Wskazówki bibliograficzne
Jak już stwierdziliśmy we wstępie do tej książki,
kulturze szlacheckiej w Polsce poświęcono całą biblio-
tekę dzieł. Możemy tu wymienić jedynie najważniejsze,
uwzględniając tylko te, które wyszły po roku 1945,
w tym również wznowienia oraz reprinty. O stylu życia
szlachty, jej strojach i światopoglądzie mówią przede
wszystkim prace poświęcone kulturze staropolskiej.
Otwiera je nieoceniony Jędrzej Kitowicz (1728 - 1804)
ze swoim Opisem obyczajów za panowania Augusta 111
(1985 - w nawiasach podajemy zawsze datę ostatniej
edycji), piekielnie bystry obserwator, któremu długo
nikt nie potrafił sprostać.
W XIX stuleciu poprzestawano na fragmentarycz-
nych opisach czy ujęciach zbliżonych do encyklopedycz-
nych. Na czoło wysunęły się prace Łukasza Gołębio-
wskiego, m.in. Ubiory w Polszcze, Domy i dwory oraz
Gry i zabawy. różnych stanów (reprint wszystkich wyżej
wymienionych ukazał się w roku 1983). Sporo interesu-
jącego materiału zawiera też pierwsza encyklopedia
poświęcona staropolszczyźnie, mianowicie Starożytno-
ści polskie, opracowana pod redakcją Jędrzeja Mora-
czewskiego (t. I - II, reprint 1982), do dziś mało za-
uważana i niedoceniana.
Dopiero nasze stulecie przyniosło całościowe opra-
cowanie Życia polskiego w dawnych wiekach, jak za-
tytułował swą wielokrot
dysław Łoziński (19'78). a
ców w osobach Aleksam
nisława Bystronia. Piec
tomowe Dzieje kultury
dwutomowe Dzieje oby
Oba te zarysy były czę
powiedzieć o Encyklop
rama hasłami) tegoż B
paroma laty (1990) to
koło się reedycji, zaor
stron Erraty, prostującej błędy i W,,
w podpisach pod ilustracjami. Parokrotnie natomma"
była wznawiana czterotomowa Encyklopedia staropol-
ska Zygmunta Glogera (1989). Jej pierwsze powojenne
wydanie (1958) zostało zaopatrzone w przemowę, zapo-
wiadającą edycję dodatkowego tomu. Miał on zawierać
komentarze, prostujące erudycyjne i metodologiczne
błędy autora, jak również dodatkowe hasła oraz zestaw
najnowszej literatury przedmiotu. Upłynęło wszakże
równych 40 lat i ten suplement dotąd się nie ukazał...
Rolę współcześnie opracowanej encyklopedii staro-
polskiej spełnia częściowo oryginalna Encyklopedia
polska (1996) ze wstępem i pod redakcją Tadeusza
Chrzanowskiego. Na dzieło to złożyły się pióra aż stu
autorów, a napisane przez nich hasła dotyczą w zna-
cznej mierze kultury szlacheckiej dawnej Polski. Uję-
ciom encyklopedycznym towarzyszyły liczne wydania
pamiętników staropolskich, w lwiej części szlachec-
kich, jak równiei reprinty herbarzy. Najobszerniej-
szym z nich, bo liczącym aż dziesięć tomów, jest Her-
barz polski jezuity Kaspra Niesieckiego (1989), miej-
scami bałamutny i tendencyjny, bo starający się
wymazać z opowieści o wielu rodach pamięć o ich akce-
sie do reformacji.
Baniom nad kulturą szlachecką, prowadzonym
w Polsce Ludowej, dość długo patronowało zdecydowa-
na potępienie całej tej warstwy. Próbę bardziej obie-
ktywnego spojrzenie na jej rolę w naszych dziejach
przyniósł dopiero schyłek lat pięćdziesiątych. Z jakim
spotkało się to sprzeciwem, świadczy dyskusja, która
rozgorzała wokół książki Andrzeja Zajączkowskiego
Główne elementy kultury szlacheckiej w Polsce. Ideolo-
gia a struktury społeczne (1962, następne wydanie z ro-
ku 1993, choć stanowiło wierne powtórzenie pierwsze-
go, ukazało się pod zmienionym tytułem: Szlachta
polska. Kultura i struktura).
