Psychospołeczne warunki skutecznego wychowania
Podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży
Podmiotowe traktowanie wychowanków jest koniecznym warunkiem skutecznego wychowania, ponieważ szanując ich prawo do własnej podmiotowości, niezależności i odrębności pozwalamy by stali się nośnikiem człowieczeństwa w najlepszym tego słowa znaczeniu. Nie oznacza to oczywiście, że można pozwolić wychowanką na wszystko, gdyż wprowadziłoby to dezorientacje w odróżnianiu przez nich dobra od zła.
Przeciwieństwem podmiotowego traktowania chłopców i dziewcząt jest traktowanie ich instrumentalnie (przedmiotowo), bądź mówiąc inaczej – stosowanie wobec nich zbyt wiele przymusu zewnętrznego. Takie traktowanie przejawia się w traktowaniu uczniów jako tworzywa, wymagającego przetworzenia za pomocą z góry przewidzianych oddziaływań z zewnątrz. Przykładem takiego wychowania może być zbyt arbitralne i bezapelacyjne podejście nauczyciela do ucznia. W takich sytuacjach wymusza się na uczniach bezwzględne posłuszeństwo zamiast starać się dojść z nimi do kompromisu. Nauczyciela z wychowankami wg Wiesława Łukaszewskiego powinna łączyć nie relacja instrumentalna , lecz relacja altruistyczna oraz kooperacyjna dzięki czemu szkoła nie będzie miejscem nadmiaru monologu i pouczeń nauczycieli, lecz stanie się ich współdziałania i współpracy z uczniami.
W celu usprawnienia i unowocześniania pracy wychowawczej od nauczycieli i wychowawców oczekuje się akceptacji, rozumienia empatycznego i autentyzmu.
AKCEPTACJA DZIECI I MŁODZIEŻY
Akceptacja jako przejaw podmiotowego traktowania wychowanków jest wyrazem bezwarunkowego uznania ich jakimi są naprawdę bez względu na to czy spełniają oczekiwane wymagania. Wychodzi się tu z założenia że czym innym są zachowania wychowanka, a czym innym on sam jako osoba, której przysługuje prawo do wewnętrznej autonomii i indywidualnego rozwoju tak jak ludziom dorosłym, dlatego nigdy nie powinno się okazywać mu antypatii czy też dezaprobaty ze względu na to kim jest bądź jakie opinie i przekonania posiada.
Uzasadnieniem akceptacji dzieci i młodzieży są tkwiące w nich zdolności do samo aktualizacji i samodoskonalenia. Dlatego okazywana przez wychowawcę akceptacja idzie w parze z ujawnianym wobec dzieci i młodzieży zaufaniem i poszanowaniem. Akceptacja jest upatrywaniem w wychowankach wartości zasługujących na bezgraniczne zaufanie i szacunek oraz w pewnym sensie nagrodą zachęcającą w ten sposób do samodzielnego myślenia oraz do wzrostu poczucia własnej wartości i odpowiedzialności za własne decyzje. Wg T. Gordona akceptacja dzieci i młodzieży wyklucza grożenie, moralizowanie, pouczanie, krytykowanie, ocenianie.
Korzyściami płynącymi z akceptacji wychowanków są ułatwienie nawiązywania bliskich kontaktów, zwłaszcza z młodzieżą, wyzwolenie wzajemnej serdeczności, poszanowania i troskliwości, które płyną poprzez szczere okazywanie postawy akceptacji łącznie z wyrazami zaufania i szacunku.
ROZUMIENIE EMPATYCZNE DZIECI I MŁODZIEŻY
Innym przejawem podmiotowego traktowania dzieci i młodzieży jest ich rozumienie empatyczne przez nauczycieli i wychowanków. Charakterystyczne dla empatycznego rozumienia jest założenie że każdy człowiek żyje we własnym wewnętrznym świecie przeżyć i odbiera świat w osobliwy sposób nadając mu tylko przez niego samego odczuwane znaczenie. Dlatego żeby zrozumieć zachowanie drugiego człowieka trzeba podjąć próbę widzenia świata zewnętrznego jego własnymi oczami. Dopomaga w tym rozumienie empatyczne wraz z intensywnym usiłowaniem wczuwania się w jego doznania, uczucia, myśli. Najogólniej rozumienie empatyczne jest wkraczaniem w wewnętrzny świat drugiego człowieka i odczuwaniem że jest się niejako w jego własnym wnętrzu. Rozumienie empatyczne jest przeciwieństwem rozumienia oceniającego i oznacza: żyć chwilowo życiem drugiego człowieka, a przynajmniej usiłować rozpoznać w nim przeżycia które sam w sobie uświadamia. Rozumienie empatyczne zakłada również rozumienie reakcji danej osoby niejako od wewnątrz, a w przypadku działalności wychowawczej uświadomienie sobie tego czym jest proces wychowania i uczenia się dla dzieci i młodzieży w ich własnym przeświadczeniu.
AUTENTYZM
Autentyzm nauczycieli i wychowanków to inny przejaw podmiotowego traktowania chłopców i dziewcząt. Jest to podstawa będąca przeciwieństwem zachowania obronnego w psychologii nazywana jest także autentycznością bądź prawdziwością lub zgodnością albo poczuciem realizmu. Używając nazwy autentyczności lub prawdziwości zwraca się uwagę na konieczność szczerego wyrażania swych uczuć i myśli. W przypadku zgodności jako postawy autentyzmu ma się na uwadze adekwatne okazywanie swych uczuć zgodnie z uświadomieniem ich sobie. Poczucie realizmu zakłada w miarę pełne zdawanie sobie sprawy ze swych doznań i przeżyć wewnętrznych. Najogólniej autentyzm można określić jako otwartość w kontaktach z innymi, czyli osoba taka: zachowuje się w sposób naturalny i spontaniczny, jest szczera i otwarta, ma zaufanie do innych oraz jest świadoma własnych uczuć. Autentyzm w psychologii humanistycznej uchodzi za istotnie ważną postawę nauczyciela wobec ucznia. Okazywanie postawy autentyzmu nie jest zadaniem łatwym dlatego jak określa to J. Mellibruda „autentyzm nie może być rozumiany jako przywolenie na niczym nieskrępowane wyrażanie myśli i uczuć we wszystkich sytuacjach ani jako zachęta do robienia wszystkiego na co ma się ochotę. Zapobieganiem nadużywania postawy autentyzmu procesie wychowania jest elowe uświadamianie sobie przez rodziców wychowawców i nauczycieli swych emocji oraz dzielenie się nimi z dziećmi i młodzieżą. Dzieki temu mają oni możliwość nawiązywania bardziej osobistych kontaktów nawet z osobami wobec których żywią uczucia negatywne.
Postawy akceptacji rozumienia empatycznego i autentyzmu są skuteczne w procesie wychowania pod warunkiem że są odwzajemniane przez dzieci i młodzież a nie okazywane jedynie przez rodzica, wychowawcę czy nauczyciela. Oznacza to, iż zarówno dorośli jak i młodzież oczekują podmiotowego traktowania przez siebie samych. Chodzi o to aby postawy te były wyrazem szczerych i naturalnych reakcji. Rezygnacja choćby z jednej tego rodzaju postawy stawia pod znakiem zapytania podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży jak i oddziaływanie wychowawcze w ogóle.
ROZUMIENIE DZIECI I MŁODZIEŻY W SENSIE PROFILAKTYCZNYM
Personalizm: to doktryna stanowiąca ponad wszelką rację stanu, interesem ekonomicznym czy jakąkolwiek bezosobową instytucją podstawową wartość osoby ludzkiej. w mysl tej doktryny podkreśla się autonomiczna wartość osoby ludzkiej.
Człowiek w personalizmie jest nade wszystko osobą rozumną ale zarazem zdolna do miłości i poszanowania odpowiedzialności. Jest czymś więcej niż tylko całością o charakterze psychofizycznym lub obiektem dającym się kierować z zewnątrz czy zdolnym jedynie do ulegania presji innych. Wnioski dla wychowania założeń personalizmu, nauczyciel:
- powinien dostrzegać w wychowanku wartość podstawową i naczelną, wyrażał dla niego swoje najwyższe uznanie jako osoby ludzkiej
- traktował go podmiotowo a nie instrumentalnie, czyli nie poddawał go urzeczowieniu
- dawał mu do zrozumienia ze jako osoba nie jest pozbawiony również zobowiązań i powinności jakie ma wobec siebie i innych
- wysoko cenił w nim rozwój moralny i duchowy
Demokratyczny styl kierowania wychowawczego
Za najbardziej korzystny dla rozwoju osobowości dziecka uważa się zwykle demokratyczny styl wychowania. Istotną jego cechą jest dopuszczanie dziecka do współudziału w życiu rodziny. Dziecko wraz z rodzicami i innymi członkami rodziny omawia i dyskutuje rozmaite sprawy codzienne, planuje i organizuje sposób spędzania wolnego czasu, rozrywki czy wakacje, zastanawia się, jak rozwiązać kłopotliwe problemy, wypowiada swoje zdanie i przyczynia się do podjęcia określonej decyzji, uczy się także liczyć ze zdaniem innych i ich interesami oraz współdziałać z rodzicami czy rodzeństwem przy każdej okazji i udzielać im pomocy w razie potrzeby. Daje to pole do rozwijania własnej inicjatywy oraz kształci postawy pro społeczne. Dziecko zna zakres swoich obowiązków i zadań, nie zostały mu one jednak narzucone, lecz dobrowolnie je przyjęło, czasami z własnej chęci, a niekiedy dlatego, że wyjaśniono mu sens i konieczność podjęcia się ich dla dobra całej rodziny. Więź emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, przeważają zdecydowanie uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość. Od autentycznie demokratycznego stylu wychowania, stymulującego rozwój społeczno – moralny i uczuciowy dziecka, trzeba odróżnić pozory demokracji we wzajemnym układzie stosunków rodzinnych. Formalno- demokratyczne kierowanie sprawami rodziny polega na tym, że dziecko zostaje wprawdzie dopuszczone do udziału w nich, lecz rodzice nie liczą się faktycznie z jego zdaniem i sami o wszystkim decydują, pozostawiając mu swobodę jedynie w drobiazgach. Tego rodzaju taktyka prowadzi dość szybko do wytworzenia się atmosfery zakłamania i nieszczerości. Zdarza się też, że dziecko buntuje się przeciw pozornej swobodzie, domagając się faktycznych praw, jakie mu w rodzinie przyrzeczono. Dochodzi wówczas do zachowań opornych i agresywnych i do zerwania pozytywnej więzi emocjonalnej z rodzicami.
Autokratyczny styl:
Styl autokratyczny - przeważał w rodzinach patriarchalnych, ma on więc charakter, konserwatywny i jest oparty na tym rodzaju autorytetu, który został nazwany autorytetem przemocy lub pedantyzmu. Zakłada wyraźny dystans między rodzicami a dzieckiem. Rodzice kontaktują się z nim w sposób formalny, nie wnikając w jego potrzeby psychospołeczne, zainteresowania, motywy i uzdolnienia itp. Starają się kierować \" odgórnie\", nagminnie wydając polecenia i zakazy. Uznają tylko racje własne, nie tolerują sprzeciwu. Manipulują dzieckiem, nie dopuszczając go do współdecydowania w sprawach rodzinnych. W razie nieposłuszeństwa stosują surowe kary. Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się wszystkim poleceniom i nakazom rodziców, a zwłaszcza ojca.
W przypadku nadmiernej postawy autokratycznej dziecko żyje w ciągłym napięciu; odznacza się przesadną uległością lub przeciwnie, buntowniczą postawą wobec innych. Obowiązujące normy i zakazy przyswaja jako coś narzuconego z zewnątrz, dlatego też kieruje się w swoim postępowaniu własnym, egoistycznie pojmowanym interesem. Dziecko skłonne jest do łamania niewygodnych dla siebie przepisów, zwłaszcza gdy brak jest kontroli rodziców.
Istnieją różne odmiany autokratycznego stylu wychowania: od surowego nadzoru, ostrych środków represji i stawiania wymagań przekraczających nieraz możliwości dziecka, do racjonalnego ograniczania jego swobody, stawiania przed dzieckiem zadań i wymagań dostosowanych do jego cech indywidualnych i rozwojowych.
