CZASOWNIK

DERYWATY SEMANTYCZNE CZASOWNIKÓW ODCZASOWNIKOWYCH

1. CHARAKTERYSTYKA STOPNIA INTENSYWNOŚCI I EFEKTYWNOŚCI AKCJI (stopień intensywności może być pojmowany bezwzględnie lub w sposób względny- według przyjętej normy)

1) wzmocnienie intensywności i efektywności:

• formanty u-, o(b)- wysoka intensywność (ubawić, umęczyć (kogoś), uśmiać się, obkarmić, obrodzić)

• formanty na-, wy-, z/s-, w-, za- i postfiks się- wysoka intensywność oraz duże nasycenie lub zaabsorbowanie subiektu (nabiegać się, napracować się, nasiedzieć się, wyczekać się, wyleżeć się, schodzić się, spłakać się, spracować się, wczuć się, wsłuchać się, wpatrzyć się, zagadać się, zagapić się, zasłuchać się)

• formant roz- stopniowe dochodzenie do intensywności- czasowniki ewolutywne (rozgniewać się, rozpalić się, rozchorować się)

• formanty wy-, ob-, od- dokładnie, starannie (wygolić, wysmagać, obrewidować, odczyścić)

2) osłabienie intensywności i efektywności

• formanty przy-, pod-, prze-, nad- „trochę” i „niedokładnie” (przycichnąć, przyklęknąć, podleczyć, poduczyć, przemyć, nadgnić, nadłamać)

3) charakterystyka względna

• formant prze- (się)- przekroczenie normy (przegrzać się, przeładować, przepłacić)

• formant niedo- nie sięganie normy (niedowidzieć, niedosłyszeć)

2. NAZWY AKCJI SCHARAKTERYZOWANYCH SYTUACYJNIE (czynność + pewne aspekty jej zajścia, np. możliwość zaistnienia akcji, oficjalność, towarzyszenie innej akcji)

1) modalność- możliwość dokonania akcji w określonej sytuacji

• formant u- pokonać dystans w określonej sytuacji, zrobić coś mimo trudności (ujść, ujechać, unieść, udźwignąć)

2) oficjalność

• formant od-, za- (odczytać, odśpiewać, zasiąść, zawezwać)

3) współprzebieganie akcji

• formant przy- akcja + akcja tego samego subiektu (przyklasnąć, przytupnąć)

• formant współ- akcja subiektu + ta sama akcja innego subiektu (współbrzmieć, współdecydować)

4) subiektywny cel (dla przyjemności, bez określonego celu)

• formant prze- (się) + czasowniki ruchu kierunkowego (przebiec się, przejechać się, przejść się)

5) zmiana perspektywy funkcjonalnej zdarzeń (przez prefiks istotna zmiana znaczeniowa, informacyjna); możliwe aspekty dokonane i niedokonane

• formanty o(b)-, wy-, z/s- (obdarować, obgadać, opłakiwać, wyśmiać, wyśmiewać)

3. NAZWY AKCJI RETROSPEKTYWNYCH I PROSPEKTYWNYCH

1) retrospektywne

• formant do- przywołanie nowej czynności jako dopełnienie już zaszłej (dosłodzić, dopisać, douczyć)

• formant prze- ponownie, jeszcze raz (przeliczyć)

2) prospektywne (skutki czynności sięgają w przyszłość)

• formant za- późniejsze wykorzystanie przedmiotu lub zdarzenia (zagotować, zapisać, zapowiedzieć)

• formant prze- przewidzenie, przepowiedzenie (przewidzieć, przepowiedzieć )

4. NAZWY AKCJI PSEUDOZWROTNYCH (się jako znak, że akcja podstawowa ogranicza się do sfery subiektu- otrzepać się, spakować się, położyć się, czuć się, decydować się, uderzyć się, gromadzić się, spotykać się)

5. NAZWY AKCJI SCHARAKTERYZOWANYCH PRZESTRZENNIE (uściślają przebieg akcji podstawowych względem przedmiotów i kierunków; określają przemieszczenia względem punktu wyjścia lub dojścia; lokalizują akcję na przedmiotach lub względem przedmiotów objętych tą akcją)

1) formacje kierunkowe (podstawa to czasownik ruchu ukierunkowanego, który wyznacza ten ruch, ale nie sytuuje go w przestrzeni)

• formanty przy-, do, pod-, nad-, za-, po-, od-, z/s/ś- (się)- zbliżanie się całkowite lub częściowe, obserwowane z punktu wyjścia lub dojścia (przyjść, dobiec, podejść, nadbiec, zajechać, pójść, odprowadzić, zsunąć)

• formanty od-, roz- (się), u-, pod-, wz-, prze- oddalanie się od punktu, nieokreślone, wzajemne, w górę… (odejść, rozerwać, rozlecieć się, ulecieć, podskoczyć, wznieść, przