... 14
2. Obszar zamieszkiwania .............................................................................. 16
3. Stosunki religijne ........................................................................................ 17
4. Obrzędy ...................................................................................................... 18
1. Narodziny dziecka .................................................................................. 18
2. Wesele .................................................................................................... 19
3. Pogrzeb ................................................................................................... 21
4. Życie towarzyskie ................................................................................... 21
5. Dzieje Łemkowszczyzny w latach 1918
1939 ......................................... 22
6. II wojna światowa ....................................................................................... 29
7. Repatriacja Łemków na terytorium ukraińskie ........................................... 30
8. Akcja Wisła ................................................................................................ 31
9. Warunki życia Łemków na ziemiach zachodnich ...................................... 35
10. Powroty Łemków na dawne ziemie .......................................................... 37
Rozdział III: Kultura materialna i niematerialna (duchowa) ................. 39
1. Kultura materialna ................................................................................... 39
1. Zajęcia Łemków ..................................................................................... 39
2. Domy Łemków ....................................................................................... 42
3. Stroje ....................................................................................................... 45
4. Rzeźbiarstwo .......................................................................................... 48
5. Wybrane zabytki kultury łemkowskiej .................................................. 49
1. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku .................................... 49
2. Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej ................................ 53
3. Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu ................................................ 60
2. Kultura niematerialna (duchowa) ........................................................... 65
1. Język ........................................................................................................ 65
2. Muzyka ................................................................................................... 69
3. Cerkwie ................................................................................................... 71
4. Ikonografia .............................................................................................. 77
5. Krzyże i kapliczki ................................................................................... 79
6. Święta łemkowskie ................................................................................. 81
1. Obrzędy doroczne ............................................................................... 81
2. Od Rusal do Jana ................................................................................ 89
3. Olchowskie Kermesze ........................................................................ 91
4. Watra .................................................................................................. 92
7. Zespoły folklorystyczne ......................................................................... 95
1. "Łemkowyna" ..................................................................................... 95
2. "Serencza" .......................................................................................... 96
3. "Osławianie" ....................................................................................... 97
8. Organizacje łemkowskie ......................................................................... 97
1. Związek Łemków (Objednania Łemkiw)............................................ 97
2. Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków "Hospodar" ....................... 98
3. Komitet Łemkowski ........................................................................... 98
4. Stowarzyszenie "Ruska Bursa" .......................................................... 99
5. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej.. 99
9. Środki masowego przekazu .................................................................... 100
1. "Zahoroda ........................................................................................... 100
2. "Besida" .............................................................................................. 101
3. Media elektroniczne ........................................................................... 101
10. Znani twórcy łemkowscy ...................................................................... 102
1. Nikifor Krynicki ................................................................................. 102
2. Stefan Telep ........................................................................................ 103
3. Teodor Kuziak .................................................................................... 104
4. Grzegorz Pecuch ................................................................................. 105
5. Władysław Chylak .............................................................................. 107
6. Piotr Trochanowski ............................................................................. 108
Zakończenie ................................................................................................... 110
Summary ....................................................................................................... 112
Bibliografia .................................................................................................... 113
Aneks .............................................................................................................. 118

1. Wyznaczniki kultury żywej
2. Język ojczysty w szkołach podstawowych i zespołach międzyszkolnych (wg danych GUS)
3. Język ojczysty w gimnazjach i zespołach międzyszkolnych (wg danych GUS)
4. Powierzchnia wsi (w km2) na Łemkowszczyźnie w 1931r.
5. Liczby domów i ludzi na Łemkowszczyźnie w latach 1900 i 1931
6. Mapa Łemkowszczyzny
7. Pogranicze wyznaniowe Łemkowszczyzny w końcu XVIII wieku
8. Podział Łemkowszczyzny na lokalne grupy etnograficzne
9. Podział własności ziemskiej na Łemkowszczyźnie
10. Łemki i ich sąsiedztwo
11. Wykaz miejscowości do mapy: Łemki i ich sąsiedztwo
12. Wpływy warunków geograficznych na stosunki kulturowe i społeczne Łemkowszczyzny
13. Nazwy polskie i ruskie oraz akcent stały na Łemkowszczyźnie
14. Plan Parku etnograficznego w Sanoku
15. Plan Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej
16. Plan typowej chaty łemkowskiej
17. Wnętrze chaty łemkowskiej
18. Schemat kompozycyjny ikonostasu
19. Cerkwie
20. Stroje łemkowskie

Wstęp

W pracy zostało nakreślone tło historyczne i przedstawiono te elementy, dzięki którym Łemkowie mogli wytworzyć odrębną kulturę. Mimo wysiedlenia
i prześladowań potrafili zachować własną tradycję.
Praca odpowiada na następujące pytania:
1) Czy i na ile kultura łemkowska jest kulturą żywą?
2) Czy Łemkowie rozwijają własną kulturę?
3) Czy posługują się językiem łemkowskim na co dzień oraz czy jest on przekazywany z pokolenia na pokolenie?
4) Czy jest to tylko kultura typu festiwalowego?
5) Czy kultura materialna przejawia się w kulturze duchowej?
Praca składa się z trzech rozdziałów, które zawierają historię, kulturę
i tradycję Łemków (na wybranych przykładach).
Pierwszy rozdział wprowadza w tematykę kultury w ujęciu socjologii.
W rozdziale drugim nakreślono rys etnograficzny Łemków oraz historię Łemkowszczyzny a w tym:
- nazwa i pochodzenie,
- obszar zamieszkiwania,
- stosunki religijne,
- Łemkowszczyzna w latach 1918
1945,
- repatriacja na terytorium ukraińskie,
- akcja "Wisła",
- warunki życia Łemków na ziemiach zachodnich oraz ich powroty.
Ostatni rozdział traktuje o zasadniczej kwestii, a mianowicie dotyczy kultury materialnej, duchowej i społecznej, którą tworzą Łemkowie aż po dzień
dzisiejszy.
Podstawą badań są źródła zastane dotyczące Łemków (przeważająca literatura jest historyczna i etnograficzna) oraz wywiady z kustoszem Muzeum Kultury
Łemkowskiej w Zyndranowej
Teodorem Goczem.
Rozdział I
Socjologiczne pojęcie kultury

"Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli ( cultura agri
uprawa ziemi) lub hodowlą i oznaczał przekształcenie poprzez ludzką pracę naturalnego
stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka"1.
Kultura w najszerszym tego słowa znaczeniu to ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka, wszystko to, co nie powstało w drodze naturalnej
, ale jest rezultatem działania ludzi2.
S. Czarnowski pod pojęciem kultura rozumie: "(...) kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi
grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie"3.
Zakres użycia terminu kultura systematycznie zwiększa się. Wszedł do zasobu intelektualnego filozofii a następnie stopniowo do nauk społecznych
i życia społeczno - politycznego4.
Za A. Kłoskowską możemy wyróżnić sześć sposobów definiowania kultury:
1) Opisowo
wyliczający ( nominalistyczny)
kultura jako zbiór konkretnych przedmiotów,
2) Definicje historyczne
rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom,
3) Definicje normatywne
to podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wzorom, wartościom i modelom,
4) Definicje psychologiczne
to psychiczne mechanizmy kształtowania się kultury (mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji
norm obowiązujących w danej zbiorowości),
5) Kultura o charakterze strukturalistycznym
interesuje się zasadniczymi elementami kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami (elementy kultury: materialno

techniczne, społeczne, ideologiczne, psychiczne),
6) Definicje genetyczne
wyjaśnianie pochodzenia kultury a w tym:
a) wewnętrzny rozwój kultury, wyłanianie się wyższych jej form z form niższych, wcześniejszych,
b) wyłanianie się kultury z natury5.
Z kolei E. B. Tylor pojęcie "kultura" wyjaśnia w następujący sposób: "Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia,
sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa. Badanie kultury nie ogranicza się
u niego do wiedzy, wierzeń, sztuki czy moralności. Ma ona obejmować także badanie narzędzi i całej sfery materialnej działalności człowieka"6.
Pojęcie kultury zrodziło się jako efekt dwóch obserwacji:
1) zróżnicowanie sposobów życia ludzi
czyli kultur współcześnie oraz na różnych obszarach ziemi i w różnych epokach,
2) udział ludzi żyjących w społeczeństwie7.
Clyde Kluckhohn
antropolog społeczny
definiował kulturę "jako historycznie wytworzony system wzorców życia, które skłonni są podzielać wszyscy
członkowie jakiejś zbiorowości"8.
Z kolei amerykański socjolog Robert Bierstedt następująco wyjaśnia pojęcie "kultury": "(...) kultura to wszystko co ludzie czynią, myślą i posiadają
jako członkowie społeczności"9.
Pojęcie kultury odnosi się do sposobów życia społeczności od rodziny do ludzkości. Grupy wytwarzają własną kulturę grupową. Każda rodzina ma swoje
obyczaje, symbole, pamiątki czy nawet sposoby zwracania się do siebie. Pewne obyczaje wytwarza wspólnota lokalna, inne
Kościoły czy firma. Odrębne rysy
kulturowe mają niektóre środowiska zawodowe (wojskowi, lekarze, górnicy itp.). Duże bogactwo kulturowe posiadają grupy etniczne, plemienne. Dla nich zewnętrzna
odrębność kulturowa i wewnętrzna wspólnota kulturowa są elementami autodefinicji. Wyróżnia się także kultury ponadnarodowe (europejska, azjatycka, islamu
czy Ameryki Łacińskiej). Fakt życia w rodzinach i wierzenia
w bogów prowadzi do tego, że istnieją rysy kulturowe wspólne dla całej ludzkości10.
Wielość skal społeczności sprawia, że kultury nakładają się na siebie. Kultury narodowe zawierają podobne elementy kultury chrześcijańskiej czy
europejskiej. Pod wpływem kultury narodowej pozostają kultury regionalne. Gdy na przenikanie się kultur spojrzymy z perspektywy jednostki to będzie to
oznaczać równoczesną podległość różnym kulturom. Oznacza to, że sposób życia jednostki znajduje się pod presją wielu kultur równocześnie (tzw. presje krzyżujących
się)11.
Każde pokolenie jest nosicielem kultury wpojonej w dzieciństwie
w procesie socjalizacji. Pokolenie dzieci rodzi się w kręgu innej kultury niż ta, która nosi w sobie pokolenie rodziców. Jest to bardzo powszechna forma
zderzenia kultur
konflikt kultur12.
Udany proces socjalizacji oznacza uczynienie z kultury swojej drugiej natury tzn. całkowitą automatyzację konformizmu. Jeśli proces ten jest nieudany lub
niepełny pojawia się wobec kultury opór, kontestacja, nonkonformizm i jednostka szuka alternatyw. Znajduje je np. w sektach religijnych13.
Kultura jako złożone i bogate zjawisko społeczne zawiera różne elementy. Dlatego dokonano podziału na:
1) Kulturę materialną
to ogół działań i wytworów człowieka związanych z zaspokajaniem potrzeb biologicznych, zapewnieniem bezpieczeństwa oraz przetrwaniem
gatunku ludzkiego,
2) Kulturę niematerialną (duchową) to: "(...) ogół zobiektywizowanych wytworów świadomości ludzkiej, takich jak język, wierzenia, zwyczaje, wiedza, obyczaje
czy idee, pełniących funkcje użytkowe lub/i wyrażających bezinteresowne dążenie do poznania i urzeczywistnienia ideałów piękna, dobra i prawdy. Elementem
kultury niematerialnej może być również przedmiot, w którym dana idea została utrwalona"14.
Najmniejszy składnik kultury (atom kulturowy) określa się mianem
elementu kultury lub rysu kulturowego. Złożone całości, grupujące elementy jednorodne pod względem funkcji lub treści nazywamy kompleksami kulturowymi (np.
sposoby ubierania się, powitania, mitologia). O konfiguracjach kulturowych mówimy, gdy elementy kultury (różne pod względem treści i funkcji) skupiają
się wokół centralnego obiektu. Funkcjonuje prawidłowo, gdy jej elementy wspołgrają15.
Pewne treści kultury narodowej tworzą trzon kultury czyli to co nadaje jej specyfikę i tożsamość. Istnieją odmiany zwyczajów, języka, symboli wyróżniające
pewne regiony. Powiemy wówczas o istnieniu subkultur w ramach kultury narodowej16.
Kulturę danej zbiorowości określa się jako jej dziedzictwo. A dorobek kulturowy, to inaczej tradycja17.
Ważnym elementem, składnikiem kultury jest folklor. Folklor w znaczeniu węższym " to tylko część autentycznej kultury ludowej, tj. bądź tylko "literaturę
ludową", bądź
szerzej
także obrzędy, muzykę i sztukę ludową. Przy takim ujmowaniu sprawy termin "folklor" jest nie tylko częścią kultury ludowej, ale
także owej kultury autentycznej"18.
Folklor to twórcza umiejętność artystyczna danej społeczności, to określona wiedza. Folklor związany jest przede wszystkim ze społecznym podłożem,
z życiem danej społeczności i z warunkami życia. Jest "on" utrzymywany
w świadomości członków społeczności oraz przekazywany ustnie z pokolenia na pokolenie. Nosiciele jego są zarazem twórcami, wykonawcami (aktorami) i widzami.
Tak rozumiany folklor rozwija się, zmienia i przekształca wraz z wszelkimi zmianami w życiu społeczności lokalnych19.
Natomiast folkloryzm polega na celowym stosowaniu w szczególnych sytuacjach bieżącego życia wybranych treści oraz form folkloru i przenoszenie
w sytuacje odmienne od naturalnych20.
Wśród najistotniejszych cech folkloryzmu można wymienić tj.:
1) Wydobywanie z tradycji kultury ludowej, historycznej czy aktualnej tylko niektórych elementów, które z racji swej artystycznej formy stają się atrakcyjne,
2) Prezentowanie treści odbiorcom w postaci autentyzowanej lub przetworzonej,
3) Występowanie elementów w pewnych, specjalnie wywołanych sytuacjach, które są odmienne od ich autentycznego występowania21.
Folklor wg S. Czarnowskiego "(...) jest tworem żywym, złożonym z form, symbolów, z działania i obyczajów, i nie będąc czymś zorganizowanym, obowiązującym,
koniecznym czy popartym sankcjami, jest przecież uznawany, przestrzegany i praktykowany (...). Za tą zróżnicowaną całością jaką jest folklor, kryją się
pojęcie, wyobrażenie, obyczaj i formy życia społecznego"22.
Folklor można utożsamiać z ludową twórczością literacką
z literaturą ustną. Jednak należy brać pod uwagę także: wierzenia, zwyczaje i obrzędy,
dramat i muzykę, tradycyjną wiedzę, religię, magię, wróżby, gry i zabawy, taniec
i prawo zwyczajowe. Mamy jeszcze potoczne rozumienie folkloru reprezentowane przez prasę i działaczy kulturalno - oświatowych23.
W potocznym rozumieniu folklor przejawia się jako żywa i aktywna część ogólnonarodowej kultury współczesnej.
Możemy wyróżnić trzy nurty współczesnej rzeczywistości folklorystycznej:
1) Kontynuacja żywych przejawów w tradycji kulturowej - polega na celowym ich podtrzymywaniu (rzeźba, malarstwo, rzemiosło ludowe, twórczość poetycka, pisarstwo
ludowe),
2) Sięganie nosicieli folkloru po wybrane, przeważnie zawarte już tylko w pamięci starszych elementy własnego folkloru w celu ich ponownego ożywienia. Chodzi
tu o takie gatunki folkloru jak: zwyczaje i obrzędy związane z pracami domowymi, z cyklem dorocznym, czy obrzędy doroczne,
3) Ostatni nurt ma charakter folkloryzacyjny. Elementy tradycyjnego folkloru zostają przeniesione w inne środowiska. Tam przez wyuczenie przyswojone
i przetworzone w celu ich zużytkowania w masowych środkach przekazu kulturalnego oraz w konsumpcji kulturalnej, jak i w twórczości indywidualnej o charakterze
artystycznym. Obiektami wykorzystania stają się wzory autentycznej sztuki ludowej, postacie i gatunki folkloru słownego, muzycznego, tanecznego
i obrzędowego.
Nurt ten jest najbardziej odległy od swego naturalnego źródła czyli od folkloru autentycznego24.
W obecnej rzeczywistości społecznej ukształtował się folklor widowiskowy. Do jego najważniejszych cech należą:
- dochodzi do istnienia w środowisku sztucznym, celowo zorganizowanym (scena, plener specjalnie przygotowany),
- wielofunkcyjność folkloru autentycznego (magiczno - religijna, społeczno - obrzędowa, ekonomiczno
prawna, estetyczno
rozrywkowa) zostaje sprowadzona
do funkcji widowiskowo
rozrywkowej,
- celowy dobór repertuaru wydzielonego gatunku folkloru (zwyczaj, obrzęd, taniec, utwór muzyczny czy tekst gawędziarski),
- do pokazu wybiera się formy ściśle ustalone,
- określony czas trwania danego pokazu (obrzęd weselny w postaci autentycznej trwa 2
3 dni, w pokazie często po 20 minut)25.
Istnieją różne kategorie zespołów folklorystycznych w zależności od merytorycznego i formalnego stosunku pokazu do pierwowzoru. Można przyjąć kategoryzowanie
zespołów na trzy zasadnicze grupy:
1) autentyczne,
2) regionalne,
3) stylizowane.
W pierwszej grupie znajdują się zespoły, które wyrastały w swym środowisku lokalnym. Program powstaje dzięki pamięci starszych ludzi, którzy odtwarzają
dawne piosenki, tańce itp.
Zespoły regionalne bądź zespoły z opracowanym folklorem można określić jako regionalno
autentyzowane. W ich repertuarze dostrzega się wyraźną
rozpiętość. Jedne graniczą z zespołami autentycznymi inne grawitują ku stylizowanym.
Trzecia kategoria
zespoły stylizowane
są najdalej od formy treści folkloru autentycznego. Folklor ukazują w sposób przetworzony26.

1 M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 1996, s. 9.
2 www.republika.pl
3 S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1946, s. 15.
4 M. Filipiak, Socjoligia..., s. 10.
5 Tamże, s. 15-19.
6 Tamże, s. 15.
7 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 229-231.
8 Tamże, s. 233.
9 Tamże.
10 Tamże, s. 234.
11 Tamże, s. 235.
12 Tamże, s. 236-237.
13 Tamże.
14 www.republika.pl
15 P. Sztompka, Socjologia... s. 240.
16 Tamże, s. 241.
17 Tamże.
18 J. Burszta, Kultura ludowa
kultura narodowa, Warszawa 1974, s. 309.
19 J. Burszta, Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985, s. 299.
20 Tamże, s. 300.
21 J. Burszta, Kultura ..., s. 311-312.
22 S. Czarnowski, Kształtowanie się folkloru polskiego. Dzieła, Warszawa 1956, t. V,
s. 92.
23 J. Burszta, Kultura..., s. 317.
24 Tamże, s. 319-321.
25 Tamże, s. 323-324.
26 Tamże.

Rozdział II
Rys etnograficzny, dzieje Łemków i historia Łemkowszczyzny

"Ten lud mieszka w Beskidzie Niskim od źródeł Ropy po źródła Sanu.
W jego gwarze spotykamy słowo: łem w znaczeniu tylko, w niektórych wioskach nad Osławą: nem albo też z tąd zowią ich Łemkami. Oni sami nazywają się Rusnakami"1.

1. Łemkowie
nazwa i pochodzenie

Pochodzenie nazwy Łemko nie jest zupełnie jasne. W literaturze naukowej użył go po raz pierwszy lingwista
Osyp Lewickij, a za nim Safarzyk. Jednak
nie od razu termin stał się powszechnie używany. Wincenty Pol protestował by używać nazwy Łemki. Pisze, że nazywano ich sanockimi góralami albo lemkami
od przysłówka lem, który używają, a który odpowiada przysłówkowi tylko2.
Czy nazwa Łemków była tworem sztucznym, nadanym przez któregoś
z autorów piszących w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, czy też przezwiskiem lokalnym wprowadzonym do literatury?
I. Toroński odpowiada na to pytanie w następujący sposób: "Przezwisko to pochodzi od słowa łem, którego oni używają w znaczeniu ruskiego lisze lub polskiego
ale. Słowo łem jest pochodzenia słowackiego i nie używają go żadni Rusini prócz Łemków. Słowo to raziło słuch innych Rusinów, którzy mogli się śmiać z
tego słowa i w końcu od tego słowa nadali przezwisko ot to jakiś Łemko. Przezwisko to można nadać tym lepiej, że gwara Łemków jest popsuta i dlatego w
słowie Łemko mieściło się jeszcze pojęcie zepsutej mowy ruskiej. Słowo Łemko oznaczało więc Rusina mówiącego nieczysto po Rusku"3.
Jak się okazuje pochodzenie Łemków jest nadal przedmiotem sporów
w środowiskach naukowych.
Istnieją trzy koncepcje:
a) Łemkowie pochodzą od kolonizatorów wołoskich, którzy z obszarów Rumunii wędrowali ku północy i zachodowi. Dotarli na tereny Bieszczad, Beskidu Niskiego
i Sądeckiego,
b) Tereny obecnie zamieszkiwane przez Łemków, dawniej zamieszkane były przez plemię Chorwatów (Białochorwatów),
c) Pochodzą od pasterzy trackich, którzy prowadzili nomadyczny tryb życia4.
Natomiast naukowcy ukraińscy twierdzą, iż ludność łemkowska stanowi pozostałość ludności z czasów panowania Rusi Kijowskiej na ziemiach dzisiejszej
Łemkowszczyzny północnej5.
Kim są Łemkowie, i kim byli? Są to dwie różne kwestie. Mówi się
o współczesnych Łemkach jako o grupie etnograficznej. "Grupą etnograficzną nazywamy taką społeczność, która zamieszkując określone terytorium, wyróżnia
się zespołem właściwych sobie cech kulturowych (granice występowania tego zespołu określają terytorium etnograficzne), a także posiada zarówno poczucie
łączności ze sobą, jak i poczucie odrębności od sąsiadów"6. Łemkowie byli taką grupą do 1947 roku. Głównym elementem ich samookreślenia była tożsamość
lokalna, związek z ziemią i krajem. Nieodwracalnie przestali nią być w latach 1944
1947. Nie ma i raczej nie będzie już powrotu do czasów, gdzie Łemkowie
żyli na Łemkowszczyźnie, na której żyli wyłącznie oni7.
Łemkowie pozostają grupą o wyrazistej świadomości swej tożsamości
i odrębności, własnym języku, wzorach kultury i świadomości zbiorowej8.

2. Obszar zamieszkiwania

"Teren zamieszkały przez ludność zwaną Łemkami ciągnie się wydłużonym klinem po obu stronach Karpat, od Osławy* na wschodzie po Poprad* na zachodzie.
Łemkowszczyzna rozdzielała tereny zamieszkane przez ludność polską i słowacką. Na obszarze Polski granica między Łemkami, a Polakami była ustabilizowana"9.
Na południowych stokach Karpat sąsiadowali ze sobą: Słowacy i Łemkowie, przez co wytworzyły się tereny przejściowe. Istniały jeszcze - poza zwartym kręgiem
osadniczym
wyspowo rozrzucone wsie łemkowskie, które ciągły się po stronie słowackiego Spisza aż po Tatry, natomiast po stronie polskiej po Pieniny10.
Po polskiej stronie Karpat, na terenie Łemkowszczyzny istniały wsie, w których mieszkali Polacy. Były to: Żegiestów Zdrój, Muszyna, Krynica Zdrój, Tylicz,
Oderne, Huta Wysowska, Huta Polańska, Huta Krempska, część Królika Polskiego i Jaśliska11.
Szacowano, że w latach 30-ych było ok. 100-150 tys. Łemków. Natomiast wsi łemkowskich
170. Leżały na obszarze o długości ok. 140 km, ale szerokim
tylko na 20-30 km12.
Ludność łemkowska zamieszkuje dziś południowy pas województw podkarpackiego i małopolskiego, wschodni pas województwa lubelskiego, wschodnią część
mazowieckiego (powiat łosicki) i południową województwa podlaskiego (granicę zachodnią dialektolodzy zakreślają linią łączącą Bielsk Podlaski
Siemiatycze

Parczew; Łęczną
Krasnystaw
Zamość
Biłgoraj
Leżajsk; Jarosław
Krosno
Gorlice, Szczawnicę)13.
W Polsce mieszka ok. 80 tysięcy Łemków. Są to zarówno grekokatolicy jak i wyznawcy prawosławia. Deklarują swą przynależność do społeczności łemkowskiej,
inni uważają się za Polaków lub Ukraińców14.

3. Stosunki religijne

Pierwotnie Łemkowie byli wyznania prawosławnego. W 1439 roku na soborze we Florencji doszło do zawarcia unii między częścią kościoła prawosławnego
i kościołem rzymskim.
Unia doprowadziła do powstania kościoła grecko-unickiego, który uznawał zwierzchnictwo papieża, dogmaty kościoła katolickiego. Kościół ten zachował
własną liturgię, kalendarz i małżeństwa księży. Unia florencka przyjęła się w Polsce dopiero po synodzie w Brześciu nad Bugiem w latach 1595-96. Powstanie
w I Rzeczypospolitej kościoła grekokatolickiego datuje się właśnie od tego czasu. Jednak zawarcie unii spotkało się z oporem wiernych jak i duchowieństwa.
Ludzi zmuszano do przyjęcia jej a niezastosowanie groziło wysiedleniem15.
Duchowieństwo wywierało na Łemków ogromny wpływ w sprawach religii, społecznych, gospodarczych i politycznych. Łemków nie zachwycało wprowadzenie
kultu św. Józefa Kuncewicza, który ich zdaniem nawracał mieczem na unię prawosławian.
W połowie ubiegłego stulecia stronnictwo ukraińskie dążyło do powstania państwa ukraińskiego. Równocześnie stronnictwo atakowało starorusinów za
nastawienie prorosyjskie. Kierunek ukraiński zyskał poparcie na terenach wschodniej Galicji. W 1917 roku za biskupa grekokatolickiego w Przemyślu wybrano
Josafata Kocyłowskiego, który osadzał parafie Łemkowszczyzny księżami o orientacji ukraińskiej. Nie spodobało się to mieszkańcom. Kierowali do władz lokalnych
protesty, które pozostawały bez echa. Rozpoczęli wówczas walkę z samymi proboszczami. W 1926 roku Tylawa rozpoczęła masowe przechodzenie Łemków na prawosławie.
Księża prawosławni zdobyli dość szybko zaufanie jednak nie mogli odprawiać nabożeństw w cerkwiach gdyż stanowiły one własność kościoła grekokatolickiego.
Liczne napady na cerkwie i wynoszenie wyposażenia do budynków zastępczych wywołały trudną sytuację na Łemkowszczyźnie. Staraniem Łemków i rządu polskiego
w 1934 roku została powołana przez Rzym Administracja Apostolska dla Łemkowszczyzny, która nie podlegała władzy biskupa przemyskiego. Objęła ona siedem
dekanatów i 14 tys. wiernych. Pierwszym Administratorem Apostolskim był ks. Bazyli Mościuch
Łemko. Ostatnim ks. Andrzej Złupko16.
W 1947 roku Administracja przestała istnieć ponieważ wyznanie grekokatolickie zostało prawnie zlikwidowane. Majątek przejęło państwo. Grekokatolicy
przeszli na prawosławie z uwagi na ogromne podobieństwo form liturgii. Część zwróciła się jednak w stronę kościoła rzymsko-katolickiego.
W 1983 roku wznowiono prawosławną diecezję przemyską (obecnie przemysko-nowosądecką). Po przemianach 1989 roku w Polsce możliwe było odnowienie
życia religijnego wśród grekokatolików. Wtedy to reaktywowano biskupstwo przemyskie Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego17.

4. Obrzędy
1. Narodziny dziecka

Według ludu łemkowskiego kobieta brzemienna jest narażona na niebezpieczeństwa, które niosą ze sobą złe skutki dla mającego urodzić się dziecka. W okresie
tym kobieta powinna nosić przy sobie nożyk. Nie powinna mieć natomiast jabłek, gruszek, śliwek, ogórków, jajek i orzechów gdyż dziecko byłoby chorowite.
"Nie może również kobieta w stanie odmiennym ściągać mężowi butów, bo dziecku czućby było z ust tak, jak czuć nogi. Przy kobiecie brzemiennej nie wolno
zdejmować butów ani gospodarzowi ani dzieciom, bo tak jak się ściąga buty, możnaby wyciągnąć z niej dziecko. Do kobiety brzemiennej nie wolno czemkolwiek
rzucać bo dziecko rzucałoby później talerzami"18.
Podczas porodu nie może mieć wokół siebie żadnych węzłów. Do pierwszej kąpieli dziewczynce wkładano igłę
by ładnie i zręcznie szyła. Chłopcu

młotek jeśli rodzice chcieli by był kowalem. Wszystkim noworodkom by były bogate dawano pieniądze.
Kobieta idzie do cerkwi w dwa tygodnie po porodzie. W tym czasie nie wolno jej wychodzić z chaty. Jak również nie wolno kobietom chodzić do cerkwi podczas
menstruacji19.