Liberalny:
Styl liberalny - przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. W rodzinie polega na całkowitym niemal pozostawieniu dziecka samemu sobie, a więc nie wtrącaniu się w jego sprawy, tolerowanie aspołecznych zachowań, brak kontroli i opieki ze strony rodziców. Istotną cechą liberalnego stylu wychowania jest zarówno pobłażliwy stosunek do dziecka, jak i przesadna uległość, wyrażająca się m.in. w spełnianiu wszelkich jego zachcianek i życzeń. Styl liberalny przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. Często to dziecko kieruje rodzicami, korzysta z nadmiernej swobody i przywilejów, co w konsekwencji sprawia, iż są to \" jednostki wprawdzie o dużym poczuciu własnej wartości( niestety często zbyt dużym), ale niejednokrotnie egoistyczne, niezdyscyplinowane wewnętrznie, niezdolne do trwałego wysiłku, mało zahartowane
Praca nad sobą wychowawców i nauczycieli
Praca nad sobą jest świadomym i celowym kierowaniem własnym rozwojem, czyli sterowanie swoimi myślami i uczuciami a nie tylko zachowaniami, gdyż mysli i uczucia decydują samopoczuciu i konkretnym postępowaniu człowieka. Praca nad sobą nazywana jest również samodoskonaleniem, autoedukacją samorealizacją czy samowychowaniem nie jest dążeniem do doskonałości dla niej samej. Powinno wymagać się od niej aby była poprawna i pożyteczna wychowawczo w ścisłej łaczności z przejawianiem troski o dobro innych ludzi, nadając samodoskonaleniu większy sens. Wg psychologii humanistycznej powinniśmy poprzez samodoskonalenie nie tylko zaakceptowac siebie ale tkaże nauczyć się akceptacji i empatycznego rozumienia innych oraz nie stwarzac fałszywych pozorów swoim zachowaniem. Ponadto w procesie samodoskonalenia należy dążyć szacunkiem i respektem młodzież, uznawać ich prawo do błędu i zwalczac wszelkie uprzedzenia z nimi związane.
POTRZEBA PRACY NAD SOBĄ
Rozumiana w ten sposób praca nad sobą jest pilnym zadaniem nauczycieli i wychowawców. Wynika to z kilku powodów: jednym z nich jest niedosyt cech osobowości niezbędnych w wykonywaniu tego zawodu lub nadmiar przejawianych zachowań pozostających w wyraźnej sprzeczności ze spełnianiem przez nich obowiązków zawodowych. Z zachowań które utrudniają proces wychowania możemy wyróżnić np.: brak okazywania dziecią i młodzieży serdeczności, cierpliwości, tolerancji. Również osoby posiadające tendencje do poniżania własnych wychowanków i widzenia wszystkiego z własnej perspektywy.
Niekorzystnie na działalność wychowawczą wpływa pesymistyczne nastawienie wobec świata, ludzi i wartości, a więc spostrzeganie otaczającej rzeczywistości w ciemnych barwach i pogrążaniu się w myśleniu negatywnym. Postawa taka dyskredytuje nauczycieli w oczach ich wychowanków którzy chcieliby widzieć w swoich opiekunach autorytety. Również zaniżone poczucie własnej wartości wychowawców i nauczycieli, czyli niska samoocena wpływa na skuteczność wychowania. Objawia się to w krytycznym nastawieniu do własnego wyglądu i cech psychicznych a co za tym idzie trudnościami w nawiązywaniu kontaktów z wychowankami. Niska samoocena nauczyciela może się przejawiać w dowartościowywaniu się kosztem uczniów, wystawiając im zaniżone oceny bądź stawiac za wysokie wymagania. Dlatego warto pamiętać ze wysoka samoocena wywiera korzystny wpływ na innych ludzi, ułatwia nawiązywanie kontaktów i spotyka się z przychylną postawą innych a co za tym idzie ułatwia prace nauczycielowi.
Brak pracy nad sobą pozbawia wychowawców predyspozycji do odpowiedniego prowadzenia swoich podopiecznych, nie są zdolni do wywierania odpowiedniego wpływu na ucznia. Zatem praca nad sobą powinna być nieodzownym elementem w poprawnie przebiegającym procesie wychowania oraz w podnoszeniu swoich kwalifikacji zawodowych przez nauczycieli.
