Dekolonizacja- proces wyzwalania się spod władzy kolonialnej terytoriów zależnych i niesamodzielnych oraz tworzenia niepodległych państw. Może następować za porozumieniem stron – w sposób pokojowy lub na skutek powstania, rewolucji lub innego konfliktu zbrojnego. Szacuje się, że na początku XX wieku system kolonialny obejmował 73 mln. km2 – 55 % powierzchni całej Ziemi, w tym 35 % ludności świata.
Proces dekolonizacji rozpoczął się wraz z likwidacją Faszyzmu i zmianą struktury świata po II wojnie światowej
Przyczyny
coraz większe koszty polityczne i ekonomiczne utrzymania i kontroli kolonii,
dążenia narodów Afryki do niepodległości
- potrzeba głębokich przemian społecznych i gospodarczych
- eksploatacja kolonii na potrzeby potęg kolonialnych w czasie wojny
- upowszechnienie zasady równości państw po II wojnie światowej
Dekolonizacja Afryki
Algieria była pierwsza - w kolejnej dekadzie liczne państwa afrykańskie proklamują niepodległość. Proces dekolonizacji uwalnia liczne konflikty graniczne, odnawia dawne spory międzyplemienne i wywołuje masowe ruchy ludności. Wybuchają kolejne kryzysy uchodźcze - Gwinea, Burundi, Mozambik, Etiopia, Angola. w 1972 roku UNHCR organizuje repatriację 200 tysięcy uchodźców z południowego Sudanu; jednocześnie jednak Idi Amin zmusza do wygnania z Ugandy 40 tysięcy Azjatów, a 170 tysięcy mieszkańców Burundi opuszcza kraj w wyniku krwawych walk. W 1977 roku rozpoczyna się trwająca do dziś wojna w Rogu Afryki, w 1989 roku w Liberii (700 tysięcy uchodźców), w 1997 w Sierra Leone (400 tysięcy). Obecnie w Afryce bez dachu nad głową pozostaje 7 milionów osób.
W 1992 roku UNHCR przeprowadził w Mozambiku jedną z największych i najbardziej udanych operacji repatriacyjnych - dzięki niej 1,7 miliona osób wróciło do domu.
Dekolonizacja Azji
Postępujące tuż po wojnie tendencje wolnościowe wśród państw na dalekim wschodzie wymusiły na dawnych kolonialnych potęgach wycofanie się z ogarniętych zamieszkami krajów. zarówno Wielka Brytania jak i Francja starały się możliwie jak najlepiej zabezpieczyć swoje gospodarcze interesy w przyszłych, wolnych państwach. Niestety, proces kształtowania się nowych państwowości przeważnie przechodził przez okres konfliktu zbrojnego. Najlepszym przykładem jest sprawa statusu Kambodży i Laosu, w których Francuzi usiłowali utrzymać kontrolę za pomocą siły. Japończycy zostali usunięci z Kambodży we wrześniu 1945 roku, a na początku następnego roku kraj ten uzyskał autonomię. Trwała w nim jednak krwawa wojna domowa; lewicowe i nacjonalistyczne bojówki dokonywały masowych mordów na przedstawicielach francuskich władz i ich sojusznikach. W końcu, podobnie jak Wietnamowi, Francja zdecydowała się przyznać Kambodży wolność w ramach Unii Francuskiej. Do 1949 roku zarówno Kambodża jak i Laos stały się niepodległymi państwami z prozachodnimi rządami.
Jednakże same lata pięćdziesiąte okazały się przełomowe dla wzrostu napięcia w regionie. Daleki wschód stał się areną konfliktów. Oba mocarstwa USA i ZSRR poszukiwały w regionie sojuszników. Później zaś, walcząc praktycznie za ich pośrednictwem, walczyły o hegemonię nad całym Dalekim Wschodem.
Etapy dekolonizacji
Wyróżniamy 4 etapy dekolonizacji
Dekolonizacja I etap – lata 1945 – 1955
Objął on 12 krajów azjatyckich
Wietnam, Korea, Indonezja – 1945
Filipiny i Jordania - 1946
Indie i Pakistan - 1947
Cejlon i Birma – 1948
Libia – 1951
Kambodża – 1953
Laos – 1954
Etap ten zakończyła konferencja w Bandungu 18-24 IV 1955 roku, w której Indonezja oświadczyła „kolonializm we wszelkich jego przejawach stanowi zło, któremu należy szybko położyć kres”
Dekolonizacja II etap – lata 1956 – 1965
Wolność uzyskały 42 państwa, w tym 30 z Afryki
W roku 1960 niepodległość uzyskało 15 państwa afrykańskich – rok ten nazwano Rokiem Afryki
14 XII 1960 roku ONZ wydało deklaracje o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym
Dekolonizacja III etap – lata 1966 – 1975
Głównie rozpad angielskiego i portugalskiego imperium kolonialnego w Afryce i na Bliskim Wschodzie
16 XII 1966 roku – ONZ przyjęła Pakty Praw Człowieka „Wszystkie ludy mają prawo do samostanowienia...”
Dekolonizacja IV etap – lata 1976 – 1990
Dekolonizacja na peryferiach
Zimbabwe – 1980
Namibia - 1990
Pod koniec lat ’90 tych ze 190 istniejących państw – 98 uzyskało niepodległość po II wojnie światowej, przy czym większość z nich zachowała kontakty z byłą metropolią
Wspólnota narodów
Powstanie Commonwealth – Wspólnoty Narodów od 1949 roku – wcześniej istniała jako Brytyjska Wspólnota Narodów od roku 1867
Od 1967 działa w Londynie Stały Sekretariat.
W skład Wspólnoty Narodów wchodzi W. Brytania (wraz z terytoriami zależnymi) oraz państwa:
Dawne dominia, np. Australia, Jamajka, Kanada, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea;
Republiki, np. Bangladesz, Indie, Kenia, Nigeria, Tanzania;
Samodzielne monarchie, np. Lesotho, Malezja, Suazi.
Niektóre państwa po uzyskaniu niepodległości nie przyłączyły się do Wspólnoty Narodów, np. Birma; wiele państw wystąpiło ze Wspólnoty Narodów, np.: Irlandia, Fidżi, a także RPA, Pakistan (które z czasem powróciły do Wspólnoty Narodów).
Wspólnota Francuska
Ustanowiona na mocy konstytucji francuskiej 1958 w miejsce dawnej Unii Francuskiej tworzyły ją:
Francja metropolitarna,
departamenty zamorskie – Gujana Francuska, Martynika i Gwadelupa
terytoria zamorskie – Polinezja Francuska, Nowa Kaledonia. Wyspy Saint Piere, Miquelin, Wallis i Futana
Autonomia wewnętrzna
W stanie zależności pozostaje wciąż jeszcze około 40 terytoriów, posiadając różne formy autonomii wewnętrznej
Gibraltar – Wielka Brytania
Makau – Portugalia
Antyle Holenderskie – Holandia
Martynika - Francja
1 VII 1997 roku Chińska Republika Ludowa objęła zarząd na Hongkongiem – nadając mu status Specjalnego Regionu Autonomicznego