2. Wesele

"Pierwszą czynnością ze strony przyszłego oblubieńca było wysłanie do rodziców upatrzonej dziewczyny tzw. "sprosateli", tj. dwóch poważnych i zaufanych
mężczyzn, których zadanie polegało na tym, aby dokonać zwiadu. Mieli oni
nie tylko wysondować stanowisko rodziców dziewczyny odnośnie pertraktacji małżeńskich, ale również rozeznać się chytrze w ich sytuacji materialnej, rodzinnej,
stanie gospodarstwa itp."20.
Jeżeli "zwiad" wypadł pomyślnie to zazwyczaj w czwartek lub w sobotę ojciec z synem i swatami udawał się do rodziców dziewczyny na tzw. "sprosyny".
Jeśli ojciec wyrażał zgodę na małżeństwo wówczas goście częstowali go wódką. Gdy córka gospodarza była chłopcu przychylna to siadała koło swego przyszłego
męża. Jeśli była mu przeciwna to nie pokazywała się, ale nie miało to żadnego wpływu21.
Zaręczyny polegały na związaniu ręcznikiem dłoni przyszłych małżonków przez ich swata. Następnie młodzi wymieniali się prezentami. Mężczyzna otrzymywał
ślubną koszulę a kobieta chustę na głowę22.
W sobotę zapraszają sąsiadów, którzy przynoszą masło, ser, ziarno, kury
i pieniądze. Podaje się je i bierze przez chustkę. Podczas zaślubin oboje muszą uważać by wianek nie spadł z głowy i żeby nie zgasła staroście świeczka.
Po ceremonii pani młoda wkłada pod sukienkę jajo, a ono powinno stoczyć się po ciele na ziemię.
Po ślubie przeważnie orszak weselny dzielił się i każde z małżonków szło ze swoimi gośćmi do domu23. "(...) a po obiedzie młody zbiera swatów, przeważnie
parobków, gości ich, poczem idą do chaty młodej. Chatę zastają zamkniętą. Pukają, a ze środka pytają "chto tam je". Odpowiadają im "my ludy podorożni,
spokijni, choczymo u was widpoczaty". Na to znów mówią z chaty "my was ne znajemo, szczo wy za ludy, może wy jaki bandyty, bo ny majety żadnych znakiw,
a czomu wy deś do inszoji chaty ny zajszły". Po raz ostatni odpowiada młody ze swatami "nam sa tut zwizda objawyła i tu stała i dała nam znak, szczoby
my tu zajszły", poczem zostają wpuszczeni do środka. Piją po kieliszku wódki i zasiadają za stołem, ale bez młodej. Swaszki zaczynają prosić, aby im pokazać
młodą bo nie będą jeść i pić... . Wówczas gospodarz odchodzi
i powraca z jakimś wysokim parobkiem, z wąsami i wypchanym brzuchem
i powiada "o majety to, szczom znajszow, tom wam daw"... . Dopiero za trzecim razem przyprowadzają młodą, która siada obok młodego i zaczyna się uczta weselna"24.
Po przyjęciu cała rodzina siadała wokół skrzyni. Nowożeńcy żegnają ich, całując trzykrotnie w usta, w rękę i kolano. Do chaty młodego jadą wozem
zabierając posag. W domu rodziców pana młodego jest znowu przyjęcie.
Na zakończenie obrzędu weselnego udają się do księdza z trzema gałązkami sosny oplecionymi barwnikiem.
3. Pogrzeb

Ciało zmarłego myto, ubierano w białą koszulę i przykrywano lnianym materiałem. Łemkowie wierzyli, że dusza zmarłej osoby do dnia pogrzebu wszystko
widzi i słyszy więc stawiano na stole talerz z czosnkiem i solą, żeby mogła się pożywić. Aby mogła się wykąpać i napić na oknie stawiano naczynie
z wodą.
Ludzie starsi odprawiali modlitwy w dzień, młodzi zaś schodzili się w nocy.
Rozróżniali dwa rodzaje pogrzebów "mały" i "duży". Mały pogrzeb odbywał się bez żałobnego nabożeństwa, nie czytano Pisma Świętego, niesiono tylko
chorągiew. Podczas dużego pogrzebu były dwa kazania, msza żałobna, procesja
z chorągwiami, i czytanie ewangelii przy każdej kapliczce czy krzyżu.
W czasie pogrzebu ksiądz mówił o cnotach i zasługach zmarłego. Na czele orszaku pogrzebowego szedł chłopiec z krzyżem, mężczyźni z chorągwiami, ksiądz,
mężczyźni niosący trumnę i rodzina. Na końcu szła gospodyni niosąca dwa chleby i kurę dla księdza. Dawano mu jeszcze prócz zapłaty płótno długości trumny.
Po ceremonii odbywała się stypa.

4. Życie towarzyskie

Na wsi jest wiele okazji do życia towarzyskiego. Ludzie spotykają się na weselach, chrzcinach, pogrzebie, świętach, odpustach itp. Pretekstem jest
także zakończenie żniw.
Kobiety schodzą się na prządki, pracując śpiewają, opowiadają sobie różne historie.
Formy towarzyskie objawiają się w pozdrowienia
zależnie od pory dnia. "Dobri spały czy zdorowi"
pozdrawiają rano. "Dobri, chwała Bohu"
odpowiadają.
W południe: "dobri dnuwałyste"
"dobri, chwała Bohu". Wieczorem natomiast "dobryj weczer"
"dobryj weczer".
Są takie pozdrowienia, na które otrzymuje się niezmienną, ustaloną już odpowiedź, czyli np.: "daj Boży szystia"
"daj Boży, daj wam", "daj Boży dobryj
weczor"
"daj Boży i wam dobre zdorowia.

5. Dzieje Łemkowszczyzny w latach 1918-1939

Łemkowszczyzna jako karpacka kraina zaczęła się kształtować w latach rozbiorów. Wydarzeniu temu sprzyjało zniesienie granicy między monarchią Habsburgów
a Rzeczpospolitą Polską, która ciągła się między grzbietami Karpat. Granica ta utrwaliła się jeszcze w średniowieczu, dzieląc Wiślan i Słowaków.
5 XII 1918 roku we Florynce powstała Łemkowska RNR (Ruska Narodowa Republika). W skład jej weszły: Rady Ruskie i Łemkowski Sojuz pod przewodnictwem
o. M. Jurczakiewicza.
Powołano rząd w składzie tj.: prezydent
premier dr J. Kaczmarczyk, minister spraw wewnętrznych ks. D. Hylak, minister spraw zagranicznych ks. Kuryłło,
minister rolnictwa M. Gromosiak, sekretarz spraw wojskowych por. R. Sembratowicz. Rząd ten kierował wszystkimi sprawami na Łemkowszczyźnie i wydawał rozporządzenia
Radom.
Rada początkowo postulowała o przyłączenie Łemkowszczyzny do Rosji. Gdy okazało się, że przystąpienie jest nierealne władze Republiki zdecydowały by ziemie
Łemkowszczyzny przyjąć do Czechosłowacji. RNR zaprzestała swojej działalności w marcu 1920 roku. Przywódcy zostali aresztowani.
"Wydarzenia z lat 1918-1920 na Łemkowszczyźnie pokazały, że Łemkowie czują potrzebę samodzielnego decydowania o swoim losie, mają świadomość wspólnoty
z braćmi zamieszkującymi południowe stoki Karpat i dążą do niepodzielności łemkowskiego obszaru etnicznego". Wśród ludności beskidzkiej dominowała orientacja
starorusko-moskalofilska. Kierunek ukraiński był bardzo słaby i ograniczał się do jednostek (adwokaci, nauczyciele, duchowni).
Niechęć do Ukraińców wyrażała się świadomością ich udziału w zwalczaniu ruchu moskalofilskiego za rządów austriackich. Pomimo, iż przed I wojną światową
w wioskach powiatu gorlickiego przechodzono na prawosławie to nadal głównym wyznaniem Łemków był grekokatolicyzm. Obóz moskalofilski wyszedł z wojny zwycięsko.
Sytuacja jaka zaistniała na terenach zamieszkałych przez Łemków
ugruntowanie się władzy polskiej
przejawiała się uchylaniem przed wojskiem wśród
młodych. Poborowi przechodzili na stronę słowacką, ukrywali w lesie czy u rodzin w innych wsiach. Fakt ten miał miejsce w latach 1920-1923. Niektórzy odmawiali
płacenia podatków. Duża część nauczycieli odmówiła złożenia przysięgi wierności państwu i domagała się języka rosyjskiego w szkołach.
Władze polskie po zawarciu rozejmu z Rosją Sowiecką i rozbiciu Armii Czerwonej zaczęły porządkować zaniedbane podczas wojny polsko
bolszewickiej
sprawy wewnętrzne państwa. Na terenach Łemkowszczyzny postanowiono położyć kres dezercji i uszczelnić południową granicę. Wprowadzono sądy doraźne za uchylanie
się od wojska. Zorganizowano posterunki straży granicznej, ustalono strefę przygraniczną. Działania te odcięły Łemków od kontaktów rodzinnych, handlowych
i zarobkowych gdyż wędrowali oni w celach zarobkowych na Węgry i Słowację.
W latach 20-ych Łemkowszczyznę podzielono administracyjnie pomiędzy powiaty:
a) nowotarski (wysunięte najdalej na zachód cztery wsie łemkowskie
tzw. Ruś Szlachtowska);
b) nowosądecki;
c) grybowski (istniał do 1932 roku);
d) gorlicki;
e) jasielski;
f) krośnieński;
g) sanocki.
"Jurysdykcję na tym terytorium ( w linii powietrznej pas o długości 140 km i szerokości 20-30 km) sprawowały sądy powiatowe w Muszynie, Nowym Sączu,
Grybowie, Gorlicach, Żmigrodzie, Dukli, Rymanowie, Bukowsku i Sanoku. Powiaty obejmujące Łemkowszczyznę Zachodnią i Środkową podlegały Urzędowi Wojewódzkiemu
Krakowskiemu, a powiaty krośnieński i sanocki (Łemkowszczyzna Środkowa i Wschodnia) Urzędowi Wojewódzkiemu Lwowskiemu. Ogółem 175 wsi zamieszkanych przez
ok. 110 tys. Łemków".
W miarę wygasania napięć na arenie międzynarodowej i w miarę stabilizowania się sytuacji wewnętrznej II Rzeczpospolitej, nastroje wśród Łemków
uspokajały się. Przywódcy wyjeżdżali na wschód, a górale ruscy sprzyjali ruchowi moskalofilskiemu (staroruskiemu). Starorusini byli lojalni wobec polskiej
władzy. W latach 1925-1927 można było zauważyć niechęć wśród młodych Łemków do służby wojskowej, ale pobór odbywał się bez problemów. Zaprzestano agitacji
za wprowadzeniem języka rosyjskiego do łemkowskich szkół.
Pod koniec 1928 roku dali o sobie znać łemkowscy moskalofile, tzw. talerhofcy (byli więźniowie w Talerhofie). Lata 20-te spowodowały odrodzenie na Łemkowszczyźnie
silnego ruchu staroruskiego. 95 % Łemków podawało za swój język ojczysty ruski. Odradzały się czytelnie, które przestały działać w następstwie wojny. Górale
Ruscy z Beskidu Niskiego i Sądeckiego w marcu 1928 roku na wyborach do Sejmu i Senatu wysunęli swych kandydatów lub głosowali na mniejszości narodowe.
Przyczyniło się to do zainteresowania Łemkowszczyzną partii polskich (BBWR, PSL "Piast", PPS) i ukraińskich UNDO (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne)
i Sel-rob (komunizująca).
W roku 1930 nastąpił wzrost napięcia wśród ludności łemkowskiej na tle religijnym (wsie powiatu gorlickiego). Wyznawcy prawosławia dopuszczali się
kradzieży przedmiotów kultowych z cerkwi grekokatolickich.
W związku ze zbliżającym się terminem wyborów (1930r) do Sejmu
i Senatu, politycy
w celu zdobycia dużej ilości zwolenników
rozpoczęli penetrację Łemkowszczyzny. Łemkowie wyznania prawosławnego uzależnili swe poparcie
od spełnienia ich postulatów tj. zalegalizowania parafii prawosławnych, budowy cerkwi i zgody na prowadzenie metryk przez urzędy gminne. Łemkowie zdecydowali
się głosować na listę rządową nr 1, gdyż Związek Chłopski poparł BBWR. W dniach 16-25 listopada 1930 roku frekwencja wyborcza na Łemkowszczyźnie zbliżona
była do tej z 1928 roku, kiedy to Łemkowie wystawili swych kandydatów. Zwycięstwo odniósł BBWR, który obiecał Łemkom:
a) pomoc finansową;
b) wolność wyznania;
c) obsadę posad nauczycielskich Łemkami;
d) kredyty długoterminowe;
e) stworzenie okręgu wyborczego.
W 1933 roku w Sanoku z inicjatywy M. Baczyńskiego, Ruskiej Agrarnej Organizacji oraz za poparciem polskich kół rządowych powstał "Łemko-Sojuz".
Program "Łemko-Sojuzu" przewidywał: utworzenie odrębnego biskupstwa grekokatolickiego dla Łemkowszczyzny, usunięcie ukraińskich agitatorów ze szkoły i
kościoła, lojalność wobec władz polskich. Watykańska Kongresja dla Kościołów Wschodnich ogłosiła w 1934 roku dekret o utworzeniu Administracji Apostolskiej
Łemkowszczyzny (AAŁ).
Powołanie do życia Administracji Apostolskiej z dekanatów: bukowskiedo, dukielskiego, dynowskiego, gorlickiego, grybowskiego, krośnieńskiego, muszyńskiego,
rymanowskiego i sanockiego dekretem kościelnym, nabrało mocy prawnej po zawarciu konkordatu między Rzeczpospolitą Polską i Watykanem.
Rząd RP zobowiązał się do przekazywania dotacji na funkcjonowanie AAŁ. Dokument miał obowiązywać 10 lat, z opcją na przedłużenie za zgodą obu stron.
10 lutego 1934 roku Święta Kongregacja dla Kościołów Wschodnich wydała dekret, który zaczynał się od słów: "Quo aptius consuleret (...)" powołujący
do istnienia AAŁ na czele z administratorem apostolskim. Nowa jednostka podlegała bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.
9 dekanatów składało się z 111 parafii i 11 samodzielnych wikariatów. Zamieszkiwało tam 127305 grekokatolików, pracowało wśród nich 130 osób duchownych.
Ponadto Administracja zarządzała 204 cerkwiami i kaplicami.
AAŁ funkcjonowała podobnie jak diecezja. Funkcje kapituły pełniła Rada złożona z sześciu członków. Wybierani byli co trzy lata. Po minięciu pierwszej
kadencji nie powołano nowych przedstawicieli i Rada zawiesiła działanie.
"Obok Rady działała Kuria w skład której wchodziły instytucje kolegialne takie jak: sędziowie prosynodalni, cenzorzy ksiąg religijnych i in. AAŁ
wysyłała swoich przedstawicieli do powiatowych rad szkolnych w Gorlicach, Jaśle, Krośnie, Nowym Sączu i Sanoku".
Pierwszym Apostolskim Administratorem miał zostać o. dr Mikołaj Nahoriański (dotychczasowy kapelan grekokatolików w Wojsku Polskim)
jednak nominacji
nie przyjął i około roku stanowisko to pozostawało wolne.
11 grudnia 1934 roku stanowisko objął o. dra. Wasyl Maściuch, a 19 stycznia następnego roku rozpoczął swoją posługę. Przez wydanie rozporządzenia
dotyczącego zabronienia śpiewania w cerkwiach ukraińskich pieśni religijnych starał się osłabić ruch ukraiński. Sprowadził do Florynki zakon ojców studytów
(była to pierwsza placówka tego typu na Łemkowszczyźnie) celem osłabienia wpływów prawosławia. 10 marca 1936 umiera.
Po jego śmierci przez około pół roku kurią Apostolską zarządzał ks. Jan Polański. Polański dążył do pozbawienia kapłańskich godności bądź urzędów
księży o orientacji proukraińskiej. Dzięki jego staraniom wydano Szematyzm AAŁ na 1936 rok. Był on założycielem Szkoły Diaków we Wróbliku Królewskim. Podczas
II wojny Światowej został internowany przez niemieckie władze w Kielcach. Po wojnie zajmował się parafiami rzymskokatolickimi
gdzie zmarł.
13 lipca 1936 roku nowym Administratorem został ks. dr Jakub Medwecki, który rozpoczął pracę 3 października 1936 roku. Był to ostatni Administrator
mianowany przed wybuchem II wojny światowej.
Zabronił on duchownym na swoim terenie czytać czasopism tj.: "Ukraińskyj Beskyd", "Nasz Łemko", "Diło", "Nowe Seło", "Dzwinoczok". W związku z nieprzestrzeganiem
nakazu ukarał 49 osób duchownych ( wstrzymanie pensji wypłacanej przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego). Dnia 10 czerwca 1940
otrzymał do pomocy Wikariusza Generalnego ks. Aleksandra Malinowskiego.
Siedzibą Kurii i Administratora Apostolskiego początkowo był Rymanów. 1 maja 1938 roku przeniesiono siedzibę do Sanoka.
Powołanie AAŁ miało na celu zahamowanie konwersji Łemków na prawosławie. Fakt utworzenia AAŁ uderzył w proces ukrainizacji Łemków, w którym udział
brał kościół greckokatolicki. Duchowni uniccy wprowadzali w życie zarządzenie ordynariusza przemyskiego
dokonywali zmian w liturgii. Nie wszyscy wierni
akceptowali taką postawę.
"Decyzję o powołaniu administracji apostolskiej ustabilizowała sytuację wyznaniową na Łemkowszczyźnie. Przejścia na prawosławie wśród Łemków ustały,
a nawet nastąpiły ich powroty do obrządku greckokatolickiego (...) . Jarosław Moklak zauważył, że: począwszy od 1937 roku postawa władz rządowych coraz
wyraźniej zmierzała w kierunku przekształcenia administratury w narządzie polityki narodowościowej na Łemkowszczyźnie, za pomocą którego chciano spolonizować
Łemków".
Ks. J. Medwecki zarządzał AAŁ do stycznia 1941 roku. Po jego śmierci Administratorem został ks. Malinowski. Ponieważ jest to okres wojny przeniósł
swą siedzibę do Krynicy.
24 lipca 1944 roku powołał trzech wikariuszy generalnych: ks. Stefana Jadłowskiego z Polan Surowicznych, ks. Jana Podharbijana z Olchowca, ks. Andrzeja
Złupko z Gładyszowa. Zarządzali tymi terenami AAŁ, z którymi przebywający w Krynicy Administrator na skutek działań wojennych utracił kontakt.
Wszelkie działania ks. Malinowskiego prowadziły do ukrainizacji struktur AAŁ poprzez usuwanie księży o orientacji staroruskiej oraz wprowadzenie
rozporządzenia o używaniu w pracach ordynariatu języka ukraińskiego.
Nowa granica polsko
radziecka podzieliła metropolie lwowsko
halicką obrządku greckokatolickiego. Po stronie polskiej znalazło się 246 parafii,
które podlegały diecezji przemyskiej oraz 129 wchodzących w skład AAŁ. Na Łemkowszczyźnie w momencie wyzwolenia przebywało około 120
140 tysięcy grekokatolików.
Kuria AAŁ przestała funkcjonować we wrześniu 1945 roku. AAŁ zaprzestała swojej działalności w 1947 roku (po 13 latach istnienia). Wysiedlenia i
deportacje grekokatolików spowodowały kres jej istnienia.
6. II wojna światowa

"W latach 40-ych nastąpił rozpad Łemkowszczyzny. Migracja zmieniła strukturę demograficzną regionu i otworzyła nowy rozdział w dziejach ludu łemkowskiego".
II wojna światowa wywarła piętno na losy Łemkowszczyzny. Okres ten można podzielić na dwa etapy: od wybuchu wojny radziecko
niemieckiej (rok 1941)
i po jej wybuchu.
Ziemie zamieszkane przez Łemków po upadku państwa polskiego zostały wcielone do Generalnej Guberni. Ukraińcy wskazywali władzom okupacyjnym swych politycznych
przeciwników
rusofili, których nazywano szpiegami sowieckimi. Doprowadziło to do takiej sytuacji, że wielu Łemków trafiło do obozów koncentracyjnych.
Inni ratując sobie życie wstępowali do oddziałów partyzanckich. Łemkowie o przekonaniach innych niż proukraińskie zmuszeni byli do ukrywania swych poglądów.
Ludność łemkowska, która podała się jako narodowość "ruska" objęła fala prześladowań (niemiecki spis ludności przeprowadzony 1 III 1943 roku). Byli
oni wywożeni na roboty przymusowe, do obozów. Kompromitowano ich, nazywano "agentami Moskwy". A tych, co zadeklarowali poparcie dla nurtu ukraińskiego
traktowano zupełnie inaczej. Otrzymywali pozwolenia na prowadzenie sklepów czy warsztatów rzemieślniczych.
Zamieszkały w Zyndranowej Teodor Gocz wspomina "...że we wsi liczącej przed wojną 180 rodzin, kilkanaście wyjechało na Ukrainę, a pozostałą resztę,
z małymi wyjątkami wysiedlono. We wsi pozostało po 1947 roku zaledwie kilka osób. Byli to m.in. jeniec obozu koncentracyjnego Teodor Petryk, którego rodzina
wyjechała wcześniej na teren ZSRR oraz Łemkinia, której mężem był Polak z Warszawy. Dwie rodziny uzyskały metryki od księdza rzymskokatolickiego, co uchroniło
je od wysiedlenia. We wsi pozostał pradziadek Teodora Gocza, Teodor Kukieła, stary gminny pisarz, który oświadczył, że przez wiele lat służył państwu polskiemu
oraz że woli zginąć niż opuścić swój dom (...). We wsi pozostał także sołtys Jan Gubik".
Koniec wojny sprzyjał polaryzacji poglądów. Nieliczni Łemkowie, którzy związani byli z OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów) i UPA (Ukraińska
Powstańcza Armia) zwalczali organy władzy państwowej. Wśród ludności łemkowskiej z powiatów sanockiego, krośnieńskiego, jasielskiego i gorlickiego powstały
liczne organizacje PPR. Łemkowie jeszcze pod koniec wojny, wstępowali do Wojska Polskiego, walcząc z wycofującymi się oddziałami niemieckimi.

7. Repatriacja Łemków na terytorium ukraińskie

Repatriację nazwano "ewakuacją". Przesiedlano Ukraińców, Białorusinów, Rosjanów, Rusinów z byłych województw: lubelskiego, rzeszowskiego, krakowskiego.
Repatriacja miała mieć charakter dobrowolny. Żaden przymus nie mógł być stosowany, ani bezpośrednio, ani pośrednio. Jednak naruszono tę zasadę. Wysiedlenia
rozpoczęto 15 IX 1944
zakończono między 13, a 14 VII 1946.
Przyczyny długiego przesiedlania związane były z:
a) ustaleniem liczby ludności podlegającej ewakuacji;
b) prowadzeniem agitacji na rzecz wyjazdów;
c) zbieraniem zgłoszeń na wyjazd;
d) sporządzaniem list przesiedleńców;
e) sporządzaniem kart ewakuacyjnych;
f) opisem i szacunkiem mienia;
g) organizacją transportu.

Teren Łemkowszczyzny podzielono na rejony:
a) Sanok
repatriowano 54,5 tys. osób;
b) Jasło
7,3 tys.;
c) Gorlice
15 tys.;
d) Nowy Sącz
20 tys..
Ostatecznie opuściło Polskę 482 tys. Ukraińców i Rusinów. Wśród nich było około 70
80 tys. Łemków.
Przesiedleńcy mogli ze sobą zabrać przedmioty osobiste i inwentarz żywy do 2 ton. Pozostawione mienie podlegało opisowi i oszacowaniu, w celu uzyskania
ekwiwalentu na nowym miejscu.
Łemkowie, aby uniknąć repatriacji:
a) Podawali się za Polaków. Utrudniało to ustalenie dokładnej liczby ludności podlegającej ewakuacji. Ze wsi Czyrna, Królowa Ruska i Bogusza (powiat nowosądecki)
prawie wszyscy podali się za Polaków;
b) Przechodzili na obrządek rzymskokatolicki;
c) Dokumentowali wywiązywanie się z obowiązków wobec państwa.
W Polsce pozostało 30
40 % ludności łemkowskiej.

8. Akcja Wisła

W 1947 roku doszło do największej tragedii. Ludność łemkowska została objęta kolejną akcją przesiedleń na tereny zachodnie Polski. Przesiedlenie
było fragmentem akcji prowadzonej przez Grupę Operacyjną Wojska Polskiego pod kryptonimem "Wisła" mającej ponoć położyć kres działalności UPA*.
W latach 1945-46 działalność UPA była już słaba. Na Łemkowszczyźnie zachodniej starcia zbrojne i napady były rzadkie.
Przesiedlenia Łemkowszczyzny rozpoczęły się w kwietniu a zakończyły w lipcu 1947 roku. Akcji tej podlegała ludność etniczna, mieszkańcy, którzy
w opinii wojska udzielali pomocy bandom UPA, partyzanci, działacze aparatu władzy ludowej. Były przypadki, że wraz z Łemkami przesiedlano Polaków.
W okolicach Nowego Sącza na "ojcowiźnie" zostało około tysiąca Łemków ze względu na protesty lokalnych władz przeciw akcji wysiedleńczej.
Jako bezpośrednią przyczynę rozpoczęcia operacji "Wisła" podawano śmierć gen. Świerczewskiego w Jabłonkach (28 III 1947). W istocie była ona jedynie
pretekstem, decyzję o akcji wysiedleń podjęto wcześniej.
29 III 1947 roku Biuro Polityczne KC PPR postanowiło w szybkim tempie przesiedlić Ukraińców i rodziny mieszane na tereny odzyskane tak by nie tworzyli
zwartych grup.
"Uchwałą Prezydium Rady Ministrów z dnia 24 kwietnia 1947r. zarządzono przeprowadzenie deportacyjnej akcji pod kryptonimem "Wiała", polecając jej
wykonanie gen. Stefanowi Mossorowi. Oryginału uchwały ani jej kopii nie odnaleziono, a zachowany tekst podpisał jedynie Minister Obrony Narodowej; nie
ma na nim podpisów ani premiera ani żadnego z wicepremierów! Istnieją uzasadnione wątpliwości, czy uchwała ta w ogóle została podjęta, ponieważ w protokołach
posiedzeń Rady Ministrów z 1947r. nie ma protokołu z tego posiedzenia RM, które miało być zwołane na polecenie Biura Politycznego KC PPR z 16 kwietnia
1947r.".
Wojsko dawało od kilku do 48 godzin na spakowanie dobytku. Jego ilość ograniczano. Transport odbywał się w trudnych warunkach. Jazda koleją trwała
3-7 dni, potem rozwożono wysiedleńców furmankami. Przesiedlono ich w okolice Wrocławia, Legnicy, Gorzowa, Zielonej Góry, Olsztyna, Koszalina i nie mieli
prawa wyboru. Małżonków rozdzielano. Z Polski południowo-wschodniej wysiedlono 320 wsi.
Z terenów zamieszkanych przez ludność łemkowską w ramach operacji "Wisła" wysiedlono ok. 30-35 tys. osób, tj. ok. 25 % Łemków, którzy mieszkali
tu przed wojną.
Teren Łemkowszczyzny należał do regionów:
a) Sanok
przesiedlono od 29 IV do 4 VI
47562 osoby (tj. 7700 rodzin);
b) Gorlice
od 26 V do 30 VI
14086 osób (tj. 3012 rodzin w 53 transportach);
c) Nowy Sącz
od 26 VI do 22 VII
10510 osób (tj. 1898 rodzin w 35 transportach).
Łącznie opuściło te rejony 72158 osób, wywożąc ze sobą: 6552 sztuki koni, 22847
krów oraz 17662
owiec i kóz.
Pozostawili około 30 tysięcy gospodarstw tzn. zabudowania, wyposażenia, sprzęt i ziemię: gruntów ogółem
262 tys. ha, a w tym gruntów ornych

202,5 tys. ha, lasów
44,1 tys. ha, nieużytków
9,4 tys. ha.
Jedynie połowa z nich otrzymała za pozostawione mienie rekompensatć, ź - otrzymała mienie nie ekwiwalentne utraconemu, natomiast około 7,5 tys.
do dziś nie otrzymała nic. �rednia wielkość gospodarstwa wynosiła 8,75 ha. Pozostaje areałowo do zwrotu w naturze:
a) 7,5 tys. * 8,75 ha = 66,6 tys. ha (w tym lasów: 11 tys. ha),
b) 7,5 tys. * � * 8,75 = 33,3 tys. ha (i 5,5 tys. ha).
"Ocena wydarzeń roku 1947 przez ludność ukraińskojęzyczną, zwłaszcza łemkowską, była i pozostaje niemal jednobrzmiąco negatywna. Łemkowie utrzymują,
że zostali przesiedleni bezzasadnie, gdyż działalność UPA była w tym czasie już zanikająca w Polsce, a na tak zwanej Łemkowszczyźnie praktycznie się nie
przejawiała".
Przesiedlenie ułatwiło likwidację UPA. Bandy nacjonalistów ukraińskich pozbawione zaopatrzenia, żywności uległy rozgromieniu.
Przesiedlenie wpływało na zagospodarowanie niektórych powiatów. Przesiedleńcy na nowej ziemi mieli lepsze warunki cywilizacyjne. A opuszczone przez
nich gospodarstwa uległy dewastacji, chyba że zostały zaludnione przez nowych osadników. Były straty gospodarcze, moralne i społeczno
polityczne (poczucie
krzywdy, dyskryminacja), których skutki widoczne były wiele lat po przesiedleniu. Łemkowszczyzna jako oddzielny zwarty obszar etnograficzno
narodowy
uległa rozpadowi.
Opornych wobec wysiedlenia i wszystkich podejrzanych o współpracę
z UPA osadzano w Jaworznie (obóz koncentracyjny dla Łemków, Ukraińców, miejsce zbrodni na polskiej ziemi). Po wyzwoleniu Jaworzna 19 I 1945 roku
obóz
na przełomie stycznia i lutego 1945 nazwano Centralnym Obozem Pracy wykorzystanym przez MBP (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego) jako miejsce uwięzienia
niemieckich jeńców wojennych. Szacunkowo w latach 1945
46 w obozie tym śmierć poniosło ok. 6 tys. osób.
Obóz w Jaworznie przeznaczono do więzienia ludności cywilnej pochodzenia łemkowskiego i ukraińskiego. 9 V 1947 roku "przyszedł" pierwszy transport.
W czerwcu 1947 zostało uwięzionych ok. 100 osób z powiatu gorlickiego. Aresztowania przeprowadzono w oparciu o "spisy osób podejrzanych o współpracę z
bandami UPA". Spisy opracowano już w październiku 1946 roku. Do marca 1949 w obozie przebywało 3873 osoby, w tym:
a) ok. 707 kobiet,
b) kilkanaścioro dzieci,
c) 27 duchownych prawosławnych i greckokatolickich,
d) cała inteligencja ukraińska.
W obozie zmarło 162 osoby a ich ciała zakopano w pobliskim lesie. Raporty Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego świadczą o panujących warunkach
w obozie. "(...) Więźniowie jedzą surowe ziemniaki, niemyte buraki, marchew, w które to produkty zaopatrują się będąc użytymi przy wyładowywaniu wagonów.
Baraki "UPA" są nieco przeludnione, ponadto odczuwa się brak słomy. Ukraińcy są pozbawieni w większości wypadków bielizny i ubrań, co też uniemożliwia
im mycie codzienne, posiadane zaś ubrania są w tak opłakanym stanie, że nie mogą opuścić baraku".
W skład obozu wchodziło 14 baraków, łaźnia, warsztaty produkcyjne. Obóz zabezpieczony był:
a) 12 murowanymi wieżami strażniczymi, wyposażonymi w broń maszynową
i reflektory,
b) murem wysokości 5 metrów,
c) podwójnym pasem drutów podłączonych do prądu wysokiego napięcia.
W 1949 roku COP przekształcono w ośrodek pracy przymusowej (więziono m.in. żołnierzy AK i UPA). W związku z likwidacją obozu więźniów prze
transportowano do zakładu karnego w Iławie.

