Rozdział trzydziesty ósmy

DOŻYWOCIE



ż 103. Umowa dożywocia - wzmianka

1. W wieku XIX w stosunkach gospodarki drobnotowarowej na wsi na
podstawie przepisów prawa cywilnego wykształca się zwyczajowo instytucja
przekazywania gospodarstwa rolnego za życia właściciela, z uwagi na jego podeszły
wiek lub niezdolność do pracy, dzieciom lub innym osobom bliskim, jak np.
małżonkowi któregoś z dzieci. Właściciel gospodarstwa czyni to najczęściej w ten
sposób, że w umowie o przekazanie gospodarstwa zastrzega sobie, a niekiedy i
swemu małżonkowi lub innej osobie bliskiej, prawo do różnych świadczeń ze strony
nabywcy. Co więcej, łączy się z tym często nałożenie na nabywcę wielu innych
obowiązków, jak obowiązku spłat na rzecz dzieci zbywcy, obowiązku pokrycia jego
długów, obowiązku kształcenia któregoś z krewnych itd. Te wszystkie zobowiązania
stanowią z reguły jedną całość i wkraczają dość wyraźnie w sferę przyszłych praw
spadkowych w rodzinie zbywcy, niezależnie od bezpośredniego
celu umowy, jakim jest zabezpieczenie właścicielowi gospodarstwa (lub innym oso-
bom) dożywotniego utrzymania.
Instytucja, o której mowa, uzyskuje nazwę dożywocia i jest od dawna
zakorzeniona w polskich stosunkach wiejskich. Nie może ona być zresztą izolowana
od unormowań prawa obowiązującego w dziedzinie obrotu nieruchomościami w
ogóle, a w szczególności nieruchomościami rolnymi, których z reguły dotyczy.
Kodeks cywilny normuje umowę dożywocia w dziale II, tytułu XXXIV księgi III
(art. 908 - 916).

Nie daje się zaprzeczyć, że w warunkach lat siedemdziesiątych sfera
zastosowania umowy dożywocia doznaje istotnego ograniczenia w związku z
powstaniem możliwości przekazywania gospodarstw rolnych na własność Państwa
w zamian za rentę i spłaty pieniężne przyznane przekazującemu. Zaistniała w tej
materii tendencja zdecydowanie pogłębia się w latach następnych.



2. Po myśli kodeksu umowa dożywocia jest umową, w której właściciel
nieruchomości zobowiązuje się przenieść jej własność na nabywcę, w zamian za co
nabywca zobowiązuje się zapewnić dożywotnie utrzymanie zbywcy, a ewentualnie
osobie bliskiej zbywcy nieruchomości (art. 908 ż 1 i 3).
Przedmiotem świadczenia ze strony zbywcy jest przeniesienie własności
nieruchomości i tylko nieruchomości, niekoniecznie zresztą rolnej. Nic nie stoi na
przeszkodzie objęciu umową dożywocia ponadto (a więc obok nieruchomości) i
rzeczy ruchomych, np. inwentarza, urządzenia domowego itp. Określenie
przedmiotu świadczenia ze strony nabywcy pozostawione jest umowie stron. W
braku wskazań w umowie nabywca jest obowiązany według kodeksu przyjąć osobę
uprawnioną do siebie jako domownika, dostarczyć jej wyżywienia, ubrania,
mieszkania, światła i opału, zapewnić jej odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w
chorobie oraz sprawić jej własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom
miejscowym (art. 908 ż 1). Dopuszczalne są i inne określenia świadczeń nabywcy, a
m.in. oznaczenie ich jako świadczeń rentowych w pieniądzu lub rzeczach
oznaczonych co do gatunku (zob. bliżej art. 908 ż 2).
Umowa dożywocia ma charakter umowy zobowiązującej, odpłatnej i
wzajemnej. Jest ona zawsze umową losową ze względu na uzależnienie ciężaru
świadczeń przypadających na rzecz dożywotnika od nie dającej się z góry określić
długości życia uprawnionego.
Powiązanie dożywocia z wieloma żywotnymi interesami stron czyni cało-
kształt ich stosunku nader skomplikowanym. Wyłania się tu bowiem m.in. kwestia
zabezpieczenia zbywcy przed niewykonaniem świadczeń przez kontrahenta, dalej
kwestia skutków ewentualnego dalszego zbycia nieruchomości przez nabywcę - w
ręce osób trzecich, co wymaga dodatkowego zabezpieczenia interesów
dożywotnika, kwestia umożliwienia w pewnych sytuacjach uznania umowy
dożywocia za bezskuteczną lub ulegającą rozwiązaniu i inne.
Odsyłając w tej materii do analizy art. 909 i n. k.c., warto w tym miejscu
podkreślić, co następuje.
Ponieważ w wykonaniu zobowiązania zbywcy z umowy dożywocia ma
nastąpić przeniesienie na nabywcę własności nieruchomości, do całości umowy
stron znajdują zastosowanie te przepisy prawa obowiązującego, które odnoszą się w
ogóle do stosunków prawnych dotyczących nieruchomości. Tak m.in. przepisy
dotyczące formy czynności umownych, zezwoleń władz administracyjnych, wpisów
do ksiąg wieczystych i inne. Tu zob. m.in. art. 909 kodeksu cywilnego.
Umowa dożywocia nie ogranicza nabywcy nieruchomości w dokonywaniu
obciążeń, a nawet w zbyciu nieruchomości na rzecz osób trzecich. Niemniej jednak
ustawa traktuje prawa dożywotnika jako uzyskujące ex lege skutek rozszerzony,
traktuje je bowiem jako obciążenie nieruchomości, do którego stosuje się
odpowiednio przepisy kodeksu o prawach rzeczowych ograniczonych (art. 910 ż 1
k.c.) Chodzi tu zatem o skuteczność erga omnes.
Co więcej, w razie zbycia nieruchomości obciążonej prawem dożywocia,
nowy nabywca nieruchomości staje się odpowiedzialny osobiście za świadczenia
wypływające z umowy dożywocia wobec dożywotnika (art. 910 ż 2). Może być co
najwyżej sporne, czy dotychczasowy dłużnik, tj. partner umowy dożywocia, zostaje
tym samym zwolniony z długu wobec dłużnika, czy pozostaje nadal odpowiedzialny
w dotychczasowym zakresie.