Naukową debatę z dawnymi schematami, które ka-
zały malować kulturę szlachecką wyłącznie w czarnych
barwach, przyniosły prace Władysława Czaplińskiego
(O Polsce siedemnastowiecznej, 1966 oraz Życie co-
dzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, 1976, wspól-
nie z Józefem Długoszem), Jaremy Maciszewskiego
(Szlachta polska i jej państwo, 1986), Zbigniewa Ogo-
nowskiego (Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku
i tradycje demokracji europejskiej, 1992), Janusza Taz-
bira (Rzeczpospolita i świat. Studia z dziejów kultury
XVII wieku, 1971) oraz wielu innych autorów. W ostat-
nich zwłaszcza latach spora ich część zajęła się historią
poszczególnych rodów magnackich, stanowiących -
formalnie rzecz biorąc - część stanu szlacheckiego.
Monografie z tego zakresu pozostają zresztą na dość
różnym poziomie; czołowe miejsce od strony warsztatu
i obiektywizmu naukowego należy tu niewątpliwie
przyznać studiom Włodzimierza Dworzaczka na temat
rodu Tarnowskich oraz pracy zbiorowej Dom Sapieżyń-
ski (1995), która się ukazała pod redakcją Eustachego
Sapiehy. Z ujęć syntetycznych warstwy magnackiej na
uwagę zasługuje gruntownie opracowany poczet pol-
skich rodów arystokratycznych, pióra Teresy Zieliń-
skiej (1995). Utalentowanych kontynuatorów doczekali
się także Łoziński i Bystroń. Mamy tu na myśli przede
wszystkim Zbigniewa Kuchowicza oraz Marię Bogucką.
Pierwszemu zawdzięczamy dzieło Obyczaje staropol-
skie XVII-XVIII wieku (1975 - I wersja tej pracy
ukazała się pod tytułem: Z dziejów obyczajów polskich
w wieku XVII i pierwszej poł. XVIII, 1957). Z innych
prac Kuchowicza należy wymienić Obyczaje i postacie
Polski szlacheckiej XVI-XVIII wieku (1993) oraz książ-
kę Człowiek polskiego baroku (1992). Maria Bogucka
jest zaś m.in. autorką Dziejów kultury polskiej do
1918 roku (1987), w których sporo miejsca poświęcono
dawnej Rzeczypospolitej. Pod wieloma względami za-
chowała swą wartość niewielka rozmiarami książka
Tadeusza Mańkowskiego, Genealogia sarmatyzmu
(1946), zasługująca na reprint. Z nowszych publikacji
wyróżnia się także praca zbiorowa Orient i orientalizm
w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia History-
ków Sztuki, Kraków, grudzień 1983 (1986), dotyczącą
w znacznej mierze wschodnich filiacji kultury szlachec-
kiej. Oryginalne spojrzenie na nią przynosi Sarmatyzm
(Warszawa 1996), pióra Stanisława Grzybowskiego.
Badania nad tą kulturą wiele zawdzięczają sesjom
interdyscyplinarnym, w których obok historyków sen-
su stricto wzięli również udział badacze dziejów sztuki
i literatury staropolskiej. Owocem wspólnych obrad,
organizowanych przez Instytut Badań Literackich
PAN, są dwa tomy referatów (oba ogłoszone pod re-
dakcją Zofii Stefanowskiej) mianowicie Swojskość
i cudzoziemszczyzna (1973) oraz Tradycje szlacheckie
w kulturze polskiej (1976). Ogólne spojrzenie na histo-
ryczne tło rozwoju kultury szlacheckiej dają, obok ca-
łościowych. ujęć dziejów Polski, takich jak Polska. Losy
państwa i narodu (1993) czy Polska na przestrzeni
dziejów (1995), syntezy dotyczące XVI - XVIII wieku.
Mamy tu na myśli przede wszystkim zarysy pióra An-
drzeja Wyczańskiego (Polska Rzecząpospolitą szla-
checką, 1991), Marii Boguckiej (Dawna Polska. Naro-
dziny - rozkwit - upadek, 1985) oraz Tadeusza
Łepkowskiego (Polska - narodziny nowoczesnego
narodu, 1764 - 1870, 1967).
Praca Łepkowskiego dotyczy już w znacznym sto-
pniu okresu rozkładu kultury szlacheckiej, jej wpływu
na życie polskie pod zaborami oraz reliktów w ówczes-
nej obyczajowości. Tę samą lub pokrewną problematy-
kę poruszają Halina Chamerska (Drobna szlachta
w Królestwie Polskim, 1832-1864, 1974) i Jerzy Jed-
licki (Klejnot i bariera społeczna, 1968). Zagadnieniem
wpływów dawnych wyobrażeń i stereotypów szlachec-
kich na naszą literaturę doby romantyzmu zajęli się
m.in. Janina Kamionka-Straszakowa (Nasz naród jest
jak lawa. Studia z literatury i obyczaju doby romanty-
zmu, 1974) oraz Alina Witkowska (Słowianie, my lu-
bim sielanki..., 1972).