9. Warunki życia Łemków na ziemiach zachodnich

W latach 1947-48 przesiedleńcy rozmieszczeni zostali w 90 powiatach dziewięciu województw (ogólna liczba wszystkich województw to 17). Najwięcej
z nich znalazło się w woj. olsztyńskim (ok. 60 tys. osób), koszalińskim (35 tys.), szczecińskim (15 tys.), wrocławskim (13 tys.), zielonogórskim (9 tys.),
gdańskim (5 tys.), białostockim (5 tys.), poznańskim (3 tys.) i opolskim (2 tys.).
W województwie wrocławskim wśród osiedlonych ok. 96 % stanowili Łemkowie z ówczesnych powiatów: Nowy Sącz, Gorlice, Krosno, Sanok i Nowy Targ. Rozmieszczono
ich w 14 z 27 powiatów województwa wrocławskiego.
Rozmieszczenie Łemków i innych przesiedleńców napotkało na trudności. Władze osiedleńcze zostały zobowiązane do:
a) umieszczenia ich na terenach rolniczych;
b) rozmieszczenia osadników z akcji "Wisła" w odległości 50 km od lądowych, morskich granic państwowych, 20 km od miast wojewódzkich, i tak by nie tworzyli
w powiatach skupisk przekraczających 10 % ogółu ludności.
Większość z nich została rozlokowana w gospodarstwach indywidualnych, o 5-7 ha powierzchni użytków rolnych. "Z chwilą osiedlenia ludności łemkowskiej na
ziemiach zachodnich i północnych zamknięty został okres jej życia w warunkach górskiego środowiska naturalnego, egzystencji opartej na tradycyjnym rolnictwie,
hodowli oraz dochodach z rzemiosła, handlu i usług, zamieszkania niemal w jednorodnym środowisku etnicznym, w którym stosunki interpersonalne opierały
się na więzach sąsiedzko
krewniaczych i były szczególnie determinowane tradycją ludową oraz czynnikami przyrodniczymi".
Samodzielność gospodarczą i niezależność finansowa osiągali kumulując dochody z produkcji zwierzęcej i roślinnej oraz z pracy najemnej u Polaków.
Rozpoczął się dla nich okres organizowania życia na nowo. W warunkach odmiennego środowiska geograficznego, politycznego, cywilizacyjnego i kulturowego.
Sytuacja materialna była trudna.
Przesądy kulturowe i etniczne przełamywała młodzież, szczególnie męska. Efektem czego było zawieranie małżeństw etnicznie mieszanych. W latach 1947

1990 zawartych zostało 600 małżeństw ludności polskiej i łemkowskiej.
W roku szkolnym 1952/53 stworzono 24 placówki szkolne, skupiające 487 uczniów. W 1960 było już 9 szkół z językiem ukraińskim jako obowiązkowym.
Lata 1964
68 to okres stagnacji i regresu dla ukraińskiego szkolnictwa. W 1989 roku w Polsce było 56 punktów nauczania języka ukraińskiego.
W województwie wrocławskim utworzono w 1954 roku Ukraińską Komisję Kulturalno
Oświatową. Uwieńczeniem tej aktywności środowisk przesiedleńcóow
był Centralny Zjazd Ukraińców w Polsce, który ukonstytuował Ukraińskie Towarzystwo Społeczno
Kulturalne (UTSK). Prezesem Zarządu Głównego w Warszawie
został Stepan Makuch.
Środki na działalność statutową (w tym radiową i wydawniczą) Towarzystwo czerpało z budżetu państwa, z działalności gospodarczej oraz ze składek członkowskich.
Władza nie wzbudzała zaufania wśród ludności łemkowskiej gdyż roztaczała nad nimi nadzór administracyjny i polityczny. Ograniczała swobodę poruszania
się poza miejscem zamieszkania. Swoją obecność zaznaczyli Łemkowie
w ruchu zawodowym, oświatowym, kulturalnym, wyznaniowym i sportowym. Znikomy był udział w partiach i organizacjach ideowych.

10. Powroty Łemków na dawne ziemie

Przesiedleńcy od władz politycznych i administracyjnych z pośrednim lub bezpośrednim udziałem Towarzystwa w 1956 roku oczekiwali:
a) uznania wysiedleń w 1947 roku za pomyłkę władz;
b) uzyskania ekwiwalentnych odszkodowań;
c) rozpoczęcia powrotnej akcji przesiedleńczej do dawnych miejsc zamieszkania na koszt państwa.
Jednak władze nie uchyliły decyzji z roku 1947, ale zezwoliły na indywidualne powroty na Lubelszczyznę i Podkarpacie.
Rozpoczęły się powroty Łemków w strony rodzinne. Najpierw wracali ludzie starsi, później gospodarze, których gospodarstwa pozostały niezasiedlone
a ziemia nieużytkowana. Osadnicy polscy nie mieli w zasadzie nic przeciwko powrotom, ale zdarzały się także protesty z ich strony.
W rodzinne strony powróciło ok. 6 tys. ludności łemkowskiej (3 % ogólnej liczby przesiedleńców). Część z nich świadomie rezygnowała z powrotu obawiając
się trudności w ponownym urządzaniu domów i innych czynności
z tym związanych. Obawy budziło ułożenie stosunków sąsiedzkich.

1 W. Grzesik, T. Traczyk, Od Komańczy do Bartnego, Warszawa 1997, s. 221.
2 R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998, s. 16-17.
3 Tamże.
4 www.gory.com.pl/pasmagorskie/lemkowie
5 Tamże.
6 www.lemko.org/polish/zakorzenienie
7 Tamże.
8 Tamże.
* Osława
rzeka w południowo-wschodniej Polsce. Długość 64,8 km, powierzchnia dorzecza 507,4 km2. Płynie przez województwo podkarpackie. Źródła w Bieszczadach
Zachod-nich, na stokach Matragony. Wpada do Sanu.
* Poprad
rzeka na Słowacji i w południowej Polsce. Długość 170 km (w Polsce 62,6 km), powierzchnia dorzecza 2 tys.km2 (w Polsce 482,8 km2).
9 E. Słyś-Janusz, Nad rzeką panną. Z działalności społeczności łemkowskiej w Zyn-dranowej, Krosno 1998, s. 5.
10 R. Reinfuss, Stan i problematyka ... s. 63.
11 W. Grzesik, T. Traczyk, Od Komańczy..., s. 223.
12 Tamże.
13 www.lemkounion.pl
14 Tamże.
15 E. Słyś - Janusz, Nad rzeką..., s. 9-10.
16 Tamże, s. 10-11.
17 E. Słyś - Janusz, Nad rzeką..., s. 9-12.
18 J. Falkowski, Na pograniczu Łemkowsko
Bojkowskim, Lwów 1935, s. 73.
19 Tamże.
20 Tamże.
21 Tamże.
22 Tamże, s. 63-64.
23 Tamże, s. 68.
24 J. Falkowski, Na pograniczu..., s. 75-76.
26 Tamże.
27 R. Reinfuss, Śladami..., s. 74.
28 Tamże, s. 75-76.
29 J. Falkowski, Na pograniczu..., s. 80-81.
30 K. Z. Nowakowski, Sytuacja polityczna na Łemkowszczyźnie w latach 1918-1939,
w: J. Czajkowski, Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Rzeszów 1992, cz. I, s. 312.
31 Tamże, s. 319.
32 Tamże, s. 320-321.
33 Tamże.
34 Tamże.
35 Tamże, s. 321-322.
36 Tamże.
37 Tamże, s. 323.
38 Tamże.
39 Tamże, s. 324.
40 Tamże, s. 326-327.
41 Tamże, s. 327-331.
42 Tamże.
43 Tamże, s. 338-339.
44 Tamże.
45 www.lemko.org.pl
46 Tamże.
47 Tamże.
48 K. Z . Nowakowski, Sytuacja..., s. 233.
49 www.lemko.org.pl
50 K. Z. Nowakowski, Sytuacja..., s. 339.
51 www.lemko.org.pl
52 K. Z. Nowakowski, Sytuacja..., s. 339.
53 Tamże.
54 Tamże, s. 305.
55 Tamże, s. 306.
56 Tamże.
57 www.lemko.org.pl
58 Tamże.
59 Tamże.
60 K. Z. Nowakowski, Sytuacja..., s. 306.
61 www.lemko.org.pl
62 Tamże.
63 Tamże.
64 K. Z. Nowakowski, Sytuacja..., s. 342.
65 A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienia migracji i asymilacji, Warszawa 1974, s. 91.
66 E. Słyś - Janusz, Nad rzeką..., s. 17.
67 Tamże, s. 18.
68 Tamże, s. 21.
69 Tamże, s. 18.
70 A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienia..., s. 93.
71 Tamże, s. 60
72 Tamże, s. 94.
73 Tamże, s. 96.
74 Tamże, s. 97.
* UPA
Ukraińska Powstańcza Armia powstała 14.XI.1942 w wyniku połączenia oddziałów partyzanckich działających na Polesiu i Wołyniu, oddziałów Organizacji
Ukraińskich Nacjonalistów (OUN
Banderowcy) i innych. Dowództwo jednostki sprawował
R. Szuchewycz.
75 Tamże. s. 96-101.
76 W. Grzesik, T. Traczyk, Od Komańczy..., s. 237.
77 www.lemko.org.pl
78 Tamże.
79 W. Grzesik, T. Traczyk, Od Komańczy..., s. 237-239.
80 Tamże.
81 K. Pudło, Dzieje Łemków po II wojnie śwatowej, w: J. Czajkowski, Łemkowie w historii..., s. 360.
82 Tamże.
83 Tamże.
84 Tamże.
85 Tamże, s. 361-362.
86 Tamże.
87 www.lemko.org/polish/jaworzno.html
88 Tamże.
89 Tamże.
90 Tamże.
91 Tamże.
92 Tamże.
93 Tamże.
94 K. Pudło, Dzieje Łemków..., s. 363.
95 Tamże.
96 Tamże.
97 Tamże, s. 364.
98 Tamże.
99 Tamże, s. 369.
100 Tamże, s. 371-372.
101 Tamże, s. 369-370.
102 Tamże, s. 373-374.
103 E. Słyś - Janusz, Nad rzeką..., s. 30.
104 Tamże.

Rozdział III
Kultura materialna i niematerialna (duchowa)
"Osobliwości historycznego losu oraz warunków naturalnych, kultura
i sposób życia, stosunki ekonomiczne z sąsiednimi narodami uwarunkowały niektóre różnice w kulturze, sposobie życia. Podstawowym zajęciem Łemków była uprawa
roli, hodowla bydła, rzemiosła domowe - tkactwo, gancarstwo, rzeźbienie w drzewie. Łemkowie - naród nie bogaty, ale pracowity, uczciwy".

1. Kultura materialna
1. Zajęcia Łemków

Łemkowszczyzna to teren górzysty. Wsie łemkowskie znajdowały się
w dolinach. Wokół wsi ciągnął się do określonej wysokości pas pól uprawnych, wyżej znajdowały się pastwiska i nieużytki, a ponad nimi lasy.
Każda rola miała swoją nazwę pochodzącą od nazwisk właścicieli. Dla zaznaczenia granic obszarów sadzili dzikie grusze lub układali głazy. Najmniejszą
miarą powierzchni ziemi był prut (pręt), tzn. pas ziemi szeroki na 5,5 metra, który równa się 2-3 morgom. Trzy pruty składały się na piwczwertok, dwa piwczwertoki
na jedną czwert. Cztery czwertki to jeden łan, który miał 24 pruty, tj. 48-72 morgów. Przy rozmierzaniu gruntów posługiwali się żerdzią długą na 2,75 metra.
Gleba i klimat nie sprzyjały rolnictwu. Jedynym nawozem był obornik lecz było go zawsze za mało. Pola nawożono co kilka lat. Upadek pasterstwa spowodowany
był brakiem naturalnych hal i niekorzystnymi warunkami biologicznymi, skutkiem czego owce padały na różne choroby (m.in. na motylicę).
A oprócz tego upadek związany był z ograniczeniem wypasu w lasach owiec
i kóz wprowadzony przez wielką własność.
Stosowano prymitywne narzędzia (brona z drewnianymi zębami, sierpy, ziemniaki kopano motyką, młócono cepami). Z roślin przez Łemków uprawianych
na pierwsze miejsce wybijają się ziemniaki, kapusta, bób. Ze zbóż: owies, za który w drodze wymiany nabywali żyto.
Drzewa owocowe sadzili przy domach, ale nie znali się na sadownictwie. Mieli jedynie kilka gatunków śliw, drobne czarne czereśnie, kwaśne gatunki jabłek
i małe gruszki. Ogródki warzywne były zwykle prymitywne. Stan rolnictwa był niski a zebrany plon rzadko wystarczał na wyżywienie rodziny.
Zajmowali się hodowlą wołów i owiec. Początkowo wędrując ze stadami, latem w wyższych górach a zimą schodząc w doliny. Owce wypasano na górskich
polanach, wypaleniskach, w lasach. Zwierzęta pozostawały na noc na pastwiskach w niewielkich zagrodach, które były przenoszone z miejsca na miejsce. Zwierzęta
pędzono na pastwiska w kwietniu, wypas kończono we wrześniu. Owce dojono 2-3 razy dziennie, z mleka robiono sery. W sezonie uzyskiwano także 2-3 strzyże
wełny.
Od czasu zniesienia serwitutów (II połowa XIX wieku) ilość wołów
i owiec zmniejszyła się. Chłopi utracili prawo korzystania z pańskich lasów, zyskując niewielką ich część na własność wsi. Obszar pastwisk zmniejszył się
o ponad połowę. Polany zalesiono co pogorszyło dodatkowo sytuację.
W przeciwieństwie do przemysłu tkackiego drzewny pracował głównie na zbyt. Gospodarka rodziny łemkowskiej opierała się na rolnictwie, pasterstwie
i eksploatacji lasu.
Rolnictwo i pasterstwo zaspokajały najważniejsze potrzeby rodziny czyli pożywienie i odzież. Najprostszą metodą na zarobienie grosza było ścięcie drzewa
i zawiezienie go do tartaku.
Szczególnie na Łemkowszczyźnie północnej rozwinął się handel wędrowny. "Maziarze z Łosia w powiecie gorlickim objeżdżali swymi wozami całą Galicję,
Kongresówkę i Węgry, sięgając też na Morawy, Ukrainę, do Siedmiogrodu a nawet na Łotwę". Towary przemysłowe i wyroby rzemieślnicze zaopatrywali w podgórskich
miastach. Na targach i jarmarkach odbywała się wymiana handlowa pomiędzy wsią a miastem. Poza tym, latem Łemkowie odbywali sezowe migracje na Nizinę Węgierską.
Pracowali przy żniwach i sianokosach.
Na Łemkowszczeźnie rozpowszechnione było gonciarstwo. Gont ma koniec górny i dolny a na dachu był układany górą do góry, tak jak rosło drzewo. Przyzwoicie
wykonany i położony gont mógł przetrwać ok. 80 lat.
Prawie w każdej wiosce był kowal. Dobry piaskowiec sprzyjał rozwinięciu się przemysłu kamiennego. Produkowano kamienie młyńskie i do żaren, brusy, osełki,
kapliczki i krzyże.
Powszechnie trudniono się przędzeniem i tkactwem, głównie na potrzeby domowe. Uprawiano len lub konopie. Przędziono w każdej rodzinie - zajmowali
się tym mężczyźni. Przędzę oddawano do tkacza.
Mimo gospodarki i różnych zajęć Łemkowie żyli ubogo. O niewielkiej zamożności świadczy jadłospis. Podstawą pożywienia były rzepa i brukiew potem
ziemniaki oraz kasze, pieczywo i przetwory mleczne. Jedli trzy razy dziennie (obiad tj. śniadanie, połudenok i weczerie). Posiłki niewiele się różniły,
ale ciepłe dania były tylko rano i wieczorem, gdyż dwa razy dziennie palono
w piecu. Jedli z jednej miski. Przy stole siadali tylko dorośli. Dzieci jadły na progu czy podłodze. Typowe dania to:
a) rzadka zacierka z mąki pytlowej, żytniej lub pszennej (czyr);
b) żur z mąki owsianej (kisełyczka);
c) polewki z suszonych owoców;
d) zacierka na soku z kwaszonej kapusty (kwasówka);
e) zabielana mąką serwatka (poływka);
f) zacierka na mleku z roztopioną bryndzą (maczanka);
g) kleik mączny z masłem (mastyło);
h) gęsta kasza pszenna z owocami;
i) ziemniaki, kapusta z fasolą, grochem albo kwaszona.
Mięso pojawiało się na stole z okazji świąt. W poście potrawy były skromniejsze bo nie używano nabiału. W latach najgorszych urodzajów jedzono placki
z mchu, miazgę drzewną, korzonki a nawet glinę i trociny.
Używki były również ubogie. Palono fajki, pito denaturat z cukrem
i sokiem buraczanym.
Rolnictwo i inne zajęcia nie zapewniały przyzwoitego życia. Powodowało to emigrację zarobkową. Masowe wyjazdy do USA i Kanady rozpoczęły się ok. 1890 roku.

2. Domy Łemków

Wioski łemkowskie tworzą osiedla skupione. W środkowej i wschodniej Łemkowszczyźnie domy położone są ścianą dłuższą równolegle do drogi. Jedynie
w powiecie gorlickim i sądeckim spotyka się wioski, gdzie domy są zwrócone do drogi szczytami.
Budowali swoje zagrody blisko potoku czy rzeki. Stąd czerpali wodę dla siebie i zwierząt.
Powszechne było budowanie zagród jednobudynkowych. Chata łemkowska (chyża) pod jednym dachem mieściła dom mieszkalny, pomieszczenia inwentarskie
i gospodarcze. Rolę stodoły pełnił strych.
Na zachodniej Łemkowszczyźnie można spotkać zagrody wielobudynkowe. Oddzielnie stoi stajnia, a zamiast stodoły używa się strychu domu mieszkalnego. Budynki
ustawiano pod kątem prostym, by chroniły przed wiatrem.
Łemkowskie domy zwykle budowano częścią mieszkalną na południe lub południowy-zachód. W okolicach Dukli ustawiano je południkowo ze względu na silne
wiatry wiejące przez Przełęcz. Do budowy używano belek świerkowych lub jodłowych. Stosowano konstrukcję zrębową. Pierwszy wieniec zrębu, tzw. spidok -
łączono na zamek. Wieńce węgłowano na "rybi ogon". Ścianę stawiano z 5-6 belek. Szerokość domu wynosiła 5-7 metrów, długość nawet do 25.
Dom kryto dachem dwuspadowym konstrukcji krokwiowej. Był wysoki ze względu na duże opady śniegu oraz na konieczność pomieszczenia pod nim siana. Część mieszkalną
i stajnię przykrywano drewnianą powałą. Nad boiskiem nie było stropu. Tamtędy wkładano siano na strych. W izbach nie było podłogi lecz gliniane klepisko.
Okna były małe, drzwi niskie, by utrudnić odpływ ciepłego powietrza z izby.
Domy nie miały bogatych zdobień. Nie było dekoracji stolarskiej, jeśli nie liczyć znaków wycinanych na środkowym tragarzu (krzyż, rozety, data budowy).
Powszechne było malowanie ścian od zewnątrz, czasem tylko części mieszkalnej.
W izbie przy drzwiach stał piec, który zajmował jedną czwartą jej części. Na podstawie z kamienia lub drewnianej "zarubie" z grubych bierwion leżał
mniejszy blok o płaskiej powierzchni, z głęboką czeluścią u podstawy, służącą do pieczenia chleba. Gotowanie posiłków odbywało się w czeluści lub przed
nią na szerokim przypiecku. Paliło się tam ognisko, na którym ustawiano garnki gliniane lub żeliwne. Nad przypieckiem wisiał kocioł do gotowania wody.
Na powierzchni zapiecka mogły spać trzy osoby.
Z piecem wiązały się przesądy i zwyczaje. To miejsce, gdzie palił się ogień, który należało szanować.
Pod piecem, w jamie gdzie trzymano ziemniaki schronienie miał wąż - zaskroniec. Opiekował się wg przekonania Łemków małymi dziećmi.
W XIX wieku były chaty kurne, w końcu wieku półkurne ( z odprowadzeniem dymu na strych). Piece z kominami pojawiły się po I wojnie. Budowano piece
z kamienia, drewna oraz gliny. Z wierzchu pobielano.
Ważnym miejscem w domu był kąt naprzeciw pieca, między oknami ściany szczytowej i frontowej. Tam stał stół i wieszano ikony. Wokół stołu były stołki
i ławy przybite do ścian. Służyły one do wypoczynku, a w nocy do spania. Przy krawędzi ławy wywiercane były pionowe otwory służące do zatykania przęślic,
gdy zimą kobiety schodziły się na prządki. Jednak stoły używane były w wyjątkowych, uroczystych sytuacjach tj. wigilia czy wesele. Posiłki spożywano na
ławie.
Równolegle do stołu stało łóżko - krótkie, ale szerokie o płytkiej skrzyni bez zagłówków. Miało ono wysokie nogi, by od podłogi nie ciągnęła wilgoć
i zimno. Nad łóżkiem zawieszona była czasem kolebka.
Ubrania trzymano w skrzyniach, które znajdowały się w komorze. Warsztat tkacki stał przeważnie w alkierzu. Naczynia trzymano na półkach wiszących na ścianach
lub stojących ławach.

3. Stroje

Tradycyjny strój łemkowski charakteryzował się doskonałym przystosowaniem do surowych warunków przyrodniczych. Łemkowie byli samowystarczalni jeśli
chodzi o surowiec (len, konopie, wełna owcza, skóry). Odzież Łemków odróżniająca ich od sąsiadów dzieliła się na trzy odmiany:
a) wschodnią (obejmująca zlewisko Osławy i Osławnicy),
b) środkową (od górnej Wisłoki po źródła Wisłoka),
c) zachodnią (od Popradu po dolinę górnej Wisłoki).
Mężczyźni nosili krótkie, lniane koszule (soroczka, koszela) wpuszczone do spodni. Męskie koszule zdobiono rzadko. Na koszulę w lecie zakładano
kamizelkę (lajbik, bruślik, druszlak). Szyto je z ciemnego lub białego, samodziałowego materiału. Zapinano je na sznurkową petlice. Noszono lajbik z sukna
fabrycznego, niebieski, ciemnogranatowy lub czarny. Ozdobione metalowymi guzikami i sukiennymi lamówkami. We wschodniej Łemkowszczyźnie lajbiki wyszywano
czerwonym haftem łańcuszkowym w motywy roślinne. Nosiła je głównie młodzież od święta. Noszono również serdaki bez rękawów z futra baraniego (białe, zdobione
aplikacjami z barwnego safianu - skoriantyk, kożuszanka). Spodnie w zimie wełniane, białe lub brązowe, w lecie białe płócienne. Ich krój był bardzo prosty.
W chłodne dni noszono brązowe kurtki sięgające do połowy ud (tzw. hunie). Noszone kurtki były z brązowego sukna, lamowane wełnianymi sznurkami w dwóch
kolorach. Na południe od Gorlic
i Grybowa hunie były białe z czarnym lamowaniem.
Symbolem zamożności i prestiżu była czuha. Czuha to obszerny płaszcz
z brązowego, samodziałowego sukna z dużym prostokątnym kołnierzem, spadającym na plecy, długim do połowy łydek. Od dołu zakończony frędzlami. Czuhy noszono
na ramionach jak pelerynę, a ich rękawy zeszyte dołem zastępowały kieszenie. Na zachodniej Łemkowszczyźnie kołnierz zdobiły dwa lub trzy poziome, białe
pasy (jak i rękawy). W środkowej części Łemkowszczyzny czuha miała jeden pas na kołnierzu. Rękawy nie miały ozdób. Natomiast na wschodzie na pasie na kołnierzu
czuhy haftowano brązowe wzory.
Ważnym elementem stroju obrzędowego np. ślubnego były gubanie (okrycie wierzchnie - obszerne, sięgające kolan, z wyczesanym długim włosem na wierzchu).
Na głowie nosili czarne kapelusze filcowe z krezami podwiniętymi do góry.
Popularnym obuwiem były kierpce (kyrpci, boczkory). Krojono je z jednego kawałka skóry i zszywano rzemykiem, przymocowując do łydki rzemienną lub
wełnianą nawołoką. Zamożniejsi nosili skirni z wysokimi cholewami.
Stroje kobiece także różniły się lokalnie. "Koszule kobiece, tzw. oplicza, szyte były na całym obszarze z domowego, bielonego płótna. Miały najczęściej
archaiczny krój bezprzyramkowy marszczony lub przyramkowy, z rozcięciem
z przodu. W kroju bezprzyramkowym rękawy przyszywane były równolegle do stanu górną częścią pionowych krawędzi. Po zszyciu tworzył się obszerny otwór na
głowę, zbierany gęstym marszczeniem. W kroju przyramkowym przód i tył koszuli były połączone na ramionach prostokątnymi przyramkami, a rękawy wszywano
prostopadle do stanu". Na wschodniej Łemkowszczyźnie koszule zdobiono haftem krzyżykowym, a w zachodniej części regionu przy szyi i rękawach miały marszczone
krezy z białym, ażurowym haftem. Gdy koszula była krótka to doszywano do niej podiłok - płat grubego materiału pełniącego rolę spodniej bielizny.
Na podiłok zakładano kabat - spódnicę. Szyto je z materiałów fabrycznych lub samodziałowych. Wzór miały delikatny, biały lub niebieski na granatowym
lub czarnym tle. Były długie do kostek, szerokie i marszczone w pasie lub też plisowane. Pliski uzyskiwano poprzez zaparzanie ich gorącymi bochenkami chleba.
Na zachodniej i środkowej Łemkowszczyźnie drukowane kabaty zdobiono kolorowymi wstążkami.
Na spódnicę zakładały zapaski - fartuchy. Szyte były z ręcznie drukowanych płócien bawełnianych lub lnianych.
W środkowej części terenów łemkowskich gorsety były zrobione z czerwonego, zielonego lub niebieskiego materiału wełnianego lub jedwabiu. Spódnice
i zapaski z samodziałowego płótna lnianego. Nosiły kurtki krótkie i dopasowane. Mężatki na głowie nosiły facełyk zrobiony z białego płótna związanego
z tyłu szyi. Starsze kobiety nosiły na ramionach białe lniane tkaniny sięgające do kolan.
Z kolei na zachodzie nosiły koszule z lnianego płótna zdobione przy kołnierzu, aksamitne gorsety zdobione haftem, długie spódnice z ciemnego materiału
oraz białe zapaski. Mężatki nosiły białe lub kolorowe czepce.
Na wschodzie stroje były najbardziej ozdobne. Koszule miały haft wykonany ściegiem krzyżykowym na rękawach i mankietach. Gorsety niebieskie
z metalowymi guziczkami i haftem łańcuszkowym. Spódnice i zapaski zrobione z jaskrawego perkalu zdobionego wstążkami.
Ozdobą stroju kobiecego były szklane koraliki wiązane w kilka sznurków. Poniżej nich wisiał krzyżyk.

4. Rzeźbiarstwo
"Górskie warunki i nieurodzajna ziemia zmuszały Łemków do tego, ażeby oprócz uprawy ziemi i hodowli bydła zajmowali się dodatkowo również obróbką
drewna. Z drewna wyrabiano różne przedmioty codziennego użytku, środki transportu (wozy, sanie), budowano chałupy, budynki gospodarskie i przemysłowe".
Rzeźbiarstwo artystyczne znane jest przede wszystkim w takich wsiach jak Wólka i Bałucianka.
Miejscowi artyści jako częsty temat swoich prac wybierali motywy roślinne np. liście dębu, klonu czy jaworu, rzeźbili grona winorośli, kwiaty jako ozdoby
skrzyń czy kredensów. Z czasem jednak pojawiały się wyrzeźbione talerze, tace itp. Następną fazą w rozwoju płaskorzeźby było wycinanie liści i kwiatów
na wieczkach szkatułek. Płaskorzeźby należy traktować jako najstarszą formę rzeźbiarstwa łemkowskiego.
W połowie XIX wieku we wsi Wólka pojawia się tzw. pełna rzeźba prezentująca orły górskie oraz zwierzęta leśne.
W Bałuciance w cerkwi zachowała się rzeźba w drewnie z przełomu XV
i XVI wieku (tzw. carskie wrota).
Najlepszym materiałem nadającym się do rzeźbienia było drewno miękkie (lipa). Kłodę przecinano na deski czy rozcinano na kawałki. Tuż przed rzeźbieniem
na drewno nanoszono rysunek. Następnie szerokim i półokrągłym dłutem ścinano boki i wycinano kontury. Rzeźbiarze mieli do swojej dyspozycji około 40 dłut
roboczych i noży. Po zakończeniu danej rzeźby należało ją wyszlifować
i nanieść na nią bejcę.
I. Krasowski pisze: "Niektórzy polscy naukowcy i znawcy sztuki wyrażali swoje wątpliwości co do samoistnego charakteru rzeźbiarstwa Łemków. Próbowali
udowodnić, że sztuka łemkowska jest naśladownictwem polskiej szkoły zakopiańskiej z końca XIX wieku".
Łemkowie wystawiali swoje rzeźby na wystawach w Zakopanem, Krakowie, Krynicy, Lwowie i Sanoku..