TECHNIKI PRACY NAD SOBĄ
Najważniejsze z nich to techniki relaksacyjne oraz techniki odwołujące się do autosugestii w formie afirmacji, wizualizacji lub aforyzmów.
Techniki relaksacyjne pozwalają na wewnętrzne wyciszenie przez co nierzadko są wykorzystywane przed zastosowaniem innych technik samodoskonalenia.
Trening autogenny: polega na wywoływaniu określonych doznań związanych z rozluźnieniem mięśni i naczyń krwionośnych oraz równomiernym oddychaniu i stwarzaniu pustki myślowej.
Trening relaksacyjny progresywnej: polega głownie na rozluźnieniu mięśni i regulowaniu napięcia mięśniowego.
Technika autosugestii: w formie afirmacji są próbą poddania się własnym w miarę realistycznym sugestiom związanych ze spełnieniem ważnego pragnienia.
Technika wizualizacji: polegają na świadomym sterowaniu własną wyobraźnią w celach terapeutycznych. Dotyczy ona zarówno wyobrażeń wzrokowych, słuchowych ruchowych i dotykowych jak również smakowych i zapachowych. Możemy rozpocząć ją od obrazów prostych przechodząc stopniowo do bardziej złożonych nie tylko wzrokowych, słuchowych i ruchowych ale również sytuacji związanymi z mniej lub bardziej złożonymi zdarzeniami wywołującymi pozytywne emocje. Przywołanie wyobrażeń i sterowanie nimi pozwalają rozładować napięcie psychiczne, podnieść poziom samooceny a nawet pozbyć się uprzędzeń do niektórych osób np. swoich wychowanków.
Pomocne w procesie samorealizacji może być również podejście aforystyczne, czyli szukanie inspiracji własnych zachowań w określonych aforyzmach, szczególnie tych przyjmujących formę pewnych zasad postępowania. Opisał je w swojej książce D Carnegie „ Jak zdobyć i zjednać sobie ludzi”. Zawarte w niej zasady przekształcone na użytek nauczycieli brzmią następująco:
Okazuj ucznią szczere zainteresowanie
Uśmiechaj się
Pamiętaj, że własne imię ucznia jest dla niego najsłodsze i najważniejsze spośród wszystkich słów świata
Bądź dobrym słuchaczem swojego ucznia, zachęcaj go aby mówił o sobie
Mów o tym co interesuje Twojego ucznia
Spraw aby Twój uczeń poczuł się ważny – zrób to szczerze
Techniki medytacyjne: mogą być przydatne w samodoskonaleniu nauczycieli jednak ich zastosowanie podobnie jak technik wizualizacyjnych nie jest łatwe. Główną trudnością w ich zastosowaniu jest ich inność w stosunku do kultury europejskiej
Rola informacji zwrotnych w pracy nad sobą:
Pozwalają one jaki stosunek względem wychowawcy wyrażają jego wychowankowie, czy ich wypowiedzi są dla wszystkich zrozumiałe, co sądzą i czego od niego oczekują.
Pierwotne informacje zwrotne:(pośrednie) są to informacje które wychowawcy i nauczyciele otrzymują niemal nieustannie od swoich podopiecznych, wymagają one jedynie odpowiedniego odczytania np. na podstawie gestów. Jednak większość nauczycieli ma problem z ich odczytaniem, bądź informacje podawane przez wychowanków nie zawsze są prawdziwe gdyż zależą od wielu różnych uwarunkowań.
Wtórne informacje zwrotne:(bezpośrednie) pomagają w samodoskonaleniu wychowawców i nauczycieli. Chodzi tu głównie o uzyskane od podopiecznych odpowiedzi na pytanie: co o nich sądzą, lub czego oczekują. Pomaga to w pracy nad sobą, uwolnieniu się od rutyny oraz spojrzeniu realistycznie na siebie i innych. W gromadzeniu informacji zwrotnych na swój temat może pomóc nauczycielowi zadanie ucznią pytań otwartych bądź zamkniętych na które uczniowie odpowiadają anonimowo.