Za pierwszym stanowiskiem opowiedział się SN w orz. z 20 VI 1968 r.,
OSPiKA 1969, poz. 254, z glosą aprobującą Z. Policzkiewicz-Zawadzkiej; zob. też
orz. SN z 14 XII 1971 r., OSN 1972, poz. 112 oraz orz. SN z 19 XII 1978 r., OSN
1979, poz. 162.

Przepisy o dożywociu przewidują możliwość zastąpienia świadczeń prze-
widzianych na rzecz dożywotnika w umowie przez świadczenie dożywotniej renty
(zob. art. 913-915 k.c.), a także rozwiązanie umowy o dożywocie w interesie
dożywotnika (art. 913 ż 2).
Prawo dożywocia jako ściśle osobiste jest uznane za niezbywalne (art. 912).
Nie ulega ono, podobnie jak prawo do renty dożywotniej, przedawnieniu. Natomiast
prawa do poszczególnych świadczeń, wynikające z podstawowego prawa do
dożywocia jako całości, mogą - jak można sądzić - ulegać przedawnieniu zależnie
od ich charakteru i przedmiotu.

Bliżej co do umowy dożywocia zob. W. Czachórski: Prawo zobowiązań, s.
671 i n. oraz Z. Policzkiewicz-Zawadzka: Umowa dożywocia, Warszawa 1971 i tam
cyt. lit.; Z. Radwański: (w) System, t. III, cz. 2, ż 135-136.



3. W warunkach lat siedemdziesiątych sfera zastosowania umowy dożywocia
doznaje istotnego ograniczenia w związku z powstaniem możliwości przekazywania
gospodarstw rolnych na własność Państwa lub następców w zamian za rentę
przyznaną przekazującemu. Następujące później zmiany ustawodawcze nie
odwróciły istniejącej tendencji. Obecnie umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego
następcy unormowana jest w ustawie z 20 XII 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników (tekst jedn. Dz.U. z 1993 r., nr 71, poz. 342 ze zm.). Nowy system przejął w
istocie funkcję alimentacyjną spełnianą przez umowę dożywocia. Kwestia jest bliżej
objaśniana w ramach wykładu prawa rolnego.

Zob. Z Radwański, J. Panowicz-Lipska: Zobowiązania, s. 265 i n. oraz cyt.
tam literaturę.