5. Wybrane zabytki kultury łemkowskiej
1. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (MBL)

Park Etnograficzny w Sanoku należy do najpiękniejszych muzeów na wolnym powietrzu w Europie (malownicze położenie na prawym brzegu Sanu
u podłoża Gór Sanocko - Turczańskich). Pod względem ilości obiektów jest największym skansenem w Polsce. Powstał w 1958 roku i zajmuje 38 ha.
Na posiedzeniu Rady Muzealnej w 1958 roku jednym z wysuniętych postulatów było zwrócenie uwagi na konieczność opracowania statusu prawnego dla Muzeum.
27 maja 1963 został on zatwierdzony przez Prezydium WRN
w Rzeszowie. Statut MBL w Sanoku był pierwszym aktem prawnym tego typu
w Polsce.
"Statut określa m. in. zasięg terytorialny Muzeum, a mianowicie cztery grupy etnograficzne: Łemków, Bojków, Pogórzan, Dolinian oraz strukturę organizacyjną
wewnątrz muzealną skupioną w 8 działach, w tym 6 naukowych oraz konserwatorskim i administracyjno - gospodarczym".
Na terenie Muzeum zgromadzono ponad 100 obiektów budownictwa drewnianego z okresu od XVII do XX wieku. Obok budynków mieszkalnych, mieszkalno -
gospodarczych i gospodarczych znajdują się budynki użyteczności publicznej oraz obiekty przemysłowe.
Zabudowany teren odpowiada wiernie fizjografii regionu. Budownictwo Łemków i Bojków znajdują się w wyżynnej i zalesionej części Skansenu a zabudowania
Dolinian i Pogórzan w nizinnej partii .
"Zamierzeniem muzeum jest takie przedstawienie zabudowy, by osiągnąć w miarę możliwości przybliżony obraz wsi w poszczególnych regionach. Przenoszone
budynki są zawsze obiektami typowymi dla określonych terenów
i czasokresu (...) . Eksponaty znajdujące się wewnątrz izb, komór itd. nie zawsze pochodzą z tego samego domu, gdyż często w starej chałupie przenoszonej
do muzeum jest nowe urządzenie, zawsze jednak odpowiadają wiernie sprzętowi
z danej wsi lub regionu i chronologii ekspozycji".
Otoczenie budynków także ściśle jest związane ze zwyczajami w poszczególnych okolicach (drzewa, krzewy, ogródki przy domu).
W skład sektora Łemków wchodzi jednobudynkowa zagroda z 1885 roku z Komańczy. Data budowy wyryta jest nad drzwiami do sieni. Dom zbudowany jest
z bali jodłowych. Dach dwuspadowy, słomiany. Gontami pobito pionowe szczyty dachu. W dużej izbie znajdują się trzy okna. W budynku są dwie ciemne komory
(w jednej są drzwi z wejściem z zewnątrz), sień, boisko, stajnia, plewik (na plewy, słomę i ziarno). Obiekt jest pomalowany na kolor terakoty, szpary między
belkami zabielone. Wrota do boiska oraz drzwi do komory pomalowano żółtą glinką.
W izbie piec zajmuje większą jej część. Znajdują się tam ławy przyścienne, kołyska, łóżko, stół. Nie ma podłogi. W kącie przy drzwiach jest pomost
z dyli i jasełka (w czasie ostrych zim trzymano chore zwierzęta).
W sieni wyeksponowano dużą beczkę na kiszoną kapustę. Tuż obok stoi skrzynia i różne sprzęty gospodarstwa domowego.
W równoległej do izby komorze przechowywano artykuły spożywcze,
w drugiej - odzież.
Z tyłu stoi mały spichlerz z Komańczy z początku XX wieku. Trzymano w nim kaszę, mąkę i inne zboża. Pod nim jest piwnica. Z boku domu zrekonstruowano
stajnię.
Po przeciwnej stronie domu z Komańczy znajduje się budynek z 1925 roku ze Smolnika nad Osławą (ma 27 m długości). Dach dwuspadowy jest pokryty
w części gontami, a w części słomą. W pomieszczeniu są dwie izby mieszkalne. Jego ściany są pomalowane z zewnątrz we wzory roślinne i geometryczne. Obok
domu stał spichlerz na podmurowaniu, w którym była piwnica. Jednak brak miejsca w Parku nie pozwolił na zupełne i pełne odtworzenie zagrody.
Trzecim obiektem jest jednobudynkowa zagroda z końca XIX wieku
z Królika koło Rymanowa. Posiada dwa pomieszczenia mieszkalne i komorę szczytową. Za sienią jest szopa i boisko. Za budynkiem są dobudowane szopy. Dach
budynku jest słomiany, dwuspadowy. Dom stał na wzniesieniu więc podjazd do niego był ostry i krótki. Od frontu biegnie chodnik kamienny. Przed stajnią
jest gnojownik murowany z kamienia.
Obiekt mieszkalno - gospodarczy z Pielgrzymki koło Jasła pochodzi
z 1870 roku. Zbudowany został z drewna jodłowego, dach ma słomiany. Ma dwie izby, komorę, sień, boisko i stajnię z plewikiem. Jedna z izb używana była jako
kurna aż do momentu przeniesienia na teren Skansenu. Piec kurny został dokładnie odtworzony. Interesującym meblem jest stół z kamiennym blatem. Wiernie
odtworzony jest ogródek przed południową ścianą budynku.
Kolejnym obiektem jest chałupa ze Żdyni z początku XX wieku. W obiekcie tym tylko niewielka część jest częścią mieszkalną. Z prawej strony sieni
są dwie izby. Poza sienią jest stajnia, komora przeznaczona na żywność, boisko, sąsiek z plewikiem oraz szopa. Druga komora jest dostawiona z tyłu sieni,
przed sąsiekiem owczarnia a przed stajnią chlewik. Dom zbudowano z bali jodłowych.
Nieopodal stoi mały spichlerzyk z Koniecznej (XIX wiek). Jest to mały budynek o drewnianych ścianach. Ma gontowy, czterospadowy daszek.
Zagroda jednobudynkowa z Klimkówki koło Uścia Gorlickiego jest szóstym obiektem. Mieści pod dwuspadowym dachem izbę, alkierz, sień, boisko, sąsiekę
i wozownię.
Na terenie Parku mieści się również cerkiew zachodniołemkowska z 1801 roku ze wsi Ropki. Jest to filialna cerkiew pod wezwaniem Opieki Przenajświętszej
Bogurodzicy. Obiekt składa się z wieży, nawy i prezbiterium. Części nakryte są kopułą (łamaną uskokowo). Jej wnętrze jest polichromowane. Znajduje się
ikonostas i dzwonnica z XIX wieku.
"Budowa ekspozycji w parku etnograficznym należy do głównych zadań Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, niemniej ważnym zagadnieniem jest gromadzenie,
przechowywanie, konserwacja, naukowe opracowywanie
i popularyzowanie zabytków kultury ludowej. W związku z tym Muzeum gromadzi eksponaty z zakresu kultury materialnej, sztuki ludowej i folkloru oraz inne.
W magazynach muzealnych zgromadzono 3506 eksponatów z zakresu sztuki, 3500 eksponatów z zakresu etnografii".

2. Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej* (MKŁ)

Izba Muzealna została powołana do życia podczas narady dnia 17 sierpnia 1968 roku w Bielance przez działaczy łemkowskich. Na pomieszczenia dla Izby oddał
Teodor Gocz starą chyżę (chałupę) swojego pradziadka Teodora Kukieły, niegdyś pisarza wiejskiego.
Oficjalne i uroczyste otwarcie Izby Pamiątek odbyło się 18 VIII 1968 roku w Zyndranowej. Od samego początku istnienia placówka miała charakter miniskansenu.
Składała się z budynku mieszkalno - gospodarczego z koniusznią z 1923 roku, oraz kurnika z chlewem z 1934 roku. Wszystkie budynki są drewniane, kryte gontem
i słomą. Tworzą ciekawy zespół architektoniczny, ale interesujące jest zwłaszcza to, co kryje ich wnętrze.
W chałupie wyeksponowano sień, izbę, przyległą do niej izdebkę (alkierz), komorę, stajnię i boisko (klepisko). Na boisku można zobaczyć m.in. narzędzia
służące do orania, ręczną maszynę do młócenia zboża, narzędzia stolarskie i sanie. Natomiast w stajni znajdują się: kołyska polowa, serdaki zimowe, krosna,
tarlice (do tarcia lnu), jarzma przymocowane do ściany, na których trzymano zwierzęta (np. byki), szczotki do czesania lnu, miarka do odmierzania zboża,
skrzynia, którą dziewczyna dostawała w posagu.
W sieni są prezentowane przedmioty powszechnie używane przez Łemków: żarna, drewniane miski, wagi, narzędzia do obróbki lnu - tj.: cierlice, kołowrotki.
W komorze znajdują się krzyże i szaty liturgiczne, a w pomieszczeniu obok można zobaczyć malowane pisanki autorstwa Anny Buriak z Polan. Bardzo bogato
wyposażona jest izba stanowiąca główne pomieszczenie mieszkalne. Jeden kąt izby zajmuje duży piec z tzw. klapą odprowadzającą parę z zapieckiem.
Naprzeciw pieca stoi stół a między oknami ściany szczytowej i frontowej wiszą ikony. Obok stoi skrzynia, w której trzymano ubrania, kredens i maszyna do
szycia. W innym kącie stoi łóżko, nieopodal kolebka czasem zawieszana pod powałą. Naczynia trzymano na półkach wiszących na ścianach lub stojących ławach.
Pod powałą umocowany jest poziomy drążek służący do wieszania ubrań.
W przyległym do izby pomieszczeniu, służącym dawniej za kancelarię pisarza wiejskiego (Teodora Kukieły), oglądać można egzemplarze dawnych ustaw i przepisów
wydawanych przez władze austriackie, stare banknoty, monety i ikony.
W koniuszni znajdują się mundury piechoty polskiej i radzieckiej. Interesujący jest pokazany na tej wystawie mundur radzieckiego czołgisty, a także noszące
ślady kul elementy wyposażenia żołnierzy. Na wystawie prezentowane są również odznaki i odznaczenia bojowe. Ekspozycję uzupełniają plansze przedstawiające
plany bitew z II wojny światowej, m.in. plan bitwy o Przełęcz Dukielską.
Na terenie Skansenu znajduje się żuraw studzienny, kaplica, wiatrak, konstrukcja traka (piły), kuźnia cygańska i pomniki. Jeden z pomników jest poświęcony
ofiarom Jaworzna. Jest to tablica pamiątkowa W. Chylaka i J. Rusenka. Na dwóch głazach wyryto napis: "Dla uczczenia pomordowanych Łemków". W całość została
wkomponowana figura ukrzyżowanego Chrystusa z ocalałego cmentarza łemkowskiego. Drugi obelisk upamiętnia ofiary I wojny światowej w obozie Talerhof koło
Grazu, gdzie Austriacy wzięli do niewoli Łemków. Przy bocznym wejściu do Skansenu usypany jest kopiec z głazów i kawałków betonu z zatkniętymi hełmami
żołnierskimi, poświęcony pamięci wszystkich poległych w bitwie o Przełęcz.
Całość zagrody uzupełnia dom - świetlica, gdzie w jednej jego części zwiedzający mogą dokonać wpisu do księgi pamięci, podziwiać zdjęcia, obrazy, mapy,
a także różnego rodzaju odznaczenia, dyplomy uznania dla kustosza Muzeum - Teodora Gocza.
W drugiej części w tzw. "Sali wystaw" jest prezentowana rzeźba Iwana Merdaka, obraz przedstawiający poprzednią cerkiew autorstwa Jana Dudzika oraz stroje
łemkowskie.
W 1974 roku Izba Pamiątek Kulturalnych decyzją Rady Muzealnej przekształcona została w Muzeum Kultury Łemkowskiej i Pamięci Wojennej.
W 1976 roku doszło do tragicznego wydarzenia w dziejach Muzeum w Zyndranowej. Idea budowy pomnika upamiętniających poległych w czasie II wojny światowej
żołnierzy narodziła się przypadkowo. W latach 70-tych Muzeum odwiedzało wiele osób. Nie byli to tylko zwykli turyści z plecakami, ale grupy zorganizowane,
w tym partyzanci, żołnierze radzieccy i czechosłowaccy. Byłych uczestników walk o Przełęcz Dukielską interesował zbiór pamiątek wojennych. To właśnie od
weteranów wyszła inicjatywa uczczenia poległych żołnierzy. Zginęło w niej 94 tys. żołnierzy Armii Czerwonej i 6,5 tys. czechosłowackich.
Pomnik wzorowany był na pomnikach radzieckich. Pod nim złożono kości
4 żołnierzy Armii Czerwonej poległych w Polanach. Pomnik miał wymiary ok. 1,5m x 2m.
"Pomnik miał kształt cokołu, zwieńczonego pięcioramienną gwiazdą zrobioną z łusek po pociskach moździerzowych. Wykonany był z kamieni, hełmów i łusek pocisków
znalezionych na polu bitwy o Przełęcz Dukielską. Napisy na tablicach "Wieczna sława poległym żołnierzom w latach 1944 - 45 - Łemkowie" były w języku rosyjskim,
polskim i słowackim".
Postanowiono pomnik odsłonić 6 X 1976 roku. Pomysł został zaakceptowany przez Radę Muzealną. Na tę uroczystość zaproszeni zostali jego twórcy, uczestnicy
walk, przedstawiciele Muzeum Braterstwa Broni w Dukli. Twórcy planowali by odsłonięcie było skromne gdyż nie chodziło im o rozgłos
a o upamiętnienie i oddanie hołdu ludziom, którzy polegli w tej bitwie. Odsłonięcie pomnika zbiegało się w czasie z wizytą dziennikarzy telewizji czechosłowackiej
z Koszyc. Przybycie dziennikarzy i nakręcenie przez nich materiału filmowego rozpętało burzę. Do muzeum przybyła delegacja Muzeum Okręgowego
w Krośnie, aby sprawdzić zasady funkcjonowania placówki. Okazało się, że działa zgodnie z prawem. Kilka dni później przybyła delegacja z Wydziału Budownictwa
także z Krosna. Stwierdzono, że pomnik nie jest wkomponowany w krajobraz. Po tej wizycie Teodor Gocz otrzymał pismo, w którym nakazano pomnik rozebrać.
Według władz wybudowany był nielegalnie. Do sprawy pomnika zostało wmieszane wojsko. Płk Parszkiewicz zarzucił twórcom umieszczenie na pomniku napisu:
"Wieczna sława ...". Stwierdził, że w języku polskim słowo "sława" nie występuje. Uważał, że powinno być zastąpione słowem "chwała".
Do Zyndranowej przybyła Milicja Obywatelska, która ogrodziła teren wokół pomnika i umieściła tabliczkę "Uwaga niewypały". Jak sam mówi Teodor Gocz "musiałbym
być szaleńcem, żeby narażać siebie, rodzinę i innych". Zaproponował usunięcie z pomnika fragmentów żelaznych. Jednak zabroniono mu wstępu na ogrodzony
teren.
Władze wojewódzkie postanowiły pozbyć się niewygodnego dla siebie pomnika. Gen. Oliwa dał rozkaz zlikwidowania obiektu. Saperzy z dębickiej jednostki opasali
szczelnie pomnik - obelisk trotylem. Podobno było tego 24 kilogramy. Przed zdetonowaniem mieli zabezpieczyć pobliskie domy, ale jakoś zapomnieli. 1 XII
1976 roku kości czterech spoczywających żołnierzy i pomnik wyleciały w powietrze. Potężny huk i fala wybuchu naruszyła okoliczne zabudowania.
Muzeum borykało się z problemami finansowymi i w związku z tym Ministerstwo Kultury i Sztuki w piśmie z dnia 20 V 1983 roku zaproponowało przejęcie Skansenu
przez Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Teodor Gocz i Rada Muzealna nie zgodzili się. Oznaczało to przeniesienie wszystkich zgromadzonych w pocie czoła
obiektów na teren Parku Etnograficznego. A. Kroh wystąpił z propozycją powołania TPMŁ (Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Łemkowskiego). Organizacja taka byłaby
właścicielem placówki, a działalność jej dotowana przez państwo. TPMŁ miałoby prowadzić aktywność oświatową, wydawniczą i konserwatorską. Pomimo wielkich
chęci pomysł nie został zrealizowany.
W 1990 roku Muzeum Kultury Łemkowskiej zawarło umowę użyczenia z Muzeum Historycznym w Dukli, ale nie trwało to długo. Wówczas Muzeum przeszło pod kuratelę
dukielskiego samorządu lokalnego. Ale Miejsko - Gminny Ośrodek Kultury działający w ramach Urzędu Miasta i Gminy w Dukli zlikwidował muzealny etat i pozbawił
Muzeum środków na dalsze funkcjonowanie. Mimo wielkich trudności Muzeum nie zaprzestało swej działalności.
Mimo trudności finansowych, z którymi zmagało się Muzeum to jednak powiększało się o nowe obiekty. W lipcu 1993 roku na teren placówki przeniesiono liczący
ponad 60 lat "wiatrak łemkowski" z Wapiennego koło Gorlic. Inny ważny obiekt to "chata żydowska".
"Po roku w Skansenie nic się nie zmieniło. Owszem, z przyznanych subwencji Muzeum zdołało wydać kilka numerów kwartalnika "Zahoroda", pisma poświęconego
historii i kulturze Łemków, ale na tym koniec".
Skansen ten to nie tylko budynki. W 1997 roku została zrekonstruowana "kapliczka", postawiono "pomnik" ofiar obozu w Talerhofie z okresu I wojny światowej.
W 1998 roku zakończono rekonstrukcję "kuźni cygańskiej", przeniesionej z Zyndranowej Górnej, w której otwarto wystawę narzędzi i wyrobów kowalskich. Pomocną
dłoń wyciągnęło Muzeum Okręgowe, oraz Artur Bata.
1 stycznia1994 roku na drzwiach starej łemkowskiej chaty w Zyndranowej pojawiła się wywieszka: Muzeum nieczynne do odwołania, a powodem był brak funduszy
na opłacenie przewodnika. Pomimo dużych osiągnięć przestało formalnie funkcjonować. Mimo zorganizowanych wystaw, przyznania Teodorowi Goczowi przez tygodnik
"Nowe Podkarpacie" tytułu "Człowieka roku 1994" nie znalazł się nikt, kto zechciałby pomóc finansowo tej unikalnej w skali kraju placówce. Mimo zaistniałej
sytuacji Teodor Gocz nie potrafił żyć bez stworzonego przez siebie Muzeum, a ono nic nie znaczyło bez turystów. Dlatego sam społecznie oprowadzał zwiedzających.
Przybliżał im kulturę i historię Łemków. Przez wiele lat Muzeum miało charakter społeczny.
"W pierwszych miesiącach 1996 roku sytuacja Muzeum Kultury Łemkowskiej stała się dramatyczna. Po wycofaniu się Urzędu Miasta i Gminy Dukli z finansowania
placówki (chodziło głównie o zatrudnienie pracowników),
z powodu braku środków na działalność. Teodor Gocz, w porozumieniu z Radą Towarzystwa na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej zdecydował
się na zamknięcie Muzeum dla zwiedzających (...)".
"W latach 1994 - 96 Muzeum Kultury Łemkowskiej znajdowało się w stanie zawieszenia. Nikt nie chciał podjąć się opieki nad tą unikalną placówką, ponieważ
wiązało się to z dużymi kosztami, potrzebnymi na bieżące remonty. Opiekun i założyciel Muzeum Teodor Gocz wysyłał błagalne listy do różnych instytucji,
w których przedstawiał tragiczną sytuację placówki (...)".
Sytuacją zyndranowskiej placówki zainteresowało się Muzeum Okręgowe w Krośnie reprezentowane przez Artura Batę. Muzeum Okręgowe gotowe było przejąć Muzeum
Kultury Łemkowskiej i utworzyć oddział etnograficzny. Nie było to jednak proste. Teodor Gocz i działacze łemkowscy nie chcieli się pozbywać obiektów, a
z doświadczenia wiedzieli, że oddanie Muzeum w ręce państwa może oznaczać jego likwidację. Umowa budziła wiele zastrzeżeń, ale dokładne przestudiowanie
jej wskazywało, że taka ewentualność nie wchodzi
w rachubę. Dowodem na to był fakt iż obiekty w Zyndranowej nie zmieniły właściciela i w każdej chwili mógł on zrezygnować z umowy nie ponosząc żadnych kosztów.
Po długich rozważaniach i przemyśleniach podpisano umowę użyczenia na czas nieokreślony. Umowa weszła w życie 1 IV 1996 roku. Wówczas Muzeum Okręgowe zatrudniło
w Skansenie etnografa i dwóch pracowników na pół etatu oraz przeznaczyło środki na rozwój Muzeum. Teodor Gocz i jego żona Maria stali się etatowymi przewodnikami
muzealnymi.
Muzeum Okręgowe wygospodarowało środki we własnym zakresie gdyż nie otrzymało na ten cel żadnej pomocy finansowej. Dzięki zawartemu porozumieniu zniknęło
widmo zamknięcia Muzeum dla zwiedzających, nastąpiła stabilizacja w pracy zyndranowskiej placówki.
Podpisanie umowy pozwoliło Skansenowi Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej, bo taką nazwę przyjęła placówka, na uzyskanie fachowej pomocy i opieki. Od chwili
powołania oddziału Muzeum Okręgowego w Krośnie,
w Skansenie trwały prace przy konserwacji zabytkowych eksponatów i obiektów. Zbudowano z dwóch stron ogrodzenie, wykończono świetlicę, zrekonstruowano kaplicę,
postawiono figurkę przydrożną, wzniesiono pomnik ofiarom obozu w Jaworznie. Zrekonstruowano większość eksponatów ruchomych, zinwentaryzowano je i wpisano
do księgi inwentarzowej. Ponadto uzupełniono sprzęt gaśniczy. Z pomocą Ministerstwa Kultury i Sztuki wydano folder o Muzeum oraz pocztówki z widokami Muzeum.
Na 30-lecie Muzeum Kultury Łemkowskiej ukazała się książka o historii Muzeum Elżbiety Słyś - Janusz "Nad rzeką Panną. Z działalności społeczności łemkowskiej
w Zyndranowej".
W piśmie z dnia 30 IX 1998 roku Muzeum Okręgowe wypowiada Teodorowi Goczowi umowę, motywując to "reorganizacją, zbyt wielką odległością dzielącą Zyndranową
od Krosna, uniemożliwiając pełną kontrolę, brakiem możliwości pełnego dostosowania obiektów w Zyndranowej do wymogów muzealnych, brakiem w Muzeum działu
etnograficznego (...)".
Na posiedzeniu 07.05.2000 roku Rada Muzealna podjęła następujące decyzje:
Lista 3 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. braku środków finansowych i niemożliwości zatrudnienia przewodnika w Muzeum nie będą przyjmowane oficjalne delegacje, goście władz samorządowych i państwowych
z wyjątkiem gości gminy i miasta Dukli.
2. okres sezonu turystycznego Muzeum będzie udostępniane zwiedzającym grupom i wycieczkom po uprzednim uzgodnieniu z kierownikiem placówki Teodorem Goczem.`
3. indywidualne nie będą oprowadzane. Nikogo na teren nie wpuścimy. W przypadku zmiany nieprzychylnego stanowiska władz Rada rozważy możliwość zmiany niniejszej
decyzji".
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
Do 2002 roku Muzeum wegetowało bez środków na funkcjonowanie. Teodor Gocz zdecydował o przekazaniu obiektów muzealnych Towarzystwu na Rzecz Rozwoju MKŁ
w Zyndranowej. Wówczas Towarzystwo otrzymało pomoc od Fundacji Karpackiej oraz pieniądze od Ministerstwa Kultury. Placówka doczekała się uznania na arenie
ogólnonarodowej (wyróżnienie za muzealne wydarzenie 2001 roku - X święto "Od Rusal do Jana").

3. Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu (MO)

Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu składa się z dziewięciu oddziałów. W dwóch znajdują się elementy związane z tematyką łemkowską. Są to:
1) Dom Gotycki,
2) Galeria "Dawna Synagoga".
"Dom Gotycki, tradycyjnie nazywany również Domem Kanonicznym, wzniesiony na pocz. XVI w. w centrum miasta, po południowej stronie bazyliki św. Małgorzaty,
na miejscu starego ratusza".
Jest to budynek zbudowany z tzw. dzikiego kamienia, o rzucie podobnym do litery "L". Jest podpiwniczony, jednopiętrowy, oszkarpowany częściowo,
złożony z dwóch bloków nakrytych osobnymi dachami.
Pomieszczenia są o gładkich ścianach, nakryte w większości płaskimi sufitami. W kilku salach i korytarzach parteru sklepienia są kolebkowe o wyraźnie
zaostrzonym łuku. Pięć sal posiada drewniany strop. Na tragarzach pomieszczeń parteru napisy o treści dewiacyjnej m.in. "A słowo stało się ciałem i zamieszkało
wśród nas".
W "Domu Gotyckim" znajdują się:
1) Sala wystaw zmiennych -północno - wschodni narożnik parteru,
2) Sądecka Sztuka Cechowa XIV - XIX wieku - parter, dwie sale od północy,
3) Zamek Królewski w Nowym Sączu - korytarz na parterze,
4) Galeria Burmistrzów Nowego Sącza, XIX/XX wiek - korytarz na piętrze,
5) Dawna Sztuka Ludowa XVIII - pocz. XX wieku - dwie zachodnie sale na piętrze,
6) Sztuka Cerkiewna XV - XIX wieku - 3 sale północne,
7) Sala Wykładowa zwana Konferencyjną - północno - wschodni narożnik piętra.
W ekspozycji "Sztuka cerkiewna XV - XIX wieku" znajduje się szereg ocalałych ikon, obramowań, nastaw ołtarzowych, krzyży, lichtarzy, rzeźb i chorągwi
łemkowskich przekazanych w 1950 roku pod opiekę MO w Nowym Sączu przez Składnicę Muzealną w Muszynie. Zbiór ten stanowi trzon kolekcji sztuki cerkiewnej
z 27 miejscowości historycznie związanych z Ziemią Sądecką.
W następnych latach kolekcja została powiększona o XIX - wieczne szaty liturgiczne i chorągwie z Koniecznej, krzyże mosiężne, małe ikony podróżne
i domowe o proweniencji rosyjskiej od XVII do XIX wieku. Pozyskano z Nowej Wsi w 1977 ikonę "Hodigitrii" z końca XV wieku.
Ikony z Muzeum sądeckiego należą do południowosłowiańskiej grupy ikon. Tworzone były dla wiejskich cerkwi, które nie posiadały bogatych mecenasów,
poza sporadycznymi fundacjami szlachty. Ikony te charakteryzuje różnorodność stylistyczna oraz nierówny poziom techniczny. Sygnatury autorskie na ikonach
są rzadkością, np. Paweł Radymski z XVII i Alojzy Zomph z XIX wieku. Częściej występują na nich daty i inskrypcje fundacyjne, upamiętniające nazwiska i
intencje ofiarodawców. Pojawiają się napisy polskie, łacińskie, ale
i wykonane cyrylicą.
"W kolekcji sądeckiej znajdują się tylko pojedyncze przykłady ikon wcześniejszych, wspomniana XV - wieczna Matka Boska Hodigitria z Nowej Wsi i
Św. Mikołaj z Binczarowej z pocz. XVI w (...) .
Typ Matki Boskiej z Dzieciątkiem - Hodigitrii, którą na klejmie (czyli wydzielonych, z trzech stron głównego obrazu pasach bocznych ikony, zapełnionych
szeregiem dodatkowych wyobrażeń) otaczają prorocy, jest przedstawieniem
o wymowie ideowej - wyraża zapowiedź cudownego poczęcia i apoteozę Matki Boskiej".
Ikony te cechuje dekoracyjność kompozycji, płaszczyznowość, linearyzm i jasny koloryt. Gładzone tła desek pokrywają renesansowe ornamenty ryte
w posrebrzanych i pozłacanych gruntach. Malowane pasy brzegowe ikon (imitujące ramy) wypierają płaskie listwy nakładane na lica obrazów.
W Obrazach "Pokrow - Welon Matki Boskiej" (XVII w., Maciejowa,
i Wojkowa 1703) w górnej strefie przedstawiona jest Matka Boska, opiekunka ludzi, w otoczeniu świętych. W strefie dolnej występuje tłum wiernych rozproszony
na boki. Miejsce centralne zajmuje Roman "Słodkopiewca" (diakon z VI wieku).
Na ikonie z Maciejowej po lewej stronie garną się do diakona książęta ruscy.
Na ikonie z Wojkowej za biskupem Ananiaszem stoi Jan III Sobieski
z żoną Marysieńką (polska para królewska).
W drugiej sali jako pierwszy zauważalny jest ikonostas, który udało się zestawić z ikon pochodzących z ikonostasów, ale z różnych miejscowości.
W jego dolnej kondygnacji są drzwi: "carskie wrota" - środkowe. Po bokach ikony "namiestne". "Carskie wrota" przedstawiają scenę Zwiastowania i 4 ewangelistów.
Ikony "namiestne" to: Bogurodzica, Chrystus, patron cerkwi czyli "ikona chramowa" - św. Michał Archanioł i św. Mikołaj. Rząd drugi zawiera święta kościelne
roku kalendarzowego - "prazdniki". Tuż powyżej Deesis - przedstawienie Apostołów zbliżających się do siedzącego pośrodku Zbawiciela. Ze względu na niski
strop sali w zwieńczeniu ikonostasu zabrakło Ukrzyżowania. Ikony z tą sceną znajdują się obok.
Znajdują się tu także dwie rzeźbione figurki z XIX wieku: Matka boska
i św. Jan spod Krzyża (Leluchów).
Ikona Trójcy Świętej z Boguszy z końca XVIII w. wisi w trzeciej sali. Zawiera trzy różne postaci, a głowę Boga wieńczy tiara papieska. Wszyscy trzej
są równej wysokości i mają tę samą moc panowania nad światem. Posiadają wspólny atrybut - identyczne kule trzymane w dłoniach.
Pojawiały się również ikony domorosłych malarzy ludowych. Naśladowali wzory ikonograficzne upraszczając i deformując rysunki. Kopista Mandylionu
z Boguszy z XVII w., namalował Chrystusowi "zbirowate oblicze", aniołowi spuchniętą twarz i dziwny przysiad (złe proporcje). Według różnych historycznych
przekazów prawzorem Mandylionu było płótno z odbiciem twarzy Jezusa, które ponoć posłał królowi Edessy Abgarowi V (I w.). Uzdrowiło ono króla chociaż Chrystus
nie stawił się u niego osobiście.
Obecnie dawna synagoga nowosądecka przy ulicy Berka Joselewicza jest siedzibą oddziału Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu (od maja 1982roku). Niegdysiejsza
sala modłów pełni funkcję galerii sztuki dawnej i współczesnej,
a także sali koncertowej o nie często spotykanych walorach akustycznych.
W Galerii "Dawna Synagoga" dnia 29 listopada 2002 roku o godzinie
17-ej nastąpiło uroczyste otwarcie czasowej wystawy pt. "Do cerkwi, do miasta, na tańce. Tradycyjny strój Łemków - rusińskich górali karpackich". Otwarciu
towarzyszyły muzyka i śpiew łemkowski w wykonaniu solistki Julii Doszny
z Łosia oraz zespołu folklorystycznego MAKOVICA ze Svidnika na Słowacji. Ekspozycja jest zaplanowana do marca 2003 roku. Na tejże wystawie znajdują się
eksponaty ze zbiorów:
1) Słowackiego Muzeum Narodowego - Muzeum Ukraińsko - Rusińskiej Kultury w Svidniku,
2) Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku,
3) Muzeum Etnograficznego im. S. Udzieli w Krakowie,
4) Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie,
5) Muzeum Regionalnego w Jaśle,
6) Muzeum Łemkowskiego Pawła Stefanowskiego w Bielance,
7) Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej,
8) Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu - Sądeckiego Parku Etnograficznego, 9) Ośrodka Budownictwa Ludowego w Szymbarku,
10) Muzeum Pienińskiego im. J. Szalaya w Szczawnicy.
Chyba po raz pierwszy w Polsce została zorganizowana taka wystawa. "Wizytówką" Łemków był strój odróżniający ich od sąsiadów. Organizatorzy wystawy
ukazali bardzo ważną dziedzinę kultury grupy łemkowskiej. Pomimo iż wystawa zawiera bardzo wiele cennych eksponatów prezentacja jest niepełna. Nie wszystkie
elementy stroju zachowały się i znalazły w muzealnych kolekcjach.
"Najstarszy tradycyjny strój Łemków przetrwał - niestety we fragmentach - wyłącznie w muzeach. Jego współczesna kontynuacja w postaci odświętnych,
wzorowanych na tradycji ubiorach, noszonych na szczególne uroczystości świeckie lub religijne - utrzymuje się jedynie po południowej stronie Karpat,
u Rusinów - Ukraińców na Słowacji. Oni bowiem do dziś zamieszkują, jako mniejszość etniczna, to samo co dawniej terytorium o zwartym zasięgu".