Innym przykładem gromadzenia informacji zwrotnych może być lista 12 twierdzeń, do których uczniowie muszą ustosunkować się w skali kilkustopniowej np. pięciostopniowej.
Można również zastosować skale numeryczną, odpowiednimi wartościami liczbowymi w postaci kilku cyfr, np. 1-5. Zwykle nadaje im się charakter opisowy, jednak najczęściej opisuje się krańcowe stopnie skali, czasem też środkowy.
Istnieje również wiele innych sposobów pozyskiwania informacji wtórnych, jednak aby otrzymać wiarygodne informacje od wychowanków należy najpierw nauczyć ich dostrzegania zalet swojego nauczyciela i wypowiadania się uwag krytycznych pod jego adresem w sposób taktowny. Nie należy zrażać się po przeprowadzeniu pierwszych badań, gdyż prawdopodobnie następne będą bardziej obiektywne. Po przeprowadzonej ankiecie nauczyciel nie powinien: nie okazywać zadowolenia z badań, nie rozumieć uczniów odmawiających wypowiedzi na temat swojego nauczyciela, bronić się przed zarzutami zamiast przyjąć je do wiadomości, nie ustosunkować się do zaproponowanych zmian, - nie dziękować wychowanką za informacje.
Poznawanie dzieci i młodzieży
Minimum wiedzy o poznaniu dzieci i młodzieży:
Formułowanie problemów badawczych nadaje głębszy sens poznaniu dzieci i młodzieży, stanowiąc dla wychowawcy odpowiedź na daną sytuację lub trudność którą pragnie przezwyciężyć. Trafność i rzetelność jest nieodłączną cechą wiarygodnego poznania dziewcząt i chłopców. Trafność mówi jaki problem badawczy spowodował konieczność poznania, natomiast rzetelność określa stopień dokładności z jaką rozwiązuje się dany problem badawczy, o którym decyduje odpowiednio dobrany lub skonstruowany sposób poznania wychowanków. W procesie poznania dzieci i młodzieży należy doceniać fakty, które mogą być podstawą pewniejszych przypuszczeń mającymi wyższą wartość niż obiegowe opinie. Tak więc proces poznania dziecka jest długofalowy. Pozwala jednak wysunąć hipotezy, które mogą znacznie przyczynić się do usprawnienia i unowocześnienia wychowania, dlatego ze wyzwalają wśród nauczycieli postawę poszukującą nowych rozwiązań nurtujących ich problemów natury wychowawczej. Możemy do tego celu wyróżnić niektóre ze sposobów badań pedagogicznych: obserwacja, badania ankietowe i wywiad oraz techniki socjalmetryczne.
Obserwacja: sposób gromadzenia i interpretowania poznawanych danych pozostających na ogół w zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. Głównym przedmiotem obserwacji są zachowania dzieci i młodzieży oraz warunki czysto zewnętrzne i sytuacje w jakich się one znajdują. Obserwacja powinna być: celowa, planowa, selektywna, dokładna, wyczerpująca, wnikliwa, obiektywna. Poprawnie przeprowadzona jest cennym uzupełnieniem i dopełnieniem różnych innych sposobów poznawania uczniów oraz może być źródłem ze środowisk z których nie ma możliwości pozyskania informacji w formie pisemnej np. na temat dzieci przedszkolnych.
Technika informacji dorywczej: polega na doraźnym obserwowaniu interesujących nas zjawisk, pozbawiona jest na ogół dokładnego sformułowania problemu badawczego, pozwala na konfrontowanie własnych spostrzeżeń z opiniami innych osób na podobny temat, utrwalone w ten sposób dane są następnie przedmiotem specjalnego opracowania.
Technika dzienniczków obserwacyjnych: polega na systematycznym opisywaniu zachowań, zdarzeń lub sytuacji w ich naturalnym następstwie czasowym. Przedmiotem tego rodzaju obserwacji mogą być uczniowie wyróżniający się, bądź sprawiający kłopoty.
Technika obserwacji kategoryzowanej: wymaga dokładnego sformułowania celów jaki ma służyć oraz uwzględnieniu różnych kryteriów interesującego obserwatora zachowania się osób obserwowanych.
