Derywacje rzeczownikową cechuje ogromna różnorodność typów słowotwórczych i znaczeń komunikowanych przez derywaty.
Formanty rzeczownikowe:
- wykładnikami derywacji są w większości formanty sufiksalne i paradygmatyczne;
- prefiksy- do niedawna rzadkość w derywacji rzeczownikowej, dziś tendencja do tworzenia derywatów z elementem obcym, który ma charakter prefiksu lub składnika złożenia,
- istotną rolę w systemie słowotwórczym rzeczowników odgrywają tez obce formanty sufiksalne; stanowią ponad 40 % wszystkich sufiksów, a w niektórych kategoriach (nazw wykonawców czynności, nazw narzędzi) funkcjonują na równi z rodzimymi, derywując regularnie formacje od podstaw obcych, np. czas. obce na -ować : występuje regularnie sufiks -ator ( kalkulować - kalkulator, organizować - organizator).
W pewnych wypadkach formanty obce łączą się z rodzimymi podstawami słowotwórczymi, większość pozostaje jednak w obrębie słownictwa obcego.
Pewne trudności pojawiają się przy analizie złożeń obcych, np. geografia, psychologia. Brak podstaw, będących odrębnymi leksemami psycho- , geo-. Są one wydzielane jako człony związane, występujące w podobnych wyrazach.
2) Kategorie słowotwórcze rzeczowników polskich.
( rozdane na kartkach na ćwiczeniach; w podręczniku: Morfologia, s. 390).
IV Derywaty od wyrażeń przyimkowych:
podstawy stanowią wyrażenia przyimkowe,
budowa formalna - istnieje ok. 400 wyrazów ogólnie używanych, rzadkich, regionalnych i terminów specjalistycznych, tabela nr 11 ( Morfologia, str. 452) ukazuje przybliżoną liczebność współczesnych derywatów,
brak derywatów od wyrażeń z przyimkami: koło, dokoła, dookoła, naokoło, naprzeciw, obok, ponad (występuje w przymiotnikach), pomiędzy, pośród, oprócz, przez, wśród, zamiast,
derywaty z cząstką przeciw i śród:
- przeciw- często tłumaczenie wyrazów z kontr- , a jeśli nie, to człon drugi ( rzeczownik) jest członem określanym, a przyimek wymaga uzupełnienia innym członem rzeczownikowym, np. przeciwbodziec `bodziec, działający przeciw innemu bodźcowi'
- śród - przestarzałe, parafraz z użyciem `śród' nie można uznać za właściwe,
- dla niektórych trudno w ogóle stworzyć parafrazy z przyimkiem przeciw, np. przeciwpołudnik `południk na antypodach'
konstrukcje, którym można przypisać podstawy czasownikowe, np. przymrozek, przymgła, traktujemy jako dewerbalne,
udział poszczególnych formantów derywatów od wyrażeń przyimkowych - tabela 12 (Morfologia, str. 453),
większość derywatów odwyrażeniowych ma strukturę semantyczno-składniową; są to przede wszystkim nazwy subiektów odmiejscowe, np. naramiennik, nadbrzeże, przedmieście; nazwy cech, np. bezszczękowiec, bezdroże ( formant jest subiektem, temat wyraża cechę polegającą na braku tego); o wiele mniejszą grupę reprezentują wyrażenia temporalne, np. międzybieg, międzyplon, podwieczorek, popołudnie, przedwiośnie.
VI Rzeczowniki złożone:
wyrazy motywowane o dwóch (lub więcej) tematach słowotwórczych,
wyrazy złożone dzielimy na:
- zrosty ( nie mają interfiksów ani formantów sufiksalnych, ich człony nie tracą elementów fleksyjnych, o ile je mają),
- złożenia właściwe
c) w języku polski można spotkać również:
- złożenia jednostronnie motywowane- gdy jeden z członów jest związany (nie występuje jako odrębny wyraz, w parafrazie musi być zastąpiony innym leksemem lub leksemami), np. mikroflora, makrostruktura,
- quasi-złożenia - jeżeli oba człony są związane, np. geografia, biologia,
d) podstawę słowotwórczą stanowi całe wyrażenie lub fraza, z której zrost powstaje,
e) kategoria przejściowa między zrostem a złożeniem - z jednej strony zachowują formy fleksyjne członów, a z drugiej mają formanty afiksalne lub paradygmatyczne, np. tubylec, tumiwisizm,
f) wypadki charakterystyczne dla nazw miejscowości: część form przypadków stanowią zrosty, część złożenia
Złożenia właściwe:
a) brak fleksyjnych wykładników relacji syntaktycznych członów,
b) zawsze: obecność jakiegoś formantu,
c) w języku ogólnym mamy do czynienia ze złożeniami o 2 członach,
w słownictwie specjalnym lub nacechowanym spotyka się konstrukcje o strukturze N(N1+N2+N3), np. dobotonażokilometr,
d) możliwość współwystępowania różnych części mowy w rzeczownikach złożonych ( tabela 13, Morfologia, str. 457),
e) formantem złożenia może być:
- sam interfiks, np. nerwoból, samokontrola,
- sam sufiks, np. półgłówek, noworodek,
- sam formant paradygmatyczny, np. półwiecze, dalekowidz,
- sufiks + interfiks, np. nosorożec,
- paradygmat fleksyjny + interfiks, np. stawonóg, równoległobok,
f) jako interfiksy występują:
-o- po członach rzeczownikowych (gwiazdozbiór, domokrążca), przymiotnikowych (białodrzew), po niektórych (pięciobok), wyjątkowo - czasownikowych ( dmuchoplew, wirolot),
-i(y)- w członach czasownikowych (moczygęba, chwalipięta), wyjątkowo - przymiotnikowych (cudzysłów),
-u- w członach liczebnikowych (dwukropek),
- ø- interfiksalnie; tak interpretujemy formant w wyrazach pozbawionych wszelkich innych wykładników relacji między członami, np. cechmistrz, jachtklub, kuchmistrz, fechtmistrz,
g) w funkcji formantów występują następujące sufiksy: -stwo, -nictwo, -ca, -ec, -owiec, -ka, -ówka, -ek, rzadziej: -enie, -anie, -cie, -ik, -nik, -arz, - nia, -anin, -acz, -ista, sporadycznie: -ina, -iny, -nica, -ownia, -niak, a także -l ( winorośl, suchorośl),
h) ze względu na wzajemny stosunek członów złożenia dzielimy na:
- współrzędne - człony nie określają się nawzajem (węglowodan) lub obojętne jest, który człon uznamy za określany, a który za określający (osłomuł, karpiokaraś),
- nadrzędno-podrzędne - jeden z członów określa drugi (białodrzew),
i) złożenia dzieli się również na:
- egzocentryczne - te, w których wykładnikiem nadrzędnym elementu określanego jest formant, a człony złożenia, o stosunku wobec siebie współrzędnym lub nadrzędno-podrzędnym, są wobec tego elementu znaczeniowo określające (siarkowodór, listonosz),
- endocentryczne - wykładnikiem nadrzędnym elementu określanego jest jeden
z jego członów (parostatek, zębodół) lub brak w nich nadrzędnego elementu określanego, a człony są wobec siebie współrzędne.