2. Kultura niematerialna (duchowa)
1. Język

Mowa, którą się Łemkowie posługują to efekt krzyżowania się fal migracyjnych i kulturowych zapożyczeń. Język Łemków stanowi gwarę, dialekt języka
ukraińskiego. Język ten oprócz naturalnych elementów języka ukraińskiego zawiera również zapożyczenia polskie i słowackie, ale też rumuńskie, węgierskie
czy niemieckie.
Język ten możemy scharakteryzować jako dialekt ukształtowany do XVI wieku, którego cechą jest stały akcent na przedostatniej zgłosce oraz stwardnienie wygłosowych
spółgłosek zębowych: -t', -s', -n'.
Alfabet łemkowski jest pismem typu cyrylicy i zawiera 34 litery. W ortografii litery służą do określenia dźwięków mowy ze względu na funkcje rozróżnienia
znaczeń wyrazów ich form (do oznaczania fonemów). Końcówki przypadkowe deklinacji rzeczowników łemkowskich są zbieżne z ukraińskimi. Przymiotniki w rodzaju
męskim i nijakim w liczbie pojedynczej (z wyjątkiem mianownika) - mają jednakowe końcówki przypadkowe. Część przymiotników łemkowskich ma krótkie i nieodmienne
formy. Formy stopnia wyższego mają przyrostki, a stopnia najwyższego przedrostki. Zaimki używa się w pełnych formach oraz w skróconych wariantach. W ich
odmianie jest wiele form różniących się od standardu ukraińskiego (celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, mianownik). Czas przyszły złożony tworzy
się przy pomocy osobowych form czasownika - być. Składnikiem form czasu przeszłego jest morfem gramatyczny dodawany do tematu bezokolicznika. W czasie
przeszłym liczby pojedynczej znaczenie osoby wyrażane jest za pomocą zaimka osobowego. Partykuła zwrotna może być po czasowniku jak i bezpośrednio przed
nim. Jest oddzielona od czasownika innymi wyrazami. Strona bierna składa się z czasownika posiłkowego
i imiesłowu przymiotnikowego biernego.
Dialektologia wyróżnia trzy zespoły gwarowe ukraińskie:
1) Południowo - wschodni - jest podstawą współczesnego ukraińskiego języka literackiego. Można go podzielić na trzy grupy gwarowe:
a) średnionaddnieprzańską,
b) słobodzką (słobożańską),
c) stepową,
2) Północny - dzieli się na cztery grupy gwarowe:
a) lewobrzeżno - poleska,
b) prawobrzeżno - poleska,
c) wołyńsko - poleska,
d) nadbużańsko - poleska a w tym podlaska,
3) Południowo - zachodni - dzieli się na dziesięć grup gwarowych:
a) wołyńska,
b) naddniestrzańska (opolska),
c) podolska,
d) nadsańska,
e) bukowińska,
f) pokucka,
g) zakarpacka,
h) huculska (wschodniokarpacka),
i) bojkowska (północnopodkarpacka),
j) łemkowska (zachodniokarpacka).
Grupy zakarpacka, huculska, bojkowska oraz łemkowska posiadają wspólną nazwę - gwary karpacko - ukraińskiej. Te z kolei wchodzą w skład dialektu
południowo - zachodnio - ukraińskiego.
Gwary północno - łemkowskie występują między Popradem a Osławą. Natomiast gwary południowo - łemkowskie na terenie Słowacji.
Język ukraiński nie był jednorodny i nie miał wypracowanej formy literackiej. Stanowił raczej zespół gwar, które różniły się w poszczególnych obszarach
Łemkowszczyzny. Podania i legendy przekazywane ustnie w większości zapomniano.
Naukę języka łemkowskiego rozpoczęto w 1991 roku korzystając z kserokopii podręczników przedwojennych.
Język łemkowski nauczany jest na poziomie szkolnictwa podstawowego w miejscowościach tj.: Uście Gorlickie - 7 uczniów, Kunkowa - 6, Bielanka - 6,
Gładyszów - 10, Żdynia - 12, Rozdziel - 8, Kryg - 7, Bodaki i Bartne - 9, Krynica - 12. Na poziomie gimnazjum: Uście Gorlickie - 6, Gładyszów - 4, Krynica
- 5 oraz w Liceum Ogólnokształcącym im. Marcina Kromera w Gorlicach - 31 uczniów.
"Grupa uczęszczająca na lekcje języka łemkowskiego przeciętnie liczy 6 - 12 dzieci i składa się z uczniów kilku klas od I do VI, więc nauczyciele
dzielą ją następująco: kl. I - III - jedna godzina w tygodniu, kl. IV - VI - również jedna godzina (ze względu na trudną sytuację finansową gmin) lub cała
grupa 2 godziny tygodniowo, jeżeli uczniów kl. I - III jest tylko dwóch, a w IV - VI pięciu lub odwrotnie".
Lekcje dodatkowe prowadzi Mirosława Chomiak (autorka podręcznika do gramatyki). Języka łemkowskiego uczy także Piotr Trochanowski, Maria Szaryt, Księża
Kwoka, Dubec i Barańczuk. W chwili obecnej jest trzydziestu kilku nauczycieli wykwalifikowanych a szacunkowa liczba uczących się języka łemkowskiego to
trzysta osób. Można sądzić, że ok. 50 % Łemków używa swego języka.
"Wolna Polska stworzyła Łemkom warunki do swobodnego działania. Właściwie każde łemkowskie dziecko może uczyć się dziś ojczystego języka (lub ukraińskiego).
Ogólnik Ministerstwa Edukacji Narodowej mówi, że jeżeli
w szkole jest co najmniej troje rusińskich dzieci i rodzice deklarują, że chcą, aby uczyły się one swojej mowy, trzeba im to umożliwić. Nie ma jednak żadnej
szkoły czysto łemkowskiej".
W lipcu 2001 roku Akademia Pedagogiczna w Krakowie rozpoczęła nabór kandydatów na kierunek "filologia rosyjska z językiem rusińsko - łemkowskim".
"Starania o rozwój studiów łemkoznawczych na Uniwersytecie Jagiellońskim były czynione od co najmniej dziesięciu lat. Kiedy w styczniu 2000 roku
ówczesny Zastępca Przewodniczącego Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Poseł Wojciech Hausner na prośbę Stowarzyszenia Łemków zwrócił
się oficjalnym pismem do IM Rektorów dwóch krakowskich uczelni - Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Pedagogicznej - z zapytaniem, czy nie widzieliby
możliwości utworzenia przy którymś z funkcjonujących w nich uczelniach instytutów slawistycznych jednostki badawczo - dydaktycznej w zakresie języka łemkowskiego,
Rektor UJ Prof. dr hab. Franciszek Ziejka odpowiedział przecząco, Rektor AP Prof. dr hab. Michał Śliwa odpowiedział twierdząco. Odpowiedzi obu Panów Rektorów
zostały sformułowane po zasięgnięciu przez Nich opinii w stosownych instytutach slawistycznych. UJ - owscy ukrainiści nie widzieli możliwości rozwoju takich
studiów. Natomiast Rada Naukowa Instytutu Filologii Rosyjskiej AP uznała, że możliwe jest wprowadzenie studiów w zakresie języka łemkowskiego na zasadzie
analogicznej jak funkcjonujące tu już od kilku lat połączenie studiów rusycystycznych z germanistycznymi".
Program studiów przewiduje:
a) naukę języka rusińsko - łemkowskiego,
b) wiedzę o historii i kulturze rusińsko - łemkowskiego obszaru j językowego,
c) literaturę rusińsko - łemkowską,
d) gramatykę opisową języka,
e) stylistykę języka,
f) gramatykę konfrontatywną polsko - łemkowską i ukraińsko - łemkowską,
g) metodykę nauczania języka rusińsko - łemkowskiego.
"Szkolnictwo to zmierza ku kształceniu osób dobrze znających ten język. Będą one potrzebne przy tworzeniu programów telewizyjnych etnicznej telewizji,
w innych mediach (...). Tak jak każde szkolnictwo zmierza do stworzenia poczucia związku z kulturą swego narodu poprzez pokazywanie historycznego rozwoju
tej kultury, znanych postaci".

2. Muzyka

Muzyka łemkowska powstała na styku folklorów sąsiadów z Polski, Węgier, Słowacji, Zakarpacia i Ukrainy. Dominował w niej śpiew jednogłosowy lecz wpływy
wschodnie (zwłaszcza muzyka cerkiewna) rozpowszechniły śpiew wielogłosowy (inaczej niż w polskiej jednogłosowej muzyce ludowej). Pieśni nie są wewnętrznie
rozśpiewane. Sylabom odpowiadają na ogół pojedyncze dźwięki. Melodie w większości są w tonacjach durowych i mają niewielką rozpiętość. Wiele opiera się
na archaicznych skalach diatonicznych.
W piosenkach jest mowa o życiu Łemków, miłości, niewierności i zdradzie. Liczne są pieśni wojackie i cerkiewne.
Język pieśni jest dobitny w wyrazie, staranny w doborze słów, krystaliczny w budowie zdania. To język poezji, ozdobny i szlachetny. Zawiera połączenie
realizmu z liryzmem.
W kolędy wplatane są sceny rodzinne. Jest wyraźny motyw bezdomnego macierzyństwa Marii. Kolędy ludowe mają formę modlitw: o opiekę nad cierpiącymi.
Jednak wśród Łemków można zaobserwować zainteresowania autentycznym folklorem. Jerzy Starzyński - kierownik zespołu Kyczera - w 1998 zorganizował pierwszy
konkurs muzyki łemkowskiej ( Z łemkiwskoj studenky). Umożliwił on dotarcie do łemkowskich śpiewaczek.
Muzyka Łemków powstawała pod wpływem trzech tradycji:
a) polskiej,
b) słowackiej,
c) ukraińskiej.
Repertuar wokalny w warstwie rytmicznej i tonalnej ma wpływy muzyki instrumentalnej. "Rytmika taneczna przeniknęła do repertuaru obrzędowego, wspierającego
najdawniejszą warstwę, pieśni wolnometryczne o wąskim zakresie, bardzo rzadko dziś spotykane. W pieśniach weselnych pojawiają się rytmy krakowiaka i czardasza.
Typowy dla Łemków jest wielogłosowy śpiew (...). Najstarszy typ kapeli łemkowskiej tworzyły skrzypce i basy. Pod wpływem muzyki słowackiej i cygańskiej
skład kapeli rozszerzał się o skrzypce sekundujące (kontra), często też zdwajana była obsada pierwszych skrzypiec (husli).
Kolędy i recytacje wykonywane przez kolędników jak i przebierańców pod względem muzycznym zaliczyć można do starszej warstwy pieśni, o przemiennym
metrum.
Pieśni apokryficzne opisujące przeważnie historie uzdrowienia córki kowala przez Pannę Maryję. Pieśni te dziś pamiętają wyłącznie starsze śpiewaczki mimo
iż kiedyś były bardzo popularne.
Ballady mają zwykle fabułę dramatyczną. "Opiewają zdarzenia wstrząsające, morderstwa, krzywdy, zwady i kary za te czyny wymierzone ręką ludzką lub
Boską". Są też wątki wędrowne. Częstym tematem ballad są nieporozumienia między pokoleniami.
Dużo jest opowiadań o zjawiskach nadprzyrodzonych, duchach, upiorach, skutkach czarów i rzuconych klątw.

3. Cerkwie

Cerkiew to miejsce, gdzie wierni schodzą się na liturgię. Jej budowa
i wyposażenie musi zawierać właściwy przekaz. Słowo to pochodzi od greckiego słowa kiriakam i oznacza "pański".
Budynek cerkwi znajduje się przeważnie na wzniesieniu, miejscu godnym. Do świątyni nie należy wprowadzać elementów świeckich. Cmentarz cerkiewny (tzw. teren
przycerkiewny ) ogrodzony jest murem. Często przylega do niego cmentarz grzebalny - co stanowi o jedności żywych i umarłych. Budynek cerkwi jest trójdzielny.
Świątynie budowane są na planie krzyża greckiego (równoramiennego). Na Łemkowszczyźnie budowano na planie podłużnym (trójdzielnym). Składają się z sanktuarium,
nawy i babińca.
Babiniec - stanowi kontynuację architektonicznej tradycji starochrześcijańskiego nartex - zewnętrznej części świątyni. Przeznaczona jest dla katechumenów
przygotowujących się do chrztu, nie będących jeszcze w pełni członkami Kościoła. Przez babiniec wchodzi się do nawy. Ta część symbolizuje Kościół Chrystusowy
na ziemi. Ponieważ ze wschodu ma przyjść Chrystus zwrócona jest z zachodu na wschód. Nawa dominuje swą wielkością w bryle cerkwi, nawet jeśli nie jest
najwyższa. Wrażenie wielkości osiąga się poprzez odpowiednie proporcje i nachylenie ścian górą do środka.
Do sanktuarium (prezbiterium albo światyłyszcze) może wejść tylko kapłan i mężczyźni pomagający w liturgicznych czynnościach. Część ta oznacza Wieczernik
i Niebo. Tu znajduje się ołtarz i tabernakulum. Po lewej stronie
w głębi jest mały ołtarzyk przygotowywania darów (żertiwnyk).
Od nawy sanktuarium oddzielone jest ścianą ikonostasu. Ikonostas
z greckiego oznacza eikonostasion - rusztowanie pod obrazy. Funkcja jej polega na zasłanianiu materialnej zawartości sanktuarium. Ściana odgradzająca jest
wypełniona ikonami. Obrazy są oknami, poprzez które wierni oglądają świat nadprzyrodzony.
Człowiek jest ikoną gdyż nosi w sobie obraz Boga. Pierwszą ikoną jest Jezus, który jest istotowo obecny. Poprzez ikonę objawia się także Matka Boska
i inni święci.
Ikonę malowano na deskach a na nie przyklejano płótno. Z kolei na nim kładziono grunt gipsowy. Następnie wykonywano szkic i grawerowano kontury igłą. Tło
złocono. Wraz z poświęceniem obrazu nadawano mu imię.
Kanon budowy ikonostasu na Łemkowszczyźnie składa się z trzech głównych rzędów ikon. W ścianie ikon są trzy pary drzwi. Cesarskie wrota (środkowe)
służą liturgii i są wejściem do sanktuarium.
Po południowej stronie carskich wrót jest ikona Chrystusa Nauczającego, przeważnie w półpostaci. Po północnej stronie jest ikona Matki Boskiej
z Dzieciątkiem. Lewa zewnętrzna ikona przedstawia wizerunek patrona świątyni. Przeważnie jest to św. Mikołaj biskup Miry (w Azji Mniejszej). Święty jest
opiekunem, patronem wędrowców i podróżnych. Po stronie prawej jest ikona chramowa przedstawiająca wezwanie cerkwi. Często spotyka się cerkwie pod wezwaniem
Opieki Matki Bożej. Wymienione wyżej ikony stanowią rząd ikon namiestnych.
Rząd prazdników - to 12 małych ikon przedstawiające najczęściej; Zaśnięcie Matki Boskiej, Przemienienie, Zesłanie Ducha Świętego, Wniebowstąpienie,
Zstąpienie do piekieł, Wjazd do Jerozolimy, Zwiastowanie, Ofiarowanie w Świątyni, Chrzest w Jordanie, Boże Narodzenie, Wprowadzenie Marii do Świątyni,
Narodzenie Marii. Nad carskimi wrotami, w środku jest zwykle obraz Ostatniej Wieczerzy. Pod nim, albo zamiast niego jest obraz Oblicza Chrystusowego.
Ponad prazdnikami jest rząd Deesis (deesis - modlitwa błagalna). "Centralną ikoną jest Chrystus Pantokrator czyli Wszechwładca. Często jest to przedstawienie
zwane Trimorphon: obok Chrystusa stoi Matka Boska po prawej, św. Jan Chrzciciel po lewej Jego ręce (...).
Na ikonach (sześciu lub dwunastu), znajdujących się po obu stronach Pantokratora, widzimy Apostołów lub świętych. Wszystkie postaci zwrócone są ku Chrystusowi
i wznoszą ręce w geście modlitwy. Apostołowie przedstawieni są z charakterystycznymi atrybutami. Najbliżej Chrystusa stoi zwykle św. Piotr
z kluczami i św. Paweł z mieczem".
Ikonostas zwieńczony jest medalionami z wizerunkami patriarchów
i proroków.
Dzieje wybranych cerkwi:
a) Cerkiew w Kwiatoniu powstała ok. 1700 roku. Odnawiana w 1811, 1863, 1885, 1904 i 1991 roku. Zbudowana w typie północno - zachodnim, trójdzielna z kwadratową
nawą, babińcem i prezbiterium. Drewniana, konstrukcji zrębowej, pobita gontem. Wieża słupowo - ramowa o ścianach pochyłych z izbicą. Nad nawą dach namiotowy,
łamany uskokowo. Nad prezbiterium trójpołaciowy. Do 1947 greckokatolicka (po wysiedleniu Łemków), użytkowana przez parafię rzymsko-katolicką w Uściu Gorlickim.
b) Cerkiew w Tyliczu pod wezwaniem Kosmy i Damiana wzniesiona
w 1743. Odnawiana i stopniowo przekształcona m.in. w 1780,1889 i ok. 1930. Trójdzielna: dwie czworoboczne kaplice przy nawie, prezbiterium zamknięte trójbocznie.
Wieża słupowo - ramowa o ścianach pochyłych. W prezbiterium
i nawie kopuły namiotowe. Dach połaciowy zwieńczony z kopułą nawy wieżyczkami nad prezbiterium. Nad kaplicami - kalenicowe trójpołaciowe. Typ północno -
zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
c) Cerkiew w Świątkowej Wielkiej pod wezwaniem Michała Archanioła
z 1757 zbudowana w stylu zachodnio - łemkowskim. Fundatorem był Piotr Paszkiewicz. Remontowana w latach 1796, 1826-28 i 1914 oraz w latach 80-ych. Drewniana,
trójdzielna, z wieżą zwieńczoną izbicą. Na początku lat 50-ych znajdowały się w niej dwa ikonostasy. Jeden barokowy z XVII wieku złożony był ze strychu,
drugi, z I połowy XIX wieku stał przed sanktuarium. W 1958 nie było już żadnego. Wewnątrz zachowała się polichromia z II połowy XVIII wieku.
d) Cerkiew w Binczarowej pod wezwaniem św. Stanisława, zbudowana
w 1760 roku. W 1797 i 1879 przebudowywana. Odnawiana w 1927. W 1966-67 dobudowano zakrystię z prefabrykatów. Trójdzielna, drewniana, konstrukcji zrębowej
z wieżą konstrukcji słupowo - ramowej o pochyłych ścianach. Prostokątny babiniec i prezbiterium. Nawa podobna do kwadratu. Kopuły namiotowe, łamane. Obiekt
użytkowany przez parafię rzymsko-katolicką w Binczarowej.
e) W 1762 wzniesiono cerkiew w Świątkowej Małej pod wezwaniem Michała Archanioła. Ok. 1911 remontowana i przebudowana. Trójdzielna. Wieża słupowo
- ramowa, z izbicą. W nawie i prezbiterium kopuła namiotowa, łamana, strop w babińcu. Zwieńczenia kopuł analogiczne. Typ północno - zachodni.
f) Cerkiew w Czarnej pod wezwaniem św. Dymitra powstała najprawdopodobniej w 1764 roku. Przekształcona w I połowie XIX wieku. Remontowana ok. 1930.
Trójdzielna. Prezbiterium wydłużone. Wieża słupowo - ramowa
z izbicą. Kopuła namiotowa w nawie łamana uskokowo, strop w prezbiterium. Nad prezbiterium dach trójpołaciowy, kalenicowy, od wschodu zakończony małą wieżyczką.
Typ północno - zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
g) W Wysowej wzniesiono cerkiew w 1779 (pod wezwaniem Michała Archanioła). Przekształcona i odnawiana m.in. w 1874 i 1910 roku. Dwudzielna (pierwotnie
trójdzielna), nawa wydłużona - początkowo kwadratowa. Zakrystia przy prezbiterium. Wieża słupowo - ramowa. W pierwotnej nawie i prezbiterium kopuły namiotowe,
łamane uskokowo. Strop w nowszej części nawy. Dach kalenicowy o trzech połaciach nad prezbiterium. Typ północno - zachodni. Obecnie cerkiew prawosławna.
h) Pod wezwaniem Kosmy i Damiana jest cerkiew w Krempnej. Powstała ok. 1778, poświęcona w 1782. Remontowana w 1893, 1930 i 1971 roku. Trójdzielna,
wieża słupowo - ramowa, zakrystia przy prezbiterium. W prezbiterium i nawie kopuły namiotowe, łamane uskokowo. W babińcu strop na belkach. Typ północno
- zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
i) Cerkiew w Hyrowej istniała ok. 1780 roku. To cerkiew pod wezwaniem Opieki Bogarodzicy. Trójdzielna, babiniec i nawa zrębowe, murowane prezbiterium.
Wieża słupowo - ramowa z pozorną izbicą. W nawie i prezbiterium kopuły czteropolowe, łamane. W babińcu strop lustrzany. Typ północno - zachodni. Obecnie
kościół rzymsko - katolicki.
j) Cerkiew w Uściu Gorlickim (dawniej Uście Ruskie) pod wezwaniem św. Paraskewii wybudowana w 1786 roku. Remontowana w latach 1960-63. Trójdzielna,
przy prezbiterium zakrystia. Wieża słupowo - ramowa. W prezbiterium i nawie kopuły namiotowe, łamane uskokowo. W babińcu strop z fasetą, w zakrystii belkowany.
Typ północno - zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
k) Cerkiew w Czarnem wzniesiona rzekomo ok. 1789 roku pod wezwaniem św. Dymitra (przejęta przez Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu). Wieża słupowo -
ramowa, trójdzielna. Nad nawą i prezbiterium kopuły namiotowe, łamane uskokowo. Dach dwuspadowy nad wschodnią częścią babińca. Typ północno - zachodni.
l) Cerkiew w Turzańsku pod wezwaniem Michała Archanioła z drewna
z 1803 roku. Zbudowana na planie krzyża, dwie zakrystie, po obu stronach prezbiterium pięciokopułowe. Wewnątrz ikonostas z I połowy XIX wieku. Przed cerkwią
stoi dzwonnica z 1817 roku. Typ północno - wschodni. Obecnie cerkiew prawosławna.
ł) Cerkiew w Komańczy z 1805 roku pod wezwaniem Opieki Matki Boskiej. Wewnątrz zachowało się oryginalne wyposażenie: ikonostas z 1832 roku, ołtarz
z 1803. Przechowywane są stare cerkiewne księgi z lat 1638 - 1793. Budynek cerkwi jest drewniany, konstrukcji zrębowej, trójdzielny.
m) Cerkiew w Rzepedzi użytkowana obecnie przez katolików obrządku łacińskiego i unickiego oraz przez prawosławnych (pod wezwaniem św. Mikołaja Bpa).
Wzniesiona w 1824 roku. Ok. 1896 dostawiono zakrystię.
n) Cerkiew w Bereście - pod wezwaniem Kosmy i Damiana z 1842 roku. Trójdzielna, drewniana, konstrukcji zrębowej, pobita gontem, pokryta blachą.
Prezbiterium zamknięte trójboczne, wieża słupowo - ramowa o pochyłych ścianach. Polichromia wnętrz. Ołtarz główny późnoklasycystyczny z połowy XIX wieku.
Ikonostas kompletny. Obecnie cerkiew przemianowana, pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Użytkowana przez parafię rzymsko - katolicką.
o) Cerkiew w Zyndranowej pod wezwaniem św. Mikołaja, murowana
z 1985 roku. Kształtem nawiązuje do tradycyjnego typu drewnianej cerkwi łemkowskiej. Poprzednia cerkiew (greckokatolicka) stała na południe od cmentarza
(1581). Kolejne były wzniesione w latach 1720 i ok. 1875. W 1962 roku rozebrana. Przez ok. 20 lat nabożeństwa odbywały się w tzw. domu gromadzkim.

