Rozdział piąty

POWSTANIE ZOBOWIĄZAŃ W OGÓLNOŚCI



ż 21. Podział źródeł zobowiązań

Zobowiązania jako stosunki prawne między podmiotami prawa cywilnego
powstają ze zdarzeń prawnych. Zarówno nauka prawa, jak i akty legislacyjne
dokonują pewnej klasyfikacji tych zdarzeń, albowiem ich charakter nie pozostaje bez
wpływu na ukształtowanie stosunku zobowiązaniowego. Istnienie pewnych różnic
pomiędzy kategoriami zobowiązań ze względu na źródło ich powstania nie powinno
przesłaniać wspólnych zasad, które dostrzegamy przy unormowaniu całej domeny
stosunków obligacyjnych.
W doktrynie prawa cywilnego od dawna poszukiwano pewnej symetrii w
podziale klasyfikacyjnym zdarzeń stanowiących źródło zobowiązań.

Pod wpływem tradycji rzymskich odróżniano więc z jednej strony
zobowiązania powstające z umów (obligationes ex contractu) i z drugiej
zobowiązania powstające z deliktu (obligationes ex delicto), dołączając do obu grup
niejako przeciwstawnych grupy pośrednie (obligationes quasi ex contractu i quasi ex
delicto). Poglądy doktryny oddziaływały z natury rzeczy na systematyzowanie
zobowiązań w aktach legislacyjnych.
W dobie wielkich kodyfikacji XIX w. podział ten został częściowo
zmodyfikowany w kodeksie Napoleona przez wprowadzenie grupy dodatkowej --
zobowiązań powstających wprost z ustawy, jak np. zobowiązań wynikających z faktu
sąsiedztwa lub zobowiązań powstających z opieki (por. art. 1101 i 1370 kod. Nap.).
Tak ukształtowany podział jest dziś krytykowany jako niekonsekwentny. W nowszej
doktrynie Europy kontynentalnej podkreśla się na ogół potrzebę rozróżnienia źródeł
zobowiązań wynikających z czynności prawnych dwustronnych (umowy) lub
jednostronnych, a więc takich, w których istotną rolę odgrywa wola podmiotu prawa
skierowana świadomie na wywołanie oznaczonych skutków prawnych oraz
wynikających -r innych zdarzeń od takiej woli niezależnych.

Legislacja polska okresu międzywojennego opowiadała się za systematyką
odróżniającą w dziedzinie źródeł zobowiązań: oświadczenia woli, czyny i inne
zdarzenia prawne. Takie stanowisko zajmował w szczególności kodeks zobowiązań.
Podział ten z większym lub mniejszym powodzeniem był broniony w doktrynie (R.
Longchamps de Berier, L. Domański).
Jeżeli uwzględnić czynnik praktycznej doniosłości pewnych wyróżnień,
podział źródeł zobowiązań, które odpowiadałyby naszym stosunkom, powinien by
uwzględniać:
a) umowy,
b) jednostronne czynności prawne,
c) bezpodstawne wzbogacenie,
d) czyny niedozwolone,
e) decyzje administracyjne,
f) wreszcie inne zdarzenia nie dające się zakwalifikować do grup poprzednich.
Daje się dostrzec uznanie w tej materii doniosłej roli czynności prawnych (pkt
a i b), a zwłaszcza umów, wreszcie rolę dwóch grup zdarzeń nie mających
charakteru czynności prawnych, które przejawiają cechy dla siebie specyficzne (pkt.
c i d). Natomiast w związku ze zmianą modelu gospodarczego istotnej redukcji
uległo znaczenie występujących na szeroką skalę w tzw. obrocie uspołecznionym
decyzji typu administracyjnego (pkt e).
Kodeks cywilny pominął sprawę systematyzacji zdarzeń traktowanych jako
źródła zobowiązań milczeniem, pozostawiając to zagadnienie nauce. Zajął się
wszelako unormowaniem w tytułach III - VI księgi o zobowiązaniach tych
przypadków, które uznał za najważniejsze. Są to: umowa (tytuły III i IV),
bezpodstawne wzbogacenie (tytuł V) i czyny niedozwolone (tytuł VI). W istocie
rzeczy bez objaśnienia tych źródeł nie sposób rozwinąć bardziej ogólnej zasady dla
zobowiązań w ogólności, Co do jednostronnych czynności prawnych, mogą one
tylko wyjątkowo pojawić się jako źródło zobowiązań. Ich gospodarcze znaczenie jest
przy tym niepomiernie mniejsze niż umów. Kodeks zajmuje się tylko jedną z nich w
części szczegółowej księgi III - przyrzeczeniem publicznym (tytuł XXXVI).
Zobowiązania powstające z wystawienia dokumentów zawierających przyrzeczenie
zapłaty, weksla i czeku, pozostają poza sferą przepisów k.c.
Inne zdarzenia, z którymi ustawa może łączyć powstanie zobowiązania poza
przypadkami, które dotąd wspomniano, rozsiane są w całym prawie cywilnym w
różnych jego działach. Stosunkowo istotne znaczenie ma prowadzenie cudzych
spraw bez zlecenia, unormowane w części szczegółowej księgi III k.c. (tytuł XXII).
Przyjęta klasyfikacja zobowiązań ze względu na źródło ich powstania ma
znaczenie porządkujące dla całości materiału.



ż 22. Decyzja administracyjna jako źródło zobowiązań

W systemie gospodarki nakazowo-rozdzielczej decyzje administracyjne
pełniły istotną rolę jako źródła zobowiązań, w szczególności w stosunkach obrotu
uspołecznionego. Szerzej na ten temat W. Czachórski; Zobowiązania -- zarys
wykładu, wyd. V, Warszawa 1986, ż 22, s. 109 i n.
W stosunkach gospodarki rynkowej znaczenie tego źródła zobowiązań uległo
bardzo znacznej redukcji, chociaż nie można mówić o jego wyeliminowaniu.
Indywidualny akt administracyjny musi jednak zawsze mieć wyraźne upoważnienie
ustawowe (podkreśla to w orz. SN (7) z 28 V 1992 r., OSP 1993, poz. 104). Akt taki
wywołuje skutki cywilnoprawne, bezpośrednie albo pośrednie, gdy wynikają one z
ustawy, na podstawie której został wydany.
Szerzej kwestię tę omawia E. Łętowska: Podstawy prawa cywilnego,
Warszawa 1994, s. 122 i n. Zob. też Z. Radwański: Zobowiązania..., 1995, s. 45 i n.