Literacką żywotność dworkowej wizji świata, wido-
czną jeszcze na przełomie XIX i XX wieku, ukazuje
Bohdan Cywiński w Rodowodach niepokornych (1985).
Glęboko w ubiegłe stulecie sięgnął Józef Chałasiński
w zbiorze studiów Przeszłość i przyszłość inteligencji
polskiej (1958 - przedruk wcześniejszych prac, w tym
również Społecznej genealogii inteligencji polskiej,
1946), pragnąc wykazać głównie szlachecką genealogię
tej warstwy. Na istnienie w religijności wiejskiej licz-
nych reliktów sarmackiej dewocji zwracał już w latach
międzywojennych uwagę Stefan Czarnowski, w na-
szych zaś czasach Edmund Ciupak (Katolicyzm ludowy
w Polsce, 1973).
Losami szlachty zagrodowej w XX wieku zajęli się
Maria Biernacka (Wsie drobnoszlacheckie na Ma-
zowszu i Podlasiu, 1966) oraz Tadeusz Krawczak
(W szlacheckim zaścianku, 1993). Na silne wpływy
kultury szlacheckiej, występujące w II Rzeczypospoli-
tej wskazywał wielokrotnie we właściwy mu, barwny,
choć nieco powierzchowny sposób Melchior Wańkowicz
(z licznych wypowiedzi tegoż autora por. zwłaszcza
Kundlizm, 1947, wznowienie 1991). Do dziś zachowały
swój walor frapujące konstatacje Tadeusza Żeleńskie-
go-Boya, zawarte w jego esejach na temat "burżuazyj-
nego szlachectwa" (matury) czy kodeksu honorowego
Boziewicza.
Miejscem i wpływami ziemiaństwa w latach 1918
- 1939 zajęli się Janusz Żarnowski (Społeczeństwo dru-
giej Rzeczypospolitej, w rozdziale "Obszarnicy", 1973)
oraz Szymon Rudnicki, Ziemiarźstwo polskie w XX wie-
ku (1996). Związek najlepszych tradycji staropolskiej
kultury politycznej z ideologią Solidarności ukazał
m.in. Jerzy Surdykowski (Duch Rzeczypospolitej,
1989). Trwałość tradycji szlacheckich w PRL-u przed-
stawiła ostatnio Marta Krzemińska (Szlachta. Nie tyl-
ko w muzeum. [w:] Nim będzie zapomniana. Szkice
o kulturze PRL-u, 1997).
Na znacznej części wyżej wymienionych prac mo-
głem się już oprzeć, publikując pierwsze wydanie tej
książki (Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit-upa-
dek - relikty, 1978), w którym uwzględniłem także wy-
niki własnych kwerend źródłowych. Następna edycja
wyszła w roku 1979, poszerzona i wzbogacona dzięki
licznym recenzjom, jakie się ukazały. Ze szczególną
wdzięcznością odnotowuję tu omówienia pióra Tadeu-
sza Chrzanowskiego ("Znak", nr 12/1978), Jerzego Jed-
lickiego ("Tygodnik Powszechny", nr 39/1978) i Andrze-
ja Wyczańskiego ("Nowe Isiążki", nr 23/1978). Trzecie,
nieco zmienione wydanie Kultury szlacheckiej... (1983),
uwzględniało uwagi polemiczne Jacka Andrzeja Ojrzyń-
skiego i Andrzeja Stroynowskiego, W sprawie kultury
szlacheckiej, ogłoszone na łamach "Przeglądu Histo-
rycznego" (t. 72, 1981, z. 2).
Wyniki dalszych badań nad tym tematem zawarłem
w szkicu Glosa do kultury sarmackiej (w mojej książce:
Szlaki kultury polskiej, 1986). Prowadzę je nadal, dzię-
ki czemu do czwartego wydania tej pracy mogłem
wnieść sporo uzupełnień, zwłaszcza iż od paru lat gro-
madzę materiały do syntezy: dzieje kultury polskiej
doby baroku. Ze zrozumiałych względów znaczną jej
część zajmie właśnie kultura warstwy szlacheckiej.