4. Ikonografia

Herbem Łemków jest czerwony niedźwiedź w prawej części tarczy zwrócony ku złoto - niebieskim pasom w lewej części tarczy.
Miejscem kultu etnicznego dla Łemków jest góra Jawor (nad Wysową). To miejsce mniemanego objawienia, ukazania się Matki Bożej. Odbywają się tam
coroczne odpusty.
Innym miejscem, ośrodkiem kultu prawosławnego jest gorlickie sanktuarium św. Maksyma Sandowycza.
Maksym jest symbolem męczeństwa Rusinów, którzy pozostali wierni swym tradycjom i wierze przodków - prawosławiu. Urodził się w Żdyni 31 stycznia
1886 roku w rodzinie unickiego psalmisty Tymoteusza Sandowycza.
Po ukończeniu czwartej klasy gimnazjum w Nowym Sączu wstąpił do greckokatolickiego klasztoru w Krechowie o.o. Bazylianów. Po trzech miesiącach pobytu w
zakonie przeniósł się do męskiego prawosławnego monasteru
w Poczajowie. Był wzorowym mnichem nie bojącym się żadnej pracy . Wolny czas spędzał w monasterskiej drukarni. Za radą biskupa Antoniego Chrapowickiego
Maksym przeniósł się do seminarium duchownego w Żytomierzu.
Ożenił się z Pelagią Hryhoruk, córką proboszcza parafii w Nowoberezowie koło Hajnówki.
11 września 1911 z rąk biskupa Antoniego przyjął święcenia kapłańskie
i powrócił w strony rodzinne. Wówczas na Łemkowszczyźnie miały miejsce powroty Łemków do prawosławia. Przejął opiekę nad parafią w Grabiu. Jednak 22 grudnia
1911 roku miejscowa cerkiew zostaje zamknięta dla wiernych. Odprawia wówczas nabożeństwa w domach wiernych, za co zostaje ukarany przez starostę jasielskiego
grzywną i 8 dniami aresztu.
Posługa kapłańska ojca Maksyma nie była łatwa i trwała tylko dwa lata (przerywana niejednokrotnie pobytami 48 - godzinnymi w więzieniu).
28 marca 1912 roku został aresztowany i deportowany do Lwowa. Oskarżono go m.in. o zmierzenie krokami mostu w Czeremoszu, po którym spacerował.
Został osadzony w celi wraz z trzema innymi więźniami: Symeonem Bendasiukiem, Bazylim Kołdrą i ks. Hnatem (Ignacym) Hudymą. Groziła im kara śmierci za
zdradę stanu.
Do 1914 zbierano przeciwko niemu obciążające go dowody. W tym okresie złożył mu wizytę wysłannik metropolity unickiego Andrzeja Szeptyckiego, ks.
Nikita Romaniuk. Proponowano mu powrót do unii, który miał być równoznaczny z możliwością opuszczenia więzienia. Ojciec Maksym odmówił.
W kwietniu 1914 roku rozpoczął się proces, podczas którego przesłuchano około tysiąca osób. Były to głównie osoby wrogie prawosławiu dzięki czemu
zarzuty były silnie obciążające. Wyrok był zaskakujący: "wszyscy czterej jednogłośnie uwolnieni od winy i kary".
Z więzienia powraca do Żdyni, gdzie ponownie zostaje aresztowany i umieszczony w areszcie gorlickim. Oskarżony o rusofilstwo i sprzyjanie Rosji.
Rozstrzelany 6 września 1914 roku bez sądu i wyroku, z rozkazu rotmistrza Dietricha z Linzu. Ostatnie jego słowa brzmiały: "Naj żywe rusky narod
i prawosławna wira". Ciało Maksyma zostało pochowane na skraju gorlickiego cmentarza, pod ogrodzeniem. W niedługim czasie ciało przeniesiono do Żdyni.
Grób Maksyma Sandowycza stał się celem pielgrzymek prawosławnych. Nazywany jest "Łemkowską Golgotą".
Na jego cześć nad wsią Czarne wystawiono w 1934 roku istniejący do dziś obelisk.
W maju 1994 roku Synod Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego wyniósł ojca Maksyma na ołtarze i zaliczył w poczet męczenników.
Patronem Łemków jest św. Mikołaj, który chroni przed wilkami i pożarami. Uchodzi za patrona dziewic.
Św. Dymitr to opiekun łemkowskich cerkwi.

5. Krzyże i kapliczki

Łemkowie chcieli mieć swój udział w tworzeniu wiary - decydowali się na stawianie kapliczek albo przydrożnych krzyży. Stawiano je w widocznym
i dostępnym miejscu. Czcili krzyż na kapliczce i obraz w niej. Pomniki były dumą rodów, które stawiały je za własne pieniądze. Szczycili się swoimi pamiątkami
sakralnymi.
Często spotykanym motywem krzyży jest Ukrzyżowanie. To figura Jezusa na krzyżu. Według tradycji wschodniej nogi ma przybite osobno (na zachodzie
rzeźbiono nogi Chrystusa przybite jednym gwoździem). Nad głową jest napis Isus Nazarianin Car Judejśkij - Jezus Nazareński Król Żydowski. Pod stopami -
czaszka. Czaszka nie oznacza śmierci a skrótowe przedstawienie historii zbawienia. Krzyż bowiem - według tradycji - stanął na grobie Adama - krew obmyła
kości Adama.
Inne powszechnie występujące tematy to Matka Boska z Dzieciątkiem, św. Rodzina oraz św. Mikołaj.
Łemkowskie kapliczki kamienne i krzyże wykonane były przeważnie w II połowie XIX wieku i na początku XX. Część z nich wykonywali kamieniarze
z Bartnego. W Króliku Polskim, Desznie i Wisłoczku jest wiele nieznanego pochodzenia. Sporą część wykonywali żarniarze czyli kamieniarze produkujący wyroby
użytkowe.
Na cmentarzu i przy wiejskich drogach można zobaczyć krzyże żeliwne. Odlewano je w podgórskich odlewniach (m.in. w Kuźnicach koło Zakopanego,
w Węgierskiej Górce, Gliniku Mariampolskim, Nawojowej, Nowym Sączu, Posadzie Olchowskiej). Wzory pochodziły z Wiednia. Krzyże wykonywano z surówki albo
z przetopionego powtórnie żeliwa.
"Południowo - wschodnia Łemkowszczyzna od Komańczy aż po Radocynę, Jasionkę kompletnie zdewastowana, gdzie zamarło życie, a o mieszkających niegdyś
tu ludziach przypominały zdziczałe sady, porośnięte pokrzywą chałupniska i powywalane na cmentarzach nagrobki. Przydrożne krzyże i kapliczki (puste wewnątrz),
które w niedalekiej przeszłości wskazywały kierunek ku tętniącym życiem łemkowskim wioskom, chyliły się ku upadkowi. Do naturalnego rozkładu przyczyniły
się zwierzęta leśne i domowe istniejących Państwowych Gospodarstw Rolnych, bez względu na ich nazwę (PGR, Igloopol), a często i ręka ludzka".
Łemkowscy działacze zabezpieczali niszczejące zabytki kultury łemkowskiej. Powołany Komitet Ochrony Zabytków z braku środków nie zdołał dokonać
inwentaryzacji i konserwacji odnalezionych cokołów, części pomników
i figurek z przydrożnych kapliczek. W 1995 roku stworzono Magurski Park Narodowy, przy którym powołano Radę Naukową (ludzie nauki i kultury UJ, PAN, AR).
Rada miała zająć się ginącymi zabytkami autochtonów tej ziemi - zabytkami Łemków.
Larysa Dziadosz - Haładyj objęła kierownictwo nad pracami ochrony cmentarzy i kapliczek przydrożnych.
W 1997 roku odrestaurowano cmentarz w Żydowskiem. Następnie
w miejscowościach tj.: Ciechania, Rozstajne, Nieznajowa i Świeżowa Ruska.
Dyrektor MPM - Jan Szafrański powiedział: "pamięć o tych, którzy tu żyli, żenili się i umierali, nakazuje nam dbać o resztki zachowanej kultury".

6. Święta łemkowskie
1. Obrzędy doroczne

Juliusz Cezar w 46 roku p.n.e. wprowadził kalendarz juliański. Rok według takiego kalendarza ma 365 dni i 6 godzin. Co cztery lata dodawano w lutym
jeden dzień. Rok zwrotnikowy (rzeczywisty) to 365 dni, 5 godzin, 38 minut i 14 sekund. W ciągu 128 lat powstała strata pełnej doby. W wieku XIII był spóźniony
7 dób, a w XVI - 9.
W 1576 papież Grzegorz XIII powołał komisję, która opracowała nowy kalendarz. W 1582 papież wydal bullę Inter Gravissimas, w której zalecił opuszczenie
10 dni, bez względu na niedzielę. W związku z tym po 4 X 1582 nastąpił 15 X. Lata oznaczone pełnymi setkami będą przestępnymi, gdy będą się dzielić przez
czterysta. Czyli rok w kalendarzu gregoriańskim ma 365 dni,
5 godzin, 49 minut i 2 sekundy. Jest dłuższy od roku zwrotnikowego o 16 sekund, a opóźnienie jednej doby będzie po trzech tysiącach lat. Od 15 X 1582 obowiązuje
poprawiony kalendarz. Przyjęto go we Włoszech, Portugalii, Polsce, Francji. W 1583 w południowych Niemczech i Szwajcarii, w 1587 - na Węgrzech, 1700 -
w protestanckich Niemczech, 1752 w Anglii, Danii i Holandii, 1753 - w Szwecji, 1873 - w Japonii. W 1918 - w ZSRR i od tego momentu kalendarz juliański
jest kalendarzem liturgicznym kościoła wschodniego (w tym grekokatolickiego i prawosławnego). Znaczna część uczonych sądzi, że kalendarz gregoriański przyjął
się w Polsce po 1586 roku.

Kalendarz juliański (stary styl)Kalendarz gregoriański (nowy styl)8 XI - św. Michała 21 XI14 XI - św. Filipa 27 XI15 XI - początek Rizdwianoho pistu 28
XI 30 XI - św. Andrzeja 13 XII - św. Łucji 6 XII - św. Michała 19 XII 24 XII - wigilia Rizdwa 6 I - Trzech Króli 25 XII - Boże Narodzenie 7 I 1 I - Nowy
Rok14 I 5 I - wigilia Jordanu 18 I6 I - Jordan (Bohojawlenie) 19 I2 II - Matki Boskiej Gromnicznej15 II 25 III - Zwiastowanie NMP 7 IV 23 IV - św. Jerzego
6 V 23 VI - wigilia św. Jana 6 VII 24 VI - św. Jana 7 VII20 VII - św. Ilji 2 VIII6 VIII
spasa 19 VIII 15 VIII - Matki boskiej Zielnej 28 VIII 29 VIII
- ścięcie głowy Jana Chrzciciela 10 IX 1 X - Pokrowy Boharodzicyj 14 X 26 X - św. Dymitra 8 XI
Roczny cykl obrzędowy rozpoczynał się około Bożego Narodzenia poprzedzony sześciotygodniowym postem.
Prace w polu były już zakończone i można się było zająć sprawami, które miały zapewnić pomyślność w nadchodzącym roku.
W okresie poprzedzającym Boże Narodzenie miało miejsce kolędowanie, które jednak nie zawiera elementów chrześcijańskich. Kolędnicy ubierali się
w kożuch odwrócony spodem na wierzch. Twarze zakrywano maskami, w ręku trzymano bicze ze słomy.
13 grudnia to dzień wróżb. Zwracano uwagę kto rano pierwszy wszedł do izby: jeśli mężczyzna z górnej części wsi - oznaczało nieszczęście (grad,
ulewa, ogień), z dolnej części wsi - harmonia, spokój, szczęście. Jeśli weszła kobieta - była to zła wróżba. Dawano jej wówczas do ręki groch i owies,
który miała zjeść.
W dniu św. Andrzeja nie wolno było chodzić w kożuchu bo czyraki pokryłyby ciało.
Do garnka z wodą wkładano tyle gałązek "trześniowych" ile było domowników. Jeśli komuś gałązka zakwitła wróżyło to szczęście. W przeciwnym razie - śmierć.
Dziewczęta wróżyły o zamążpójściu. Układały na ławie obok siebie dwa pęczki kłaków lnianych, którym nadawały imiona. Następnie je podpalały. Gdy
popioły się połączyły, młodzi mieli się pobrać. Liczyły także kołki w płocie. Wróżyły czy mąż będzie stary, młody czy będzie kawalerem czy wdowcem. Wskazywała
na to wyliczanka przy ostatnim kołku.
Psu dawały bułki. Pierwszy zjedzony kęs oznaczał, że ta dziewczyna jako pierwsza wyjdzie za mąż. Powszechne było lanie wosku.
Wigilia Bożego Narodzenia to jeden z ważniejszych dni w roku. Domownicy uważali by nie pominąć jakiegoś nakazu czy zakazu. Dzieci musiały być grzeczne.
Starsi unikali kłótni i pracowali sprawnie, aby tak samo szła im praca w przyszłym roku. Ubierano choinki.
Gospodyni zajmowała się przygotowaniem wieczerzy. Duże znaczenie miał chleb pieczony w formie z mąki wszystkich zbóż. W środku bochenka była główka czosnku,
a na bokach odciskano kółka. Gdy chleb się piekł kobiety podskakiwały by ładnie wyrósł.
Pieczono także trzy podłużne chleby. W chlebie przeznaczonym dla bydła zapiekano czosnek. Drugi owinięty lnianym przędziwem dla "połaznyka". Trzeci był
zapasowy. Najstarsza kobieta zamiatała izbę. Dzieci wówczas ją pytały: "Babciu szczo tut zamiatajetie? Wsije złe, błahi (pchły), blisznici (robaki), kukiel
(kąkol) i sniten z pszenyci, szob, na nastupnyj rik toho nie buło - odpowiadała".
Gdy zapadał zmierzch wszyscy szli nad rzekę boso, aby się umyć w bieżącej wodzie. Zapewniało to zdrowie. Gospodarz dzielił się z bydłem chlebem
i czosnkiem (żeby było zdrowe).
Na stole było siano, ziarno i len. Przygotowany stół nakrywano białym obrusem, na którym leżał chleb i garnuszek z pszenicą lub jęczmieniem z wetknętą świecą.
Po zgaszeniu świecy wróżono z dymu. Jeśli dym szedł do góry wróżył wesele, do pieca - chrzest, do drzwi - śmierć. Dookoła stołu układano łyżki drewniane.
Pozostawiano tyle wolnych miejsc przy stole, ilu zmarłych było w rodzinie.
Opłatek na Łemkowszczyźnie nie był znany. Dzielono się bułeczkami. Do wieczerzy siadano, gdy ukazała się pierwsza gwiazdka na niebie. Spożywano czosnek
z chlebem i podawano kieliszek wódki. Potrawy jedzono z jednej miski. Potraw powinno być dwanaście. Jako pierwszą były grzyby z chlebem, następnie żur
owsiany z ziemniakami, pierogi z kapustą, gotowana kapusta, groch, bób, fasolę, kasza jęczmienna z suszonymi gruszkami, kluski z miodem i makiem, kompot
z suszek, małe drożdżowe bułeczki, barszcz czerwony z ziemniakami lub uszkami z grzybów.
Po zakończeniu kolacji nie zbierano niczego ze stołu. Wierzono, że w nocy będą posilać się dusze zmarłych.
Ludność łemkowska dzień Bożego Narodzenia czci uroczyście. To dzień szacunku i pokoju. Poza mszą w cerkwi dzień spędzano w gronie własnej rodziny.
Nie sprzątali i nie gotowali w tym dniu. Jedzono potrawy pozostałe z dnia poprzedniego. Nie wolno było się położyć spać z tego względu, że woda mogła zalać
siano a ziemniaki zarosłyby chwastami.
Sobór Najświętszej Bogarodzicy (26 XII / 8 I) - to drugi dzień świąt.
W nabożeństwach podkreśla się macierzyństwo NMP. W tym dniu można było się odwiedzać. Rano zamiatano izbę a przy wyrzucaniu śmieci panna krzyczała, po to,
by wywołać echo i poznać, z której strony przyjdzie narzeczony. Panna wnosiła do chyży drewna. Ich ilość oznaczała zamążpójście tzn. parzysta ilość wskazywała,
że ślub będzie w danym roku.
W trzeci dzień Bożego Narodzenia czci się pamięć św. Szczepana. Odprawiane są nieszpory, które podkreślają jego męczeńską śmierć. Dzień ten łączy
się z poświęceniem owsa i obsypywaniem nim.
Urządzano zabawę z muzyką i tańcami.
Obrzędy noworoczne były skromne. Powtarza się mycie w wodzie. Domownicy izbę obsypywali owsem, a ich kolędnicy ziarnem, którzy przychodzili
z życzeniami. W niektórych wsiach w Nowy Rok na strych wynoszono snop wigilijny. Kłosy z niego wplatano do wianuszka ślubnego panny młodej. Jedzono chleb
położony na stół w dzień wigilijny.
Popularnym świętem zachowanym aż do dziś jest chrzest czyli wigilia święta Jordanu. Święto to jest poprzedzone wigilią, która jest prawie dokładnym
powtórzeniem wigilii bożonarodzeniowej. Również obowiązywał post, mycie
w rzece, wróżono.
Gospodyni przygotowywała wieczerzę z podobnymi potrawami. Stół był przygotowany podobnie z tą różnicą, że nie wzywano zmarłych dusz i nie zostawiano dla
nich łyżek ani miejsca. Po wsi chodzili również kolędnicy z życzeniami.
W dzień "Bohojawlenia" o 6-ej rano cała rodzina udawała się do cerkwi. Stąd z zapalonymi świecami i chorągwiami wychodziła nad rzekę procesja. Ksiądz święcił
wodę i zanurzał drewniany krzyż wraz z "trijcię" (potrójny świecznik). Od momentu poświęcenia woda stawała się wodą jordańską.
Na święto Jordana pop chodził po wsi i zbierał kolędę. Od Rizdwa do Jordana odwiedzali domy kolędnicy z kozą, turoniem, królowie z gwiazdą.
15 lutego nowego stylu jest święto Matki Boskiej Gromnicznej (zwane Stritenje). Święcono gromnice, które daje się do ręki człowiekowi umierającemu
i świeci podczas burzy. Według przesądów mówiono, że jeśli w ten dzień wisiały długie sople lodu - len będzie wysoki.
Masnyci (zapusty) to ostatni tydzień przed Wielkim Postem. Zapusty kończyła "fedorowycia" - był to już dzień, w którym obowiązywał ścisły post.
W przeddzień kobiety spotykały się w karczmie, gdzie piły wódkę i tańczyły.
7 IV obchodzą Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie.
Początek okresu wielkanocnego przypada na pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca, po zrównaniu wiosennym ustalonym na 21 marca. Święto to
nie może poprzedzać żydowskiej Paschy.
Niedziela Palmowa ("Kwitna Nedila") rozpoczyna Wielki Tydzień. Święcono palmy wykonane z gałązek wierzby z baziami i z jałowca. Patyczki z palm
palono podczas burzy.
Palma to symbol budzącej się do życia po zimowym śnie roślinności. Według wierzeń posiadała siły witalne.
W Wielkim Tygodniu ważnym dniem był czwartek, "wówczas to bowiem dusze zmarłych błąkają się po świecie, otwierają się groby i wilcze jamy, a także
podziemne skarby, jakie można widzieć w postaci błędnych ogników lub przesypujących się pieniędzy. Łemkowie odwiedzali wtedy groby, zaś ksiądz odprawiał
na cmentarzu "parastas", za dusze zmarłych. W cerkwi po zachodzie słońca odbywał się tzw. "strast", w czasie którego ksiądz czytał 12 razy ewangelię".
W wielki Czwartek palono ogniska na pamiątkę, że w tym dniu powiesił się Judasz. Z tych ognisk przynosili płonące głownie, którymi zapalali w domu
nowy ogień.
W cerkwi dzwony milkły. Zastępowały je klekotki. Starsi mężczyźni od czwartku po zachodzie słońca nie przyjmowali do niedzieli posiłków.
Od czwartku kobiety malowały pisanki, którymi dzielono się podczas składania życzeń. Dziewczęta wykupywały się nimi w drugi dzień świąt od oblewania wodą.
W Wielki Piątek niedaleko cerkwi rozpalano duże ognisko, przy którym stała warta do niedzieli.
W Wielką Sobotę kobiety przynosiły do cerkwi potrawy do święcenia. Święcono wędliny, pisanki chleb i chrzan. Wracając obchodzili dom trzy razy od prawej
do lewej strony.
Dzień "światoho Jury" (św. Jerzego) wiązano z aktywnością czarownic, które powodują, że krowy tracą mleko. To tradycyjny dzień pierwszego wypędu
bydła na paszę.
Popularny w tym dniu był odpust w Jurowcach koło Sanoka.
Zielone Święta, zwane przez Łemków "Rusala" obchodzono jako święto wiosny. Zdobiono chyże leszczyną. Odbywała się procesja obchodzenia pól
z księdzem i chorągwiami. Było to również święto pasterzy. Palili "watry", śpiewali, przyozdabiali bydło lipą, jedli jajecznicę i popijali alkohol.
Dzień świętego Jana (Sobitka, Kupała) obchodzono podobnie jak święto Rusala. Zbierano zioła: rumianek, mech, łopuch, babkę, lipę, dziurawiec. Aby
przygotować sobótkę suszono jałowce i jedlinę. Ustawiano wysoki na kilka metrów stos. Podczas palenia sobótki śpiewano i tańczono.
Obrzędy sobótkowe zamykały cykl obrzędów wiosennych. Czas ten był wypełniony pracą. Nie było tu ważnych świąt z wyjątkiem św. Ilji 20 lipca.
W dniu tym nie wolno było prać. 6 sierpnia był "spasowy deń" - połowa dwutygodniowego postu przed Matką Boską Zielną.
W "spasa" w cerkwii święci się owoce. Od tego dnia mogą je jeść kobiety karmiące.
W sierpniu na Matkę Boską Zielną (Uspenje Boharodzicy) jest znowu święto pasterzy. Otrzymywali gomółki sera z miętą i urządzali zabawy. Święcono
zioła lecznicze.
29 VIII (starego stylu) obchodzi się ścięcie głowy św. Jana Chrzciciela (Błahosik). Wówczas obowiązuje zakaz prania.
Święto Matki Boskiej Pokrowy wypada 1 X. Pasiono bydło cały dzień, ale nie dojono "bo Matka Boska brała mleko Jezuskowi".
Dzień św. Dymitra Sołońskiego obchodzony jest jako święto zmarłych.
W cerkwi odprawiano parastas i wypominki za zmarłych. Wierzono, że dusze błąkają się po świecie i nocą przychodzą do cerkwi na modlitwy. Święto to jest
obchodzone 26 X starego stylu.
Łemkowie z łatwością zaadaptowali święta polskie. Należą do nich święta państwowe i międzynarodowe: 1 Maja i 22 Lipca.
Istotny był czas rozpoczynania prac w gospodarstwie. Nie należało ich rozpoczynać w poniedziałek ani w sobotę. W piątki nie robiono masła, nie pieczono
chleba i nie przyorywano rozrzuconego po roli obornika. Jeśli krowy nie miały mleka należało przyprowadzić do domu czarownicę. Najlepszym sposobem na ściągnięcie
jej do chaty było gotowanie podczas mszy 9 szpilek metalowych, 9 z jałowca i kości z cmentarza. Czarownica powinna coś podarować rodzinie.
Pranie robiono we wtorek. Pola orano także we wtorki, ale w tym samym dniu nie wolno było siać. W dniu orki nie należało się myć i czesać, nie można było
sprzątać i malować izby. Gdy rozpoczynano orkę nie wolno było nic pożyczać.
Rok obrzędowy Łemków ma wiele wspólnych elementów z ludnością polską. Zachował się kult zmarłych, czczenie ognia i wody, zielonej gałęzi, księżyca
i słońca.

2. Od Rusal do Jana

Od kilku lat odbywa się w Zyndranowej cykl imprez o charakterze kulturalno - religijnym, nawiązujący do łemkowskiej ludowej tradycji. Jest to święto
"Od Rusal do Jana" czyli "Od Zielonych Świątek do Świętego Jana".
"Rusalia, Dnie Rusawne, to nazwa dwóch dni poprzedzające Zielone Święta, czyli uroczystości Zesłania Ducha Świętego w kościele wschodnim".
Okres Zielonych Świąt uważany jest za porę działalności złych mocy, ale to także czas gdy zakwita paproć, zioła nabierają czarodziejskiej mocy a
człowiek może nawiązać kontakt z duchami.
Święto Rusalia swoimi początkami sięga okresu sprzed Chrztu Rusi. Związane było z tworzeniem się na Dukielszczyźnie pierwszych osiedli: stanowiło
okazję do nawiązania kontaktów między mieszkańcami rozrzuconych wśród wzgórz wsi.
"W Karpatach Wschodnich Rusalia są ponadto świętem pasterskim,
a właściwie okresem, kiedy przy pomocy odpowiednich zabiegów magicznych właściciele i opiekunowie stada starali się zapewnić mu płodność, zdrowie, bezpieczeństwo".
W piątkowy wieczór gospodarz wraz z pasterzami zabezpieczali pastwisko i stada przed czarownicami. W nocy z piątku na sobotę pasterze palili ogniska
na pastwiskach i pilnowali by nic złego nie stało się bydłu. Według wierzeń czarownice odbierały krowom mleko czy sprowadzały na nie choroby. Z kolei gospodarze
na drzwiach stajni rysowali krzyż. Przed progiem rozrzucano mak wypowiadając przy tym odpowiednie zaklęcie. Czarownica chcąc dostać się do środka musiała
pozbierać mak.
"Aby sezon wypasowy przebiegał pomyślnie, bydło miało dużo mleka, było zdrowe i dorodne, w sobotę po południu pasterze wypędzali je na pastwisko,
na którym do tej pory jeszcze nie pasiono. Znajdująca się tu obfitość paszy nie niszczonej od wiosny miała symbolizować obfitość paszy w ogóle, podobnie
jak syte w tym dniu bydło zapowiadało sytość stada przez całe lata". W trakcie wypasu pasterze pletli wieńce z traw i kwiatów (przeważnie były to zioła
lecznicze i chroniły przed czarami). Uplecionymi stroikami przyozdabiano zwierzęta
i pędzono do zagrody właściciela. Ceremonii towarzyszyły pieśni, a dzień kończyła zabawa.
W sobotę pasterze, chłopcy i dziewczęta palili ogniska. Młodzież popisywała się zręcznością przeskakując przez ogień. Jeżeli dziewczyna nie przeskoczyła
i wpadła do ognia uważana była za czarownicę. Młode kobiety we włosy wplatały "lypnyk" - roślinę o lepkich łodygach i liściach - co miało spowodować powodzenie
u płci przeciwnej.
W niedzielę wszyscy udawali się do cerkwi na nabożeństwo. Jeśli jakaś kobieta nie brała udziału w procesji uznawana była za czarownicę.
Dla większości uczestników to sentymentalna podróż do lat dzieciństwa
i młodości. Łemkowie mieszkający w Polsce jadą nawet po kilkaset kilometrów, by pobyć przez kilka godzin na ziemi ojców, pomodlić się na cmentarzu
i w cerkwi, przywołać w pamięci wspomnienia z lat dziecinnych.
Na święto przyjeżdżają dzieci i wnukowie dawnych mieszkańców wsi, wysiedlonych w ramach akcji "Wisła" na ziemie zachodnie i północne. Dla młodych
jest to swoista pielgrzymka do miejsc uświęconych tradycją przodków.
Powroty do korzeni, utożsamianie się z przeszłością to dla starszych nostalgia
i zarazem kojenie rozdartej duszy.
Przyjeżdżają nie tylko z Polski, ale i Ukrainy, Czech, Słowacji, USA
i Kanady.
Podczas takich spotkań odbywa się prezentowanie dorobku artystycznego zespołów kultywujących tradycje łemkowskie.
Takie spotkania zbliżają Łemków, przypominają o ich rodowodzie,
o korzeniach, ale też pokazują Polakom, że Łemkowie istnieją, że mają swoją kulturę, swój język - mowę, ale i swój dorobek naukowy i kulturowy.

3. Olchowskie Kermesze

Pierwszy Kermesz odbył się w 1991 roku w Olchowcu* koło Dukli.
"Kermesz to impreza twórcza, zbliżająca ludzi bez względu na pochodzenie, status społeczny, wyznawaną religie. Kermesz ma swoich przyjaciół, którzy odwiedzają
nas co roku. Łemkowska uroczystość jest okazją do dzielenia się kulturą, docieraniem do ludzkich serc".
Wg Księdza Juliusza Krawieckiego (organizatora imprez, inicjatora życia społecznego oraz proboszcza parafii greckokatolickiej w Olchowcu) Kermesz nie jest
zwykłym odpustem, gdzie ludzie przychodzą i oglądają.
W Kermeszu ważne są elementy duchowe: modlitwa, odpust, spotkania ludzi. To także szansa na uratowanie tego, co ginie - kultury, dziedzictwa kulturowego.
Punktem kulminacyjnym jest niedzielna msza i liturgia odpustowa. W sobotę natomiast jest uroczysta "weczeria" w cerkwi.
Towarzyszą także temu świętu imprezy o charakterze ludycznym,
kultywujące sztukę i mentalność kulturową Łemków.
Imprezom kermeszowym towarzyszą występy kapel ludowych z Polski, Słowacji i Ukrainy.
Jest to okazja do spotkania się ludzi zafascynowanych kulturą i sztuką cerkiewną.
"Historię musimy tworzyć teraz nie dla przeszłości, ale dla przyszłości, nie po to żeby budować skanseny i odgradzać się, ale żeby Polska była Rzeczpospolitą
narodów. Trudno jest być mniejszością w tym kraju, ale to cudowne, że człowiek szanuje swoją tradycję".