Badania ankietowe i wywiad:
Badania ankietowe i wywiad są bardzo przydatne w pracy wychowawczej, ponieważ są bardzo prostym sposobem zbierania informacji na ściśle określony temat w formie pisemnej (badania ankietowe) bądź ustnej (wywiad). Badania ankietowe posiadają wiele zalet m.in. umożliwiają objęcie nimi większej liczby osób w badanym czasie, mają one charakter badań anonimowych co zapewnia większą wiarygodność wypowiedzi. Wywiad jest dobrym narzędziem w poznawaniu dzieci i młodzieży tylko gdy przeprowadzony jest w formie szczerej rozmowy i dyskusji, jest to możliwe pod warunkiem że dzieci mają pełne zaufanie do swojego opiekuna.
Techniki socjometryczne:
Polegają one na odczuwaniu przez dzieci i młodzież wzajemnej sympatii lub antypatii oraz zajmowaniu różnych pozycji w nieformalnym nurcie życia klasy lub grupy. Rozpoznanie ich odbywa się na zasadzie zadawania pytań dotyczących lubianych bądź niechcianych w klasie lub grupie kolegów. Istnieje kilka technik:
Technika w wersji klasycznej: polega na zadawaniu pytań na które w odpowiedzi uczniowie wypisują np. imiona osób z klasy zgodnie z kryterium uwzględnionym w każdym z postawionych pytań.
Technika „zgadnij kto”: polega na wypisywaniu nazwisk kolegów i koleżanek z danej grupy, których zachowanie pozostaje w zgodzie z podaną charakterystyką
Plebiscyt życzliwości i niechęci: zachęca do oceny każdego ucznia danej klasy lub uczestnika danej grupy według następujących kryteriów ocen: bardzo lubię, lubię ale nie bardzo, jest mi obojętny, raczej nie lubię, bardzo nie lubię.
Technika szeregowania rangowego: polega na wymienianiu przez każdą z osób badanych wszystkich kolegów z danej grupy w kolejność np. od najbardziej lubianych poprzez mniej lubianych kończąc na nielubianych. Technika ta może mieć wiele zastosowań, choćby do przedmiotów nauczania.
Poznawanie dzieci jest przedsięwzięciem niełatwym. Wymaga wiedzy pedagogicznej oraz wpraw w korzystaniu z różnych technik badawczych. Ważna też jest bezstronna interpretacja materiału zwłaszcza pod katem usprawniania swojej pracy z młodzieżą.
Unowocześnienie kształcenia pedagogicznego
Za unowocześnieniem kształcenia nauczycieli i wychowawców przemawia zbytni dydaktyzm w nauczaniu zwłaszcza pedagogiki w tym także dydaktyki i teorii wychowania. Polega on na przyswajaniu wiedzy pedagogicznej przez studentów za pomocą metod podających czyli bezkrytycznym zapamiętywaniu i późniejszym egzekwowaniu w sposób uniemożliwiający głębszą refleksje. Nadmiar dydaktyzmu w kształceniu nauczycieli przejawia się również w rutynie prowadzenia zajęć dydaktycznych, a więc w pewnym stereotypie ich zaprogramowania i organizowania, a co za tym idzie braku innowacji w nauczaniu. Nauczanie takie bierze pod uwagę tylko to co znajduje się w podręczniku bądź wykładzie nie bacząc na zainteresowania studentów. Stąd też obce jest nauczanie pedagogiki metoda nauczania problemowego bądź zespołowego. Także przekazywanie nowej wiedzy metodami tradycyjnymi niejako samo sobie zaprzecza. Naucza się pedagogiki w bez nawiązywania do konkretnych doświadczeń pedagogicznych i liczenia się z realiami pracy zawodowej nauczycieli, przez co wiedza która jest im przekazywana nie dostarcza wystarczającego przygotowania teoretycznego i praktycznego.