4. Watra łemkowska

"Jednym z najbardziej znanych i spektakularnych przejawów zachowań kulturowych Łemków jest "Łemkowska Watra". Wszelkie próby analizy tego zjawiska
podążają dwoma torami. Pierwszy z nich, najbardziej oczywisty, związany jest z przedstawieniem "Watry" jako imprezy folklorystycznej, wydarzenia kulturowego.
Drugi kierunek rozważań jest bardziej skomplikowany (...), nazwać go można próbą wydobycia etnicznych wartości tego festiwalu".
Twórcy "Watry" dążyli do kultywowania tradycji artystycznych wspólnoty. Rozpoczęto pierwsze próby zorganizowania życia kulturalnego Łemków powracających
po przesiedleniach. W 60-ych latach były pierwsze występy artystyczne. Organizowali życie kulturalne i społeczne tym Łemkom, którzy wracali na tereny Łemkowszczyzny.
Od 1983 roku liczba osób przybywających na "Watrę" rośnie. Organizatorem "Watry" jest Komitet, który organizuje występy zespołów regionalnych, konkursy
kulturalne. Impreza ta ma swoją gazetę "Watra".
"Watra" jako impreza folklorystyczna pozwala powstającym grupom artystycznym zaprezentować się przed publicznością. Jedni o "Watrze" mówią jako
o miejscu śpiewów przy ognisku, inni akcentują możliwość kultywowania tradycji łemkowskiej, podkreślają możliwość zgromadzenia tysięcy Łemków w jed-nym
miejscu, możliwość prowadzenia rozmów w języku ojczystym. "Watra" pełni ważną rolę w procesie integracyjnym Łemków. Jest propagatorem kultury łemkowskiej
poza grupą. Dla starszych to szkoła tradycji wspólnoty. Około 90 % Łemków bierze udział w "Watrze".
"Jest to spotkanie Łemków - okazja do zwiedzenia kraju naszych ojców. Łemkowie w rozproszeniu, chcąc nie chcąc wynaradawiają się. Znamy takie przypadki,
że łemkowska watra robi dla nich tak wiele, że odwraca ten proces. Na poprzedniej watrze nie rozmawiali po łemkowsku, a na następnej wielu z nich rozmawia
po łemkowsku. Czemu? Bo tam gdzie mieszkają, czasem mieszka jedna lub dwie rodziny. Wiadomo, że jako mniejszość inaczej się czują, nie mają swojej prasy,
telewizji, radia ani towarzystwa".
"Watra" to nie tylko nazwa. Zjazd rozpoczyna się od uroczystego rozpalenia dużego ogniska. Również uroczyste jest jego gaszenie. Przy obu tych czynnościach
zespół "Łemkowyna" śpiewa pieśni "Na Łemkowyni, w naszym kraju", nieoficjalny hymn Łemków.
Pierwsza "Watra" zorganizowana została w lipcu 1983 roku w Czarnem. Trzecia odbyła się w Hańczowej. W 1986 rozpalono "Watrę"
w Bartnem. Następne odbywały się w Żdyni.
"W łemkowskiej odmianie nazwy Zdynia (Żdynia znaczy "czekaj ma mnie") jest jakiś symbol. Czekaj przy ognisku, ogrzej się miłością do współziomków,
zadumaj nad losem tego narodu. Nie zapominaj, że jesteś Łemkiem, członkiem grupy etnicznej, narodu, który nie ma swojego państwa, ale ma swój język, kulturę,
historię. Temu właśnie służy święto Kultury Łemkowskiej - Watra"
"Watry" przybierały rozmaite formy. Odbywały się konkursy wiedzy
o historii, kulturze i geografii Łemkowszczyzny. Młodzi ludzie dzięki konkursom stykali się z tradycją swych ojców. Dzięki temu, że program "Watr Łemkowskich"
jest różnorodny zaspokaja potrzeby różnorodnych grup jej uczestników. Stwarza możliwość rozmowy w ojczystym języku. Młodzi uświadamiają sobie i doceniają
swą odrębność.
Watra jest świętem, które proponuje oryginalną, autentyczną formułę. Zbudowana jest wokół jądra tradycyjnej kultury łemkowskiej. Podczas rytuałów
związanych z obchodami święta udział biorą zespoły pieśni i tańca, chóry i orkiestry oraz grupy rockowe i folkowe. Rola i znaczenie "Watry" wykracza poza
kultywowanie tradycyjnego dziedzictwa. Imprezie towarzyszy m.in. spartakiada łemkowska, kiermasz wydawnictw, prezentacja ginących rzemiosł i zawodów, wystawy
oraz małe formy teatralne.

7. Zespoły folklorystyczne
1. "Łemkowyna"

"Łemkowyna" - Reprezentacyjny Zespół Artystyczny Łemków w Polsce powstał w 1969 roku w Żdyni. Kierownikiem muzycznym jest Jarosław Trochanowski*
z Bielanki (brat Piotra Trochanowskiego). Mimo przerw i dużych trudności (finansowych i organizacyjnych) działa aż do dziś.
Zespół koncertuje w Polsce, Kanadzie, USA i na Ukrainie. "Łemkowyna" zbiera i opracowuje stare pieśni łemkowskie. Przez wiele lat był to Zespół Pieśni
i Tańca. W 1999 roku zespół organizował wraz z "Ruską Bursą" w Gorlicach "Łemkowski Wieczór Kolęd i Pastorałek". Do znanych utworów wykonywanych przez zespół
należą:
1. Tecze woda z Jawora,
2. A tam dołom. Pid obłaczkom,
3. Jak Jem i szow z Lubuwania,
Lista 14 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Śpiwanoczki Moi,
2. Lisom, lisom przy Dołyni,
3. Kazała mi mama,
4. małyniaczkom,
5. Kupiły Mi Mama Krowu,
6. Hancia pawy,
7. Kołysanka,
8. Ja w poły trawiczku zebrała,
9. Samohonka,
10. Zrodyły sia terky,
11. Połetiw bym na kraj świata,
12. naszy,
13. Boże okom na Łemkowynie,
14. pohidim, Tychim nebi.
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2

2. "Serencza"

"Serencza" po łemkowsku oznacza szczęście. Zespół został założony
w 1997 roku w Gorlicach. "Zespół, wykorzystując stare melodie i teksty łemkowskie, śpiewa i gra w stylu przypominającym folk irlandzki. Ta komplikacja daje
oryginalny efekt, doceniony m.in. niedawnym wyróżnieniem w ramach "Sceny Otwartej" na przeglądzie folkowym w Lublinie".
Zespół brał udział w programie telewizyjnym "Etniczne Klimaty", w którym omawiano problem mniejszości łemkowskiej. W swym dorobku ma nagraną płytę
z kolędami łemkowskimi.
"Serenczę" tworzy dziewięć osób: dwóch Polaków, sześciu Łemków i jeden Polako - Łemko - Ukrainiec. Korbicz Iwona i Drejowicz Anna - wokal; Rajczak
Łukasz - sopiłka, flet, drumka, okaryna; Korbicz Eugeniusz - gitara, klarnet, wokal, birnbałn; Dembski Łukasz - perkusja; Trochanowski Damian - wokal,
kontrabas, mandolina; Bogoń Mirosław - wokal, akordeon, gitara; Dziubyna Jakub - skrzypce; Korbicz Roman - kierownik zespołu, mandolina, trąbka, kontrabas,
wokal.
12 stycznia br. na Rynku w Krakowie zespół brał udział w koncercie "Etniczne Klimaty" w Wielkiej Orkiestrze Świątecznej Pomocy.

3. "Osławianie"

Zespól powstał w 1977 roku we wsi Mokre w Beskidzie Niskim. W swym repertuarze "Osławianie" posiadają niezliczoną ilość utworów. Najsłynniejszym
jest "Mam ja harnu zahradeczku". Zespół wykonuje również pieśni bojkowskie, polskie oraz ogólnoukraińskie. Koncertowali na Ukrainie, Słowacji, w Kanadzie,
USA, Niemczech. Obecnie "Osławianie" są Zespołem Pieśni i Tańca.

8. Organizacje łemkowskie
1. Związek Łemków (Objednania Łemkiw)

Zarejestrowany 30.03.1990 r. w Nowym Sączu. Siedzibą są Gorlice. Celem ZŁ jest opieka nad kulturą łemkowską w Polsce (muzyką, twórczością ludową i folklorem).
Głównymi zadaniami ZŁ są:
- dbanie o rozwój oświaty wśród społeczności łemkowskiej,
- inicjowanie nauczania języka ukraińskiego w szkołach, gdzie żyje łemkowska społeczność,
- organizowanie "Watry".
Założycielami ZŁ byli dawni działacze UTSK, którzy chcieli połączyć rusnacko - łemkowską orientację z ukraińską. Pierwszy jej przewodniczący pisał:
"Związek Łemków będzie opierał się na doświadczeniu działalności byłej Łemkowskiej Sekcji przy byłym Zarządzie Głównym UTSK i byłym Zarządzie Wojewódzkim
UTSK".
"Zwiazek Łemków gromadzi w 29 kołach 485 członków, który uznaje przynależność Łemków do narodu ukraińskiego i pragną zachowywać i rozwijać łemkowską
kulturę, tradycję itp. ...".

2. Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków "Hospodar"

Powstał w styczniu 1989 roku. Zadaniem RDKŁ jest bronienie praw obywatelskich przesiedleńców z Łemkowszczyzny. Realizuje ideę bezkonfliktowego, ogólnopolskiego,
łemkowskiego ruchu - Obywatelskiego Kręgu Łemków. W 1989 roku RDKŁ wystosował list do Prezydenta, Sejmu, Senatu, Rządu i Rzecznika Praw Obywatelskich,
w którym domagał się równych praw z Polakami oraz zwrócenia lasów. Od 1993 wydaje kwartalnik "Łemko".

3. Komitet Łemkowski w Uściu Ruskim

Został powołany do życia w 1989 roku a w 1990 zaprzestał swojej działalności. Zorganizował spotkania aktywu łemkowskiego orientacji proukraińskiej z radcą
Ministerstwa Kultury do spraw Mniejszości Narodowych, Berdychowską Bogumiłą, senator Kuratowską Zofią, posłem Mokrym Włodzimierzem. KŁ działał we współpracy
z Zarządem Głównym ZUwP.

4. Stowarzyszenie "Ruska Bursa" w Gorlicach

22 XI 1991roku zostało zarejestrowane w Nowym Sączu na podstawie przedwojennego statusu Stowarzyszenia "Ruska Bursa". Przewodniczącym jest Bogdan
Gambal.
"Łemkowie przez wieki mieszkali w górach, dzieci zaś kształcili w dolinach, stąd potrzeba posiadania internatu, w którym mogliby mieszkać uczący
się w Gorlicach uczniowie. Taką rolę spełniała "Ruska Bursa".
W budynku stowarzyszenia odbywają się próby zespołów muzycznych, działa Amatorski Teatr Terka, odbywają się lekcje języka łemkowskiego i okolicznościowe
imprezy. To również siedziba zespołu "Łemkowyna".
"Ruska Bursa" to miejsce, gdzie Łemkowie mogą pielęgnować swą kulturę. Spotkania odbywają się raz w miesiącu. Porusza się na nich tematy dotyczące
kultury Łemków.

5. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Kultury Łemkowskiej

Stowarzyszenie powstało w 1995 roku w Zyndranowej. Jego głównym celem jest opieka nad Muzeum Kultury Łemkowskiej oraz działalność kulturalna (spotkania
na pograniczu kultur "Od Rusal do Jana"). Wydaje kwartalnik "Zahoroda".

9. Środki masowego przekazu
1. "Zahoroda"

Kwartalnik "Zahoroda" ukazuje się od 1994 roku, dzięki działaniom Rady na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej oraz dotacjom Ministerstwa Kultury
i Sztuki od 1996 roku.
Początkowo wydawany był w Krynicy, gdzie wyszło dziewięć pierwszych numerów. Dzięki staraniom Rady kolejne numery powstawały w Zyndranowej. Zahoroda a po
polsku zagroda prezentuje dorobek kultury Łemków i wyniki badań historyczno - etnograficznych. "Zagroda to tytuł zrozumiały dla każdego, trzymający się
ziemi, odwołujący się do dziedzictwa. Bo zagroda - to z jednej strony kategoria chłopskiego stanu posiadania, z drugiej zaś przestrzeń wyodrębniona z chaosu
- wygrodzona właśnie. To także miejsce, gdzie wszystko co w obrębie płotu, ma swojego właściciela, użytkownika opiekuna i kustosza. Gdzie każdy przedmiot
ma swoją nazwę, funkcję i historię, gdzie zauważą, gdy go nagle zabraknie. Gdzie wreszcie w naturalny sposób gromadzi się wszystko i nastawia, pokolenia
przychodzą po sobie, a zagroda trwa, chroniąc w swym transcendentalnym wnętrzu rzeczy wielkie i małe. Bo zagroda to prawdziwy kulturowy kosmos...".
W egzemplarzach "Zahorody" zamieszczane są informacje o życiu społecznym i kulturalnym Łemków. Jest poezja, proza, kącik humoru czy wspomnienia.
Można przeczytać o stanie obiektów sakralnych, o ich historii, opisach dawnych i obecnych wsi, o ochronie zabytków czy rzemiośle.
Większość artykułów napisana jest w języku łemkowskim i ukraińskim, ale pojawiają się również publikacje w języku polskim.

2. "Besida"

Dwumiesięcznik Zarządu Głównego Stowarzyszenia Łemków "Besida" ukazuje się od 1989 roku w Krynicy. Redaktorem naczelnym jest Piotr Trochanowski. Pismo redaguje
Helena Duć - Fajfer, Andrzej Kopcza. Czasopismo dotowane jest przez MKiDN.
W egzemplarzach "Besidy" zamieszczane są informacje o regionie, świętach, twórcach, sposobie życia Łemków. Jest satyra, myśli, rozrywka i listy do redakcji.
Większość artykułów zamieszczonych w piśmie jest w języku łemkowskim, ale pojawiają się również po polsku.

3. Media elektroniczne

Najnowszym nośnikiem wiedzy, informacji o Łemkach stał się internet. Strony "www" zawierają bardzo dużą ilość informacji dotyczących tej grupy etnicznej.
Odwiedzający te strony może zapoznać się z rysem etnograficznym, dziejami i historią Łemkowszczyzny. Zawarte są informacje dotyczące kultury materialnej
i duchowej. Znajdują się również mapy Łemkowszczyzny oraz prace naukowe. Istnieje możliwość obejrzenia zdjęć oraz odtworzenia plików MP3. Twórcy tych stron
zadbali o to, aby strony były dostępne w językach polskim, angielskim i łemkowskim. Dostępne są również Linki odsyłające do innych materiałów zawartych
w internecie. Stworzona jest możliwość kontaktu za pomocą poczty elektronicznej (e-mail) z twórcami tych stron.
Reprezentacyjną stroną ilustrującą obecność Łemków w internecie jest strona www.lemko.org stworzona przez Łemka Waltera Maksimovich'a* mieszkającego
w USA.

10. Znani twórcy łemkowscy
1. Nikifor Krynicki

Nikifor (wł. Epifan Drowniak, 1895-1968) urodził się jako nieślubne dziecko głuchoniemej, biednej kobiety.
Właściwie co działo się z nim do roku 1947 nie wiadomo. Pewne jest, że malował i zarazem żebrał. Władza miejscowa na zmianę odbierała mu prawo do
jednego lub drugiego. Gdy konfiskowano mu obrazy - żebrał - a wtedy dręczyli go żebracy "fachowi". W ramach akcji "Wisła" Nikifor trafia w okolice Szczecina.
Świadczy o tym jego malarstwo z tamtego okresu (molo, morze, parasole plażowe). Nie zwracając uwagi na rygory dekretu o wysiedleniu bądź też nie rozumiejąc
sytuacji wraca do Krynicy (pieszo, koleją czy "stopem"). Na miejscu spotyka zaledwie kilka rodzin łemkowskich (rodziny etnicznie - mieszane). Staje się
więc wędrowcem, mieszka kątem, a z czasem przeistacza się w żebraka.
Władze nowosądeckie wydały zakaz meldowania Łemków. Nikifor nie mając stałego miejsca zamieszkania zostaje powtórnie wywieziony. Podobno wywożono
go trzykrotnie i zawsze wracał. Wysiedlenia, podróże znajdują odbicie w jego twórczości. Tułaczka przyczyniła się do pogorszenia zdrowia a konsekwencją
tego była gruźlica.
"Nikifor stworzył tysiące akwarel. Jest wielkim dlatego, że jest inny, gdyż oglądając jego prace mówimy Nikifory... . Jego malarstwo wypełnia ruska
dusza Łemka, asceza zastygła w czasie i postaci, symbolika surowości i ekspresji malarstwa wschodniego. Do bólu doprowadzona doskonałość kolorystyczna
stawia jego malarstwo na wyżynach sztuki... . Widzimy na jego obrazkach bogate wnętrza, postaci stworzonych proroków, wille i krynickie biura, stacje kolejowe.
Krajobrazy wypełnia beskidzka architektura jak i świat odległych i fantastycznych miast, jakie istniały jedynie w jego wyobraźni...".
Swoje obrazy podpisywał "Netyfor malarz" lub "Matejko". Jako półanalfabeta opatrywał je napisami pełnymi błędów. Nikifor to artysta prymitywista*.
Zmarł we wsi Folusz. Krynica nigdy nie zaakceptowała Nikifora.
A. Kroh pisze w "Dunajcu": nie chciano go pochować w obecnym miejscu, by nie znieważał zacnych, krynickich nieboszczyków".
W 1994 zostało otworzone muzeum w Krynicy - Muzeum Nikifora - Galeria Sztuki "Romanówka", oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.
Zbigniew Wolanin zorganizował jego wystawę. Liczy 215 prac (m.in. modlitewnik ręcznie namalowany przez Nikifora).
Od władz Krynicy dostał dowód osobisty i paszport na nazwisko Nikifor Krynicki. W dokumentach zapisano fikcyjną datę urodzenia i nieprawdzie imiona
rodziców.
"W jego muzeum w krynicy jest napisane w krótkim życiorysie, iż był Łemkiem. Do niedawna polska krytyka artystyczna uważała go za Polaka".

2. Stefan Telep

Malarz, zwany "Nikiforem ze Żdyni". Urodził się w 1957 roku w Żdyni. Początkowo zajmował się wyłącznie fotografowaniem, następnie korzenioplastyką.
Ostatecznie zajął się malarstwem olejnym. Jego obrazy znane są w Polsce, Niemczech oraz USA.
W porze letniej w Żdyni prowadzi "Wakacyjną Galeryjkę". Niejednokrotnie uczestniczył w plenerach malarskich. Od 1991 roku należy do Klubu Artystów
Plastyków. Swe prace wystawia od około 10 lat. Jest samotnikiem. Mówi się o nim "udoskonalony, ulepszony Nikifor". Tematyką jego prac są głównie krajobrazy
łemkowskie, cerkwie, święci kościoła prawosławnego.
W 2001 roku dostał nagrodę imienia A. Długosza za zestaw prac ukazujących piękno ziemi gorlickiej. Posiada dwie wystawy indywidualne
w Krakowie. Obecnie przebywa na rencie.

3. Teodor Kuziak

Urodził się w 1926 roku w Bartnem jako szóste i zarazem ostatnie dziecko. Jako mały chłopiec pasł gęsi. Zimą przesiadywał na piecu, gdzie bawił
się zabawkami wystruganymi z drewna czy z kory sosnowej. Po ukończeniu sześciu lat, posłano go do szkoły w Bartnem. Pierwsze swe prace wykonał węglem na
piecu i białych ścianach.
"Jak sam mówi: to co działo się w dzieciństwie - było ciekawe. Później nic ciekawego w moim życiu się nie wydarzyło (...) . Wojna, wywiezienie do
Rajchu na roboty, później szeregi Czerwonej Armii, i kiedy wróciłem do domu
i trochę wyszedłem z biedy, przyszła akcja "Wisła" i hajda z domu - wysiedlenie z rodzinnej wsi. Z konieczności na "ziemiach odzyskanych" poszedłem do handlu,
potem w Rzeszów, żeby być bliżej rodzinnych gór - Łemkowszczyzny.
W Rzeszowie pracowałem przez 26 lat, aż do emerytury..." .
Teodor Kuziak w swych obrazach przedstawia wizje z dzieciństwa (łemkowskie stroje ludowe, sceny z życia codziennego, architekturę wiejską i sakralną).
"Malarz naiwny" - ma także drugą pasję - pisanie. Jest humorystą. Pisze w języku łemkowskim opowiadania, kiedyś drukowane w "Naszym Słowie".
Napisał dwie książki "Dawno to były czasy" oraz "Dohasajucza Watra".

4. Grzegorz Pecuch

Grzegorz Pecuch (rzeźbiarz) urodził się w 1923 roku we wsi Florynka koło Grybowa (na Łemkowszczyżnie). W 1937 roku rozpoczyna naukę zawodu na Ukrainie
w Unijowie. Wybuch II wojny światowej zmusił go do powrotu
w swe rodzinne strony. Jednak w 1940 przymusowo zostaje wywieziony do Rzeszy na roboty. Przebywa tam do zakończenia wojny. W 1944 roku wyrzeźbił
z gruszkowego drewna konika z jeźdźcem. Był to jego pierwszy autoportret.
W 1946 roku uczy się rzeźby w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. Rok później szkoła została przekształcona w Państwowe Liceum Technik Plastycznych.
W 1947 roku wysiedlona zostaje jego cała rodzina na Ziemie Odzyskane. Jednak życzliwość profesorów pozwala mu na ukończenie szkoły
i przystąpienie do egzaminu na ASP w Warszawie. W 1956 roku ukończył "ją" pod kierunkiem prof. Mariana Wnuka. W latach 1955 - 1975 został wykładowcą rzeźby
w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych im. Antoniego Kenara w Zakopanem.
Prace swe wystawia od 1957 roku. Uczestniczył w około 100 wystawach zbiorowych w kraju i zagranicą (Węgry, Holandia, Austria, Belgia, Hiszpania,
Szwecja, kraje byłego ZSRR, Norwegia, Niemcy, Francja, Bułgaria, Słowacja,
i USA). Miał 26 wystaw indywidualnych.
11 maja w Wielopolu została uroczyście otwarta wystawa rzeźby Pecucha. Wystawa obejmowała trzydzieści z prawie pięćdziesięciu lat pracy twórcy.
"Rzeźby Pecucha sięgają swym rodowodem prakorzeni, pogranicza, pogaństwa i chrześcijaństwa, świadomie kształtowane w prymitywne formy posiadają
głęboką wymowę kumulowanej prostoty, siły wewnętrznej zamkniętej
w drewnie pozbawionym zbędnych detali, stanowią głęboki związek z przyrodą, z szacunkiem dla niej... . Łączy elementy mityczne ze współczesnością. Pogańskie
rysy tkwią niejako w samym drewnie, nadając mu formę, ożywia go... . Uzewnętrzniając z podświadomości kształty znane, staje się "Nikiforem rzeźby" wnosząc
do kulturowej skarbnicy wartości cenne, ogólnoludzkie".
Grzegorz Pecuch otrzymał wyróżnienia i nagrody, w tym MK i Sz, złoty medal z PAP. Grzegorz Dubowski zrealizował film o Grzegorzu Pecuchu.
Do ważniejszych jego prac należą: "Łemko", "Młodość", "Wernyhora", "Drzewo życia", "Król", "Królewna", "Królewicz", "Zaloty", "Tryzub", "Wiosna",
"Pegaz", "Dziewczyna", "Macierzyństwo", "Anioł Stróż", "Pokolenie", "Rodzina", "Książe", "Kapliczka", "św. Olga", "Ukrainka", "Gajowy", "Przed niedzielą',
"Kundel", "Kotek", "Jeleń", "Pradziad".
Ponadto wykonał pomnik pamięci poległych Łemków w II wojnie światowej w Uściu Gorlickim (granit), tron Faraona do filmu "Faraon", popiersia
i płaskorzeźby a w tym: T. Szwczenki, I. Franki, B. Łepkiego.
"Rzeźby Grzegorza Pecucha to zaczarowany krąg prawd najważniejszych, bo podstawowych; fundamentalnego porządku świata, świętości tradycji, zwyczajów
dobrych uczuć. To także kawał dobrej rzeźbiarskiej roboty i tego, co jego dawny uczeń, obecny dyrektor Szkoły Kenara w Zakopanem, Stanisław Cukier nazwał
uczciwością do sztuki".

5. Władysław Chylak

W. Chylak (pseudonim Jeronim Anonim) z Wierchomli Wielkiej urodził się 27 VII 1843, zmarł 25 VI 1893 roku.
Najważniejszą próbą pióra były: "Weselne zwyczaje Łemków" z 1871
roku i " Humor Łemków" z 1880.
Swymi licznymi powieściami i nowelami chciał zbliżyć inteligencję do ludu i usunąć wpływy polskich autorów.
W powieści "Szubieniczny Wierch" przedstawia gwałty nad łemkowskim ludem. W jego spuściźnie przebija tragiczna dola ludu łemkowskiego.
Był niewykształcony więc stale zarzucano mu braki językowe oraz braki literackiego języka rosyjskiego.
Okrzyknięty przez Ukraińców moskalofilem. Fakt ten spowodował, że został zapomniany na długie lata.
Obecnie Ukraińcy propagują Chylaka. Przygotowuje się nowe edycje. Skraca się je i wydobywa z nich antypolskie nastawienie autora.

6. Piotr Trochanowski

Urodził się w 1947 roku na Ziemiach Zachodnich. Mieszkał w Trzmielowie (powiat lubiński). W 1947 roku przeprowadził się z matką do brata Jarosława
do wsi Bielanka. W 1982 roku osiedlił się w Krynicy, gdzie mieszka do dziś.
Uczył się w technikum budowlanym a następnie wstąpił do seminarium duchownego. Matka zaszczepiła mu wiarę, za którą w latach późniejszych staje
się obiektem prześladowań.
Wiersze pisał jako 16 - letni chłopiec, ale dopiero w 1971 roku debiutował reportażem na łamach "Naszego Słowa".
Opublikował cztery zbiory wierszy w łemkowskim i polskim języku. Poezja jego zasiliła cztery antologie literackie. Jego dorobek liczy ok. 500 opublikowanych
pozycji w 70 czasopismach i wydaniach nieperiodycznych ośmiu krajów. Murianka jest autorem ponad 50 pieśni.
Przekłada prozę i poezję z języków słowiańskich na łemkowski. Przetłumaczył literaturę polską, serbską, słowacką, kaszubską, serbo - łużycką, białoruską,
rosyjską i ukraińską.
Wydał antologię łemkowskiej poezji dla dzieci "Mamko kup mi kniżku". Udało mu się zgromadzić wiersze 29 poetów i bardzo wiele innych utworów
z poezji ludowej na 233 stronnicach.
Przełożył na język polski swój poemat "Tereń kwitnę", który poświęcił osobie św. Maksyma Sandowycza. Napisał pieśni, słowa i muzykę "Kraju mij",
w której jest mowa o wypędzeniu Łemków z Karpat. Opisał swą bibliografię
w języku polskim pt. "Opisać życie".
Swój pierwszy tomik "Suchy badyl" opublikował w Sądeckiej Oficynie Wydawniczej w 1983 roku. Drugi - " Jak sokół wodę z kamienia" w 1989 roku. Dwa
razy został wybrany Łemkiem Roku. Otrzymał cerkiewną narodę im. Księcia Ostrogskiego oraz literacką nagrodę im. Stanisława Piątaka.
Trochanowski jest psalmistą, dyrygentem chóru przy cerkwi św. Włodzimierza oraz kompozytorem. Uczy religii i języka łemkowskiego w szkole podstawowej
i gimnazjum w Krynicy. Z dziećmi realizuje spektakle teatralne. Jest redaktorem czasopisma "Besida" oraz kalendarzy łemkowskich. Działa
w Stowarzyszeniu "Ruska Bursa" w Gorlicach i Fundacji Wspierania Kultury Łemkowskiej "Rutenika" (Warszawa).
Jak sam mówi "piszę po łemkowsku, bo w każdym innym języku łemkowskie symbole, synonimy i cała obrazowość stają się drewniane. Piszę po łemkowsku, bo w
moim odczuciu tylko po łemkowsku sokół naprawdę cierpi z godnością, jodła szumi tęsknotą, a pieśń Szuhaja jest niepowtarzalna. Piszę po łemkowsku, bo brzmi
on dla mnie najpiękniej. I dlatego jeszcze, a może przede wszystkim pisze po łemkowsku, że jest to język mojej matki i mojego ojca. Bo jest to język mój
i moich dzieci".
Roch Sulima pisze "(...) Petro Trochanowski jest Łemkiem. Jest z ludu, który w półwieczu minionym po wielokroć heroicznie dowiódł swej wierności.
I wierność własnego ludu on, jego najwybitniejszy poeta, potrafił wyrazić w wielu wierszach, które mają wartość - jak już dzisiaj sądzić nam wolno - nieprzemijającą".

Zakończenie

Praca prezentuje zagadnienia dotyczące ludności etnicznej - Łemków, ich kulturę, tradycję, sposób życia i powojenne dzieje.
Głównym celem pracy było przedstawienie kultury Łemków.
Kultura każdego narodu składa się z kultury materialnej i duchowej. Łemkowie na przestrzeni wieków stworzyli własną kulturę. Dowodem na to są następujące
fakty:
Lista 2 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Mają swój niepowtarzalny styl w budownictwie zarówno świeckim jak
2. sakralnym;
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
2) Wykształcili swój styl w stroju ludowym, malarstwie i rzeźbie;
Lista 4 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Kultura materialna Łemków jest chroniona przez Muzea Państwowe jak również Społeczne;
2. Istnieją zwarte enklawy ludności łemkowskiej na terenach dawnej Łemkowszczyzny w Beskidzie Niskim (również we wsiach Ziem Zachodnich);
3. Posiadają ośrodki skupienia w postaci miejsc kultywowania obrządku wschodniego - prawosławnego lub greckokatolickiego. Jest to akt identyfikacji nie
tylko wyznaniowej ale i etnicznej. Przynależność do obrządku wschodniego jest dla członków grupy istotna. Wyznacza przestrzeń wspólnych wartości;
4. Wyróżnikiem odrębności kultury grupy Łemków jest obecny w żywej mowie - język łemkowski. Język jest oficjalnie nauczany po dziesięcioleciach przerwy,
na wszystkich poziomach kształcenia (od szkoły podstawowej do wyższej). Łemkowie skorzystali z możliwości ustawy o szkolnictwie mniejszościowym. Ani jeden
punkt edukacyjny, który powstał po roku 1990 nie został zamknięty;
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
7) Mają swych uczonych i twórców kultury. Wydają pisma łemkowskie;
Lista 3 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Folklor przyczynia się do podtrzymania tożsamości narodowej i etnicznej. Wśród Łemków można zaobserwować zainteresowanie autentycznym folklorem;
2. Mimo, iż na co dzień w życiu Łemków dominuje kultura masowa to wyróżniają się przez udział w kulturze świętowania;
3. Pamięć o doznanych krzywdach moralnych i materialnych w wyniku akcji
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
"Wisła" jest żywa i zarazem integruje społeczność łemkowską w Polsce.
Łemkowie poprzez autoidentyfikację dążą do wyraźnego wyodrębnienia się w stosunku do państwa polskiego jak i ukraińskiego.
Przystępując do pisania pracy postawiłam sobie pytanie: czy i na ile kultura łemkowska jest kulturą żywą? Pytanie to stało się problemem głównym
mojej pracy.
Kończąc rozważania podjęte w niniejszej pracy stwierdzam, że kultura Łemków jest kulturą żywą.
"(...) Łemkowie są różni, jedni czują się odrębną grupą etniczną, inni po prostu góralami z pogranicza polsko - ukraińskiego, jedni są grekokatolikami,
drudzy - wyznawcami prawosławia, ale łączy ich z pewnością jedno: miłość do Łemkowszczyzny"1.
Summary

Lemki people - shepherd's and agicultural folk adapted to leading farms in difficult mountainous ground, produced through ages of its own history ori
ginal culture, which distincts from cultures of inhabitants of Carpathians.
Tragedy of Lemki land began during the First World War when about two thousand people were arrested and settled in camp in Talerhof. Final drama
of Lemki people brought the Second World War and years after its end. In the years 1945 - 46 compulsory deportation to Soviet Union took place and during
the action called "Vistula" they were deported to the west of Poland. Dispersed all over the world and in the country they have never forgotten where their
tribe comes from. At present, as they can already acknowledge their own origin and religion they are seeking for confirmation of their own identity. They
try to save from extermination their culture, mother - tonque and tradition.
The origin of Lemki is connected with countries baptised by Byzantium. They adhered to the rites of the Eastern Orthodox Church and, since 1692,
Greek Catholic (Uniate) Church, accepting the Roman Pope as the unique head of Catholic Church, yet preserving the old right to the Orthodox liturgy and
a separate hierarchy of the Przemyśl diocese. Originally, the union has not been accepted by all Lemki, internal conflicts and fear of latinization could
not be avoided.