Przekazywanie wiarygodnej wiedzy pedagogicznej:
Przyszli nauczyciele powinni otrzymywać wiedzę wystarczająco uzasadnioną i sprawdzoną, czyli pozbawioną treści mało lub wcale nieprzydatnych w teorii lub praktyce pedagogicznej. Powinno się ograniczyć podawanie twierdzeń normatywnych, tak aby nie były nadużywane i przez co nie zniechęcały do poszukiwań nowych rozwiązań pedagogicznych. Otwarcie pedagogiki na dorobek nauk pokrewnych z pewnością ubogacił program nauczania i sprawił że stał się on ciekawszy. Zainteresowanie pedagogiką wzrasta gdy wiedzę przez nią przekazywaną popiera się konkretnymi przykładami, które pozwalają lepiej zrozumieć problemy teoretyczne jak i praktyczne związane z wychowaniem i nauczaniem. Warto także ukazywać wartości naukowe przekazywanej wiedzy co oznacza odróżnianie twierdzeń udowodnionych od twierdzeń o charakterze hipotetycznym czy zdroworozsądkowym.
Rozwijanie umiejętności psychopedagogicznych:
Poprzez rozwój tych umiejętności nauczyciele stają się bardziej efektywni w wychowywaniu i nauczaniu. Są to takie umiejętności jak: podmiotowe traktowanie uczniów, dbałość o porozumienie się z nimi, okazywanie im taktu pedagogicznego, posługiwanie się różnymi technikami wychowawczymi i sposobami poznania. Umiejętność podmiotowego traktowania dzieci i młodzieży: polega na okazywaniu młodzieży trzech wyróżnionych postaw: akceptacji, rozumienia empatycznego i autentyzmu.
Umiejętność porozumiewania się z wychowankami: zakłada głownie prowadzenie rozmów, podobnych do tych które prowadzą psychologowie, bądź psychoterapeuci. Chodzi tez o to aby zyskać zaufanie i nie moralizować ucznia.
Umiejętność okazywania taktu pedagogicznego: jest ona przydatna zarówno w podmiotowym traktowaniu jak i podejmowaniu z nimi rozmów a zwłaszcza w stosowaniu swobody i przymusu w wychowaniu. Zakłada również wyrozumiałą postawe wobec ucznia, cierpliwość i opanowanie, troskę o panującą wśród nich atmosferę.
Umiejętność posługiwania się różnymi technikami wychowawczymi: pożyteczne umiejętności psychospołeczne którymi powinien dysponować nauczyciel, czyli takie jak :burza mózgów”, swobodna ekspresja plastyczna, muzykoterapie, a także umiejętność posługiwania się metodami i technikami badań pedagogicznych.
Zatroskanie o postrzeganie wychowanka jako osoby:
Spostrzeganie w wychowanku osoby ludzkiej ma ogromne znaczenie dla usprawnienia i unowocześnienia kształcenia wychowawców. Dzięki przyswajaniu wartości ogólnoludzkich czyli ponadczasowych i uniwersalnych jest skutecznym warunkiem kształcenia pedagogicznego. Należy również dawać świadectwo głoszonym wartością dzięki którym zabiegi o uprzystępnieniu i przyswojeniu wartości uniwersalnych mają większe szanse powodzenia. Wpojenie wychowawcą i nauczycieli uwrażliwienia na dobro wspólne pozwoli radować im się z dawania innym siebie oraz bycia użytecznymi dla innych a nie tylko dla samych siebie.
Wspomaganie pracy nad sobą:
Ważnym warunkiem skutecznego kształcenia pedagogów jest przygotowanie ich do szeroko rozumianej pracy nad sobą. Pozwala ona aktualizować drzemiące w nich możliwości i robić to do czego naprawdę są zdolni. Otwiera to przed nauczycielem szeroki i jednocześnie zawężony zakres działania. Toteż powinni być szczegółowy przygotowani do pracy nad sobą, aby zwalczać własne problemy osobiste, które nie pozwalają na skuteczne przekazywanie wiedzy swoim wychowanką. Praca nad sobą stanie się wtedy pomocna w przezwyciężaniu deformacji psychicznych na które narażeni są przy wykonywaniu zawodu (brak opanowania, małostkowość, niepewność, przygnębienie). Ponadto będzie skuteczną obroną przed grożącą rutyną, powodującą brak pomysłowości i inwencji twórczej w wykonywaniu zawodu. Zapoznanie nauczycieli z technikami pracy nad sobą pozwolą dodatkowo na wyciszenie się, poprawę własnego samopoczucia oraz pozbyć się z pola świadomości myśli i uczuć negatywnych.