Bibliografia

1. Beskid Dukielski - przewodnik, Pruszków 1999.
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. 2. Brykowski R., Łemkowska drewniana architektura cerkiewna, Warszawa 1986.
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
3. Brylak - Załuska M., Do cerkwi, do miasta, na tańce. Tradycyjny strój Łemków - rusińskich górali karpackich, Nowy Sącz 2002.
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2 (zawiera 1 zagnieżdżoną listę)
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 3
1. 4. Burszta J., Kultura ludowa - kultura narodowa, Warszawa 1974.
oniec listy poziom zagnieżdżenia 3
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
5. Burszta J., Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985.
6. Czajkowski J., Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Rzeszów 1992, cz. I.
7. Czajkowski J., Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Rzeszów 1992, cz. II.
8. Czajkowski J., Park etnograficzny w Sanoku, Sanok 1992.
9. Czarnowski S., Kultura, Warszawa 1946.
10. Czrnowski S., Kształtowanie się folkloru polskiego. Dzieła, Warszawa 1956,
t. V.
11. Decyzja Rady Towarzystwa Muzealnego z dnia 7 V 2000.
Lista 2 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Falkowski J., Pasznycki B., Na pograniczu Łemkowsko - Bojkowskim, War
2. szawa 1935
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
13. Filipiak M., Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 1996.
14. Grzesik W., Traczyk T., Od Komańczy do Bartnego, Warszawa 1997.
15. Korespondencja od T. Kuziaka z dnia 24.01.2003.
16. Kwilecki A., Łemkowie. Zagadnienia migracji i asymilacji. Warszawa 1974.
17. Łemkowie i Łemkoznawstwo w Polsce, Kraków 1997, t. V, pod red. A. Zięby.
18. Magocsi P., Rusini Karpaccy, Kanada 1996.
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2
Magury . Informator Krajoznawczego XXV Jubileuszowego Rajdu "Beskid Niski", Warszawa 1989.
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
20. Maszczak M., Dom Gotycki w Nowym Sączu - przewodnik, Nowy Sącz 2000.
21. Muzea skansenowskie w Polsce, Poznań 1997.
22. Nowak J., Zaginiony świat? Nazywają ich Łemkami, Kraków 2002.
23. Pieradzka K., Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939.
24. Przewodnik Muzeum - Skansenu w Zyndranowej, Krosno 2002.
25. Reinfuss R., Łemkowie (opis etnograficzny), Kraków 1936.
26. Reinfuss R., Śladami Łemków, Warszawa 1990.
27. Reinfuss R., Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998.
28. Słyś - Janusz E., Nad rzeką Panną. Z działalności społeczności łemkowskiej
w Zyndranowej, Krosno 1998.
29. Sztompka P., Socjologia, Kraków 2002.
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Śniażyńska - Stolota E., Stolota F., Katalog zabytków sztuki w Polsce, Warszawa 1977.
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
31. Wywiad z Teodorem Goczem.
32. Zwoloński J., Merena J., Na Łemkowszczyźnie Florynka (nasze selo), Kosza
lin 1999.

1. (AN), Rzeźby z duszą, "Zahoroda", Zyndranowa 2000, nr 2(25).
2. A.R., Ostoja Łemków, "Nowiny", 1998, nr 93.
3. Bata A., Podzwonne dla Zyndranowej?, "Ziemia Krośnieńska", 1996.
4. Bata A., Wspólnym wysiłkiem, "Zahoroda", Zyndranowa 1996, nr 3-4.
5. Bata A., Półtora roku doświadczeń, "Zahoroda", Zyndranowa 1997, nr 4.
6. BH., "Dziennik Polski" 2001, nr 116.
7. Duć - Fajfer H., Informacja, "Besida", Krynica 2002, nr 1.
8. Drobysz R., Mistrz łemkowskiej literatury, "Gazeta Krakowska",
2002.03.04.
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. 9. Dziadosz E, Ratowanie łemkowskich cmentarzy, "Zahoroda", Zyndranowa, nr 1 (24).
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
10. Dziubina R., "Besida", Krynica 2001.
11. (EB), Pasma sukcesów ciąg dalszy, "Gazeta Krakowska", 2003.01.07.
12. EWG., Od Rusal do Jana, "Nowiny", 1992, nr 120.
13. Gorczyca A., Koniec kłopotów w Zyndranowej, "Gazeta Wyborcza", 1996, nr
79.
14. Graban W., Dobry pasterz, "Zahoroda", Zyndranowa 1995, nr 2(5).
15. Graban W., Dzieciństwo było ciekawe..., "Zahoroda", Zyndranowa 1994,
nr 2-3.
16. Gryźlak P., "Besida", Krynica 2002.
17. Hućko B., Ślady przeszłości, "Dziennik Polski", 1998, nr 180.
18. Hućko B., W Zyndranowej od Rusal do Jana, "Zahoroda", Zyndranowa
1999, nr 3.
19. (jj)., Święto ciepłego Mikołaja, "Super Nowości", 2001, nr 98.
20. Janicka - Krzywda U., Rusalia, "Zahoroda, Zyndranowa 1994, nr1.
21. "Jezyki obce w szkole", Warszawa 2001, nr 6.
22. Krasowski I., Łemkowskie rzeźbiarstwo ludowe we wsiach Wólka i Bałucian
ka, "Rocznik Rymanowa Zdroju", Rymanów Zdrój 1998, t. IV.
23. Ksenycz A., Uwagi o etnograficznych zainteresowaniach W. Chylaka,
"Zahoroda", Zyndranowa 1998, nr 2(17).
24. Kwilecki A., Współżycie z ludnością polską, "Etnografia Polska", 1970,
t. XIV.
25. Kuś B., Stefan Telep laureatem, "Zahoroda", Zyndranowa 2001, nr 4(31).
26. Luboński P., Co dalej z Zyndranową?, "Zahoroda", Zyndranowa 1999, nr 1.
27. Łopatkiewicz T., O nowym piśmie kulturalnym Łemków, "Zahoroda",
1995, nr 1(4).
28. M.S., Zjechali się Łemkowie, "Nowiny" 2001, nr 98.
29. Michalak J., Wólka - wieś ongiś zapomniana, "Iwonicz Zdrój" 2002, t. V.
30. Molendowicz W., Magister Łemko, "Besida", Krynica 2001, nr 2-4.
31. (olsz), Chce wydać biografię, "Gazeta Krakowska", 2002.02.28.
Lista 2 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Ramowy plan pracy zespołu Łemkowyna" na rok 1999, "Zahoroda", Zyndranowa 1999, nr 1(20).
2. Redakcja tygodnika regionalnego "Nowe Podkarpacie", "Zahoroda", Zyndranowa 1995 nr 2.
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
34. Reinfuss R., Łemkowie w kulturze górali karpackich, "Płaj", 1997, nr 15.
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Reinfuss R., Stan i problematyka badań nad kulturą ludową Łemkowszczyzny, "Etnografia Polska" 1961, t. V.
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
36. (rob), Nauczanie języka ukraińskiego, "Gazeta Krakowska", 2001.12.27.
37. (rob), Ośrodek kultury, "Gazeta Krakowska", 2001.10.12.
38. (rob), Wiersze i muzyka, "Gazeta Krakowska", 2001.18.28.
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Rucka B., W kręgu malarstwa Teodora Kuziaka, "Zahoroda", Zyndranowa 1994, nr 2-3.
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
40. Sandowycz M., Męczennik za wiarę, "Zahoroda", Zyndranowa 1994, nr 2-3.
41. (ST)., Kermeszowe spotkania Łemków, "Dziennik Polski", 2001, nr 117.
42. Samborski L., Cerkiew w Kwiatoniu, "Zahoroda", Zyndranowa 1995, nr
1(4).
43. Samborski L., Cerkiew w Binczarowej, "Zahoroda", Zyndranowa 1995, nr
3(6).
44. Samborski L., Cerkiew w Bereście, "Zahoroda", Zyndranowa 1995, nr 2(5).
Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. Słyś - Janusz E., Nikifor - Matejko z Krynicy, "Zahoroda", Zyndranowa 1998, nr 1(16).
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2
46. Tulik J., Płaczą Łemkowie za górami, "Gazeta Wyborcza" dodatek "Gazeta
w Rzeszowie", 1993, nr 70.
47. WG., Nikifor - Drowniak, "Zahoroda", Zyndranowa 1995, 1(4).

1. www.bieszczady.online.com
2.www.bieszczady.opus.chelm.pl/dlud.html
3.www.gory.com.pl/pasmagorskie/lemkowie
4.www.dawydk.republika/pl/gorlice/strona/maksym_1
5. www.folk.pl/Zespol/Oslawi.htm
6. www.folk.pl/Zespol/lemkow.htm
7.www.karpaty.edu.pl/teams/lemki/muzyka
8. www.karpaty.edu.pl/teams/lemki/cerkwie.htm
9. www.lemkounion.pl
10. www.lemko.org.pl
11.www.lemko.org/gazeta/lesniak/czekaj.html
12. www.lemko.org/gazeta/lesniak/serencza.htm
13.www.lemko.org/polish/zakorzenienie
14. www.lemko.org/lih/wiktorp
15. www.lemko.org/polish/jaworzno.html
16. www.lemkowiewinteria
17.www.mlodek.republika.pl/lemkowie
18. www.mlodek.republika.pl/swieta
19. www.nowe.panstwo.pl
20. www.nowysacz.pl/muzeum
21. www.pecuch.art.pl
22. www.rzeszow.org.pl
23. www.republika.pl
24. www.republika.pl/hubertusz/religia_roznice.htm
25. www.wiem.onet.pl
26. www.zb.eck.pl

1. Wyznaczniki kultury żywej

Model idealny kultury żywej (normatywny) Kultura grupy etnicznej Łemków
W literaturze powstają nowe dzieła literackie +
Powstają dzieła twórczości artystycznej +
Ośrodki kultury +
Pielęgnowanie tradycji (kalendarz) +
Przekaz tradycji +
Prasa +
Stowarzyszenia +

Lista 1 elementów poziom zagnieżdżenia 2
1. 2. Język ojczysty w szkołach podstawowych i zespołach między-szkolnych (wg danych GUS)
oniec listy poziom zagnieżdżenia 2

Rok szkolny Język łemkowski Liczba uczniów
1997/98 4 51
1998/99 4 44
1999/2000 8 66

3. Język ojczysty w gimnazjach i zespołach międzyszkolnych (wg danych GUS)

Rok szkolny Język łemkowski Liczba uczniów
1999/2000 2 14 4. Powierzchnia wsi (w km2) na Łemkowszczyźnie w 1931 roku

Nr Wieś Powierzchnia
I II III
1 Szalchtowa 19,66
2 Jaworki 13,07
3 Czarna Woda 11,08
4 Baiała Woda 11,11
5 Wierchomla Wielka 27,80
6 Wierchomla Mała 11,35
7 Zubrzyk 6,00
8 Zegiestów 14,85
9 Andrzejówka 6,98
10 Milik 11,31
11 Szczawnik 19,32
12 Złockie 11,82
13 Muszyna miasto 24,48
14 Leluchów 9,25
15 Dubne 7,44
16 Wojkowa 10,94
17 Powroźnik 16,68
18 Jastrzębik 9,01
19 Muszynka 13,90
20 Tylicz miasto 27,31
21 Krynica 37,23
22 Słotwiny 37,23
23 Roztoka Wielka 8,20
24 Łosie k. Krynicy 8,69
25 Nowa Wieś 21,96
26 Uhryń 11,77
27 Łabowiec 9,97
28 Roztoka Mała 6,00
29 Baranowiec 5,43
30 Czaczów 4,91
31 Składziste 4,05
32 Maciejowa 7,20
33 Łabowa 13,58
34 Kotów 4,98
35 Kamianna 9,97
36 Berest 11,16
37 Krzyżówka 2,47
38 Mochnaczka Wyżna 12,56
39 Mochnaczka Niżna 13,10
40 Izby 13,97
41 Banica k. Izb 9,11
42 Czyrna k. Piorunki 9,44
43 Piorunka 9,92
44 Polany k. Florynki 8,06
45 Florynka 18,55
46 Binczarowa 13,31
47 Bogusza 13,41
48 Królowa Ruska 11,21
49 Wawrzka 4,13
50 Brunary Niżne 6,86
51 Brunary Wyżne 5,54
52 Jaszkowa 5,05
53 Śnietnica 15,30
54 Czarna k. Brunar 6,65
55 Stawisza 10,58
56 Czertyżne 3,69
57 Ropki 9,35
58 Bieliczna 4,23
59 Blechnarka 9,03
60 Wysowa 20,09
61 Huta Wysowska -
62 Hańczowa 20,42
63 Uście Gorlickie 25,90
64 Zawada -
65 Oderne -
66 Klimkówka 10,15
67 Kunkowa 5,20
68 Łosie k. Ropy 13,07
69 Doliny -
70 Szklarki -
71 Bielanka 10,26
72 Owczary/Rychwałd 21,27
73 Leszczyny 6,16
74 Nowica 10,06
75 Przysłup 4,33
76 Smerekowiec 18,63
77 Kwiatoń 6,23
78 Skwirtne 7,86
79 Regetów Niżny 9,82
80 Regetów Wyżny 6,74
81 Zdynia 15,63
82 Łuh 6,07
83 Gładyszów 13,20
84 Wirchne 3,71
85 Pętna 14,55
86 Małastów 8,05
87 Dragaszów -
88 Pstrążne 3,05
89 Ropica Górna 11,46
90 Wałaskie (lub Wałachy) -
91 Męcina Wielka 9,36
92 Rozdziele 7,99
93 Wapienne 7,58
94 Bodaki 2,10
95 Przegonina 9,59
96 Bartne 19,74
97 Banica k. Małastowa 5,00
98 Krywe 3,48
99 Jasionka 6,21
100 Wołowiec 16,98
101 Nieznajowa 8,64
102 Czarne k. Nieznajowej 7,55
103 Lipna 5,11
104 Konieczna 8,22
105 Radocyna 9,66
106 Długie k. Radocyny 5,77
107 Rostajne 11,61
108 Wyszowadka 7,56
109 Grab 16,38
110 Ożenna 9,02
111 Ciechania 11,49
112 Żydowskie 14,24
113 Świątkowa Mała 8,00
114 Świątkowa Wielka 18,74
115 Świerzowa Ruska 15,41
116 Pielgrzymka 18,45
117 Folusz 11,75
118 Wola Cieklińska 13,32
119 Bednarka 16,48
120 Kłopotnica 1,44
121 Jaworze 4,73
122 Desznica 7,24
123 Hałbów 4,45
124 Kotań 7,46
125 Krempna 21,90
126 Huta Krempska 21,90
127 Myscowa 27,50
128 Polany k. Krempnej 34,48
129 Huta Polańska 34,48
130 Olchowiec 14,50
131 Ropianka 4,23
132 Hyrowa 10,97
133 Mszana 18,87
134 Smereczne 2,97
135 Wilsznia 6,03
136 Barwinek 11,65
137 Tylawa 18,62
138 Trzciana 10,35
139 Zawadka Rymanowska 20,89
140 Kamionka 7,55
141 Daliowa 18,82
142 Zyndranowa 19,82
143 Czeremcha 11,16
144 Lipowiec 3,65
145 Jaśliska miasto 6,13
146 Posada Jaśliska 14,11
147 Szklary 8,99
148 Królik Wołoski 6,86
149 Bałucianka 3,33
150 Wulka 2,99
151 Deszno 6,04
152 Woltuszowa 7,17
153 Rudawka Rymanowska 2,77
154 Tarnawka 6,06
155 Wisłoczek 15,22
156 Zawoje 4,93
157 Puławy 16,61
158 Wernejówka 16,61
159 Polany Surowiczne 14,60
160 Surowica 10,74
161 Wola Niżna 14,31
162 Rudawka Jaśliska 4,46
163 Jasiel 6,13
164 Moszczaniec 15,70
165 Darów 9,26
166 Wisłok Wielki 60,14
167 Czystohorb 15,54
168 Jawornik 10,58
169 Rzepedź 16,15
170 Szczawna 16,16
171 Turzańsk 19,94
172 Prełuki 9,29
173 Komańcza 18,93
174 Dołżyca 12,77
175 Radoszyce 25,61
176 Duszatyn 15,77
177 Mików 16,01
178 Smolnik k. Łupkowa 28,34
179 Osławica 14,04
180 Łupków 16,39
181 Zubeńsko 10,94
182 Wola Michowa 22,54
183 Balnica 17,66
184 Maniów 14,53
185 Szczerbanówka 9,14
186 Żubracze 16,42
187 Solinka 30,97
188 Wola Wyżna 11,76
Razem km2 2136,63

5. Liczba domów i ludzi na Łemkowszczyźnie

Nr Wieś Rok 1900 Rok 1931
Liczba Liczba
domów ludzi mk/1dom domów ludzi mk/1dom
I II III IV V VI VII VIII
1 Szlachtowa 159 653 4,1 153 625 4,1
2 Jaworki 156 699 4,5 146 596 4,1
3 Czarna Woda 67 357 5,3 64 325 5,0
4 Biała Woda 122 670 5,5 110 494 4,5
5 Wierchomla Wielka 209 1401 6,7 252 1500 5,9
6 Wierchomla Mała 58 394 6,8 57 368 6,5
7 Zubrzyk 56 332 5,9 61 316 5,2
8 Zegiestów 135 822 6,0 200 1014 5,0
9 Andrzejówka 74 405 5,5 88 481 5,5
10 Milik 120 652 5,4 141 845 6,0
11 Szczawnik 106 609 5,7 117 599 5,1
12 Złockie 96 545 5,7 127 670 5,3
13 Muszyna miasto 433 2572 5,9 566 2979 5,2
14 Leluchów 80 627 5,3 71 440 6,2
15 Dubne 67 326 4,8 56 332 5,9
16 Wojkowa 63 374 8,9 70 439 6,3
17 Powroźnik 140 876 6,2 195 1154 5,9
18 Jastrzębik 74 453 6,1 87 519 6,0
19 Muszynka 116 544 4,7 113 681 6,0
20 Tylicz miasto 255 1293 5,0 302 1623 5,4
21 Krynica 382 2382 6,2 415 3254 7,8
22 Słotwiny 90 631 7,0 415 3254 7,8
23 Roztoka Wielka 75 436 5,8 82 505 6,1
24 Łosie k. Krynicy 43 292 6,8 45 308 6,8
25 Nowa Wieś 163 978 6,0 173 1117 6,5
26 Uhryń 76 527 6,9 77 530 6,9
27 Łabowiec 44 293 6,6 62 308 5,0
28 Roztoka Mała 23 159 6,9 24 104 4,3
29 Baranowiec 29 184 6,3 30 173 5,7
30 Czaczów 46 326 7,0 58 403 6,9
31 Składziste 44 263 6,0 46 287 6,2
32 Maciejowa 68 432 6,3 70 417 5,9
33 Łabowa 153 977 6,4 199 1128 5,7
34 Kotów 42 246 5,8 44 265 6,0
35 Kamianna 81 402 5,0 71 408 5,7
36 Berest 98 545 5,5 98 604 6,1
37 Krzyżówka 34 196 5,7 40 226 5,6
38 Mochnaczka Wyżna 97 492 5,0 108 622 5,7
39 Mochnaczka Niżna 125 680 5,4 130 795 6,1
40 Izby 109 641 5,9 108 648 6,0
41 Banica k. Izb 75 466 6,2 86 514 6,0
42 Czyrna k. Piorunki 88 540 6,1 90 556 6,2
43 Piorunka 70 437 6,2 91 510 5,6
44 Polany k. Florynki 57 349 6,1 60 419 7,0
45 Florynka 188 1107 5,9 186 1124 6,0
46 Binczarowa 129 756 5,8 114 679 5,9
47 Bogusza 97 613 6,3 107 609 5,7
48 Królowa Ruska 106 681 6,4 114 769 6,7
49 Wawrzka 55 317 5,7 55 345 6,3
50 Brunary Niżne 80 457 5,7 79 459 5,8
51 Brunary Wyżne 65 361 5,5 64 397 6,2
52 Jaszkowa 46 273 5,9 49 305 6,2
53 Śnietnica 122 779 6,4 134 832 6,2
54 Czarna k. Brunar 82 454 5,5 71 457 6,4
55 Stawisza 90 545 6,0 84 526 6,2
56 Czertyżne 26 167 6,4 25 170 6,8
57 Ropki 60 366 6,1 63 385 6,1
58 Bieliczna 32 211 6,6 33 205 6,2
59 Blechnarka 77 344 4,5 78 401 5,1
60 Wysowa 143 865 5,0 177 921 5,2
61 Huta Wysowska - - - - - -
62 Hańczowa 149 941 6,3 137 779 5,7
63 Uście Gorlickie 124 788 6,3 171 1040 6,0
64 Zawada - - - - - -
65 Oderne - - - - - -
66 Klimkówka 100 547 5,5 107 558 5,2
67 Kunkowa 49 277 5,6 43 239 5,5
68 Łosie k. Ropy 203 1097 - 202 1134 5,6
69 Doliny - - - - - -
70 Szklarki - - - - - -
71 Bielanka 88 473 5,4 90 471 5,2
72 Owczary/Rychwałd 171 1031 6,0 171 1042 6,0
73 Leszczyny 63 389 6,2 70 376 5,4
74 Nowica 100 579 5,8 118 704 6,0
75 Przysłup 43 232 5,4 43 232 5,4
76 Smerekowiec 156 787 5,0 150 735 4,9
77 Kwiatoń 46 235 5,1 51 296 5,8
78 Skwirtne 64 371 5,8 66 377 5,7
79 Regetów Niżny 54 299 5,5 60 347 5,8
80 Regetów Wyżny 89 479 5,4 84 420 5,0
81 Zdynia 135 696 5,1 117 651 5,5
82 Łuh 50 239 4,8 44 228 5,2
83 Gładyszów 123 612 5,0 121 606 5,0
84 Wirchne 38 193 5,0 30 182 6,0
85 Pętna 123 648 5,3 109 703 6,4
86 Małastów 78 311 4,0 71 453 6,4
87 Dragaszów - - - - - -
88 Pstrążne 35 193 5,5 38 238 6,2
89 Ropica Górna 119 730 6,1 125 715 5,7
90 Wałaskie (lub Wałachy) - - - - - -
91 Męcina Wielka 120 590 4,9 129 575 4,4
92 Rozdziele 112 596 5,3 134 671 5,0
93 Wapienne 21 109 5,2 23 125 5,4
94 Bodaki 70 380 5,4 91 451 5,0
95 Przegonina 62 366 5,9 82 312 3,8
96 Bartne 157 987 6,3 145 910 6,3
97 Banica k. Mała-stowa 36 232 6,4 41 245 6,,0
98 Krywe 30 185 6,6 34 194 5,7
99 Jasionka 68 314 4,6 50 269 5,4
100 Wołowiec 119 731 6,1 124 725 5,8
101 Nieznajowa 53 226 4,2 60 352 5,9
102 Czarne k. Nieznajowej 66 348 5,3 58 356 6,1
103 Lipna 32 173 5,4 33 171 5,2
104 Konieczna 62 348 5,6 60 350 5,8
105 Radocyna 86 468 5,4 85 455 5,3
106 Długie k. Radocyny 42 226 5,4 39 222 5,7
107 Rostajne 63 366 5,8 53 300 5,6
108 Wyszowadka 51 320 6,3 38 225 5,9
109 Grab 113 646 5,7 108 654 6,0
110 Ożenna 57 369 6,5 55 328 6,0
111 Ciechania 75 453 6,0 65 396 6,1
112 Żydowskie 75 417 5,5 63 679 6,0
113 Świątkowa Mała 43 278 6,5 39 290 7,4
114 Świątkowa Wielka 123 965 7,8 115 759 6,6
115 Świerzowa Ruska 72 455 6,3 64 437 6,8
116 Pielgrzymka 164 934 5,7 200 1077 5,4
117 Folusz 95 566 5,9 100 557 5,6
118 Wola Cieklińska 69 372 6,2 69 392 5,7
119 Bednarka 189 957 5,0 190 914 4,8
120 Kłopotnica 23 148 6,4 23 139 6,0
121 Jaworze 24 143 5,9 23 147 6,4
122 Desznica 88 473 5,4 92 520 5,6
123 Hałbów 44 269 6,1 43 253 5,9
124 Kotań 57 332 5,8 52 316 5,8
125 Krempna 113 678 6,0 117 684 5,8
126 Huta Krempska 113 678 6,0 117 684 5,8
127 Myscowa 240 1126 4,9 237 1219 5,1
128 Polany k. Krempnej 190 1157 6,0 207 1192 5,7
129 Huta Polańska 190 1157 6,0 207 1192 5,7
130 Olchowiec 74 469 6,3 84 481 5,7
131 Ropianka 23 163 7,0 28 194 6,9
132 Hyrowa 102 558 5,5 112 702 6,2
133 Mszana 147 894 6,0 146 866 5,9
134 Smereczne 29 183 6,3 32 207 6,5
135 Wilsznia 36 219 6,0 28 188 6,7
136 Barwinek 80 475 5,9 88 559 6,3
137 Tylawa 139 888 6,4 146 901 6,2
138 Trzciana 95 543 5,7 100 559 5,6
139 Zawadka Rymanowska 184 989 5,4 173 1015 5,7
140 Kamionka 71 376 5,3 63 376 6,0
141 Daliowa 98 596 6,0 95 620 6,5
142 Zyndranowa 142 817 5,7 144 924 6,4
143 Czeremcha 72 418 5,8 70 422 6,0
144 Lipowiec 110 637 5,8 105 604 5,7
145 Jaśliska miasto 164 936 5,7 174 964 5,5
146 Posada Jaśliska 166 925 5,6 166 931 5,6
147 Szklary 75 406 5,4 69 437 6,3
148 Królik Wołoski 46 288 6,2 44 263 6,0
149 Bałucianka 45 256 5,7 45 267 5,9
150 Wulka 34 191 5,6 39 233 6,0
151 Deszno 82 431 5,2 88 504 5,7
152 Woltuszowa 24 163 6,8 28 149 5,3
153 Rudawka Rymanowska 25 156 6,2 38 225 5,9
154 Tarnawka 62 349 5,6 63 374 5,9
155 Wisłoczek 134 796 5,9 116 700 6,0
156 Zawoje 42 254 6,0 43 245 6,4
157 Puławy 97 661 6,8 129 812 6,3
158 Wernejówka 19 115 6,0 129 812 6,3
159 Polany Surowiczne 111 695 6,2 103 679 6,6
160 Surowica 83 532 6,4 78 506 6,5
161 Wola Niżna 99 511 5,1 91 555 6,0
162 Rudawka Jaśliska 25 156 6,2 22 127 5,8
163 Jasiel 61 340 5,6 61 376 6,1
164 Moszczaniec 77 497 6,4 81 536 6,6
165 Darów 37 244 6,6 48 321 6,7
166 Wisłok Wielki 388 2271 5,8 441 2767 6,3
167 Czystohorb 116 759 6,5 124 775 6,0
168 Jawornik 76 476 6,2 77 548 7,1
169 Rzepedź 133 868 6,5 145 963 6,6
170 Szczawna 142 832 5,8 135 863 6,4
171 Turzańsk 99 674 6,8 116 768 6,6
172 Prełuki 55 363 6,6 64 377 5,9
173 Komańcza 147 956 6,5 178 1171 6,6
174 Dołżyca 54 357 6,6 67 418 6,2
175 Radoszyce 154 1111 7,2 172 1122 6,5
176 Duszatyn 27 189 7,0 33 205 6,2
177 Mików 49 332 6,8 50 305 6,1
178 Smolnik k. Łupkowa 166 1131 6,8 172 1116 6,5
179 Osławica 117 876 7,5 133 872 6,5
180 Łupków 111 761 6,8 116 817 7,0
181 Zubeńsko 57 346 6,0 65 398 6,1
182 Wola Michowa 145 1081 7,4 134 918 6,8
183 Balnica 73 472 6,4 78 489 6,3
184 Maniów 81 410 5,0 76 456 6,0
185 Szczerbanówka 29 136 4,7 24 144 6,0
187 Solinka 88 547 6,2, 97 590 6,0
188 Wola Wyżna 53 308 5,8 49 325 6,6

Razem: 16728 98054 5,9 17513 103319 5,9

E-mail:
Małgorzata Szumielewicz, Krosno

Local Links:
Icon Return to Lemko Home Page

Document Information

Document URL:http://lemko.org/polish/szum.html

Page prepared by Walter Maksimovich
E-mail:
[e-mail]

Copyright � LV Productions, Ltd.
E-mail:
[e-mail]

LV Productions
c/o Walter Maksimovich
3923 Washington Street,
Kensington MD 20895-3934
USA
� LV Productions
Originally Composed: May 18th, 2003
Date last modified: May 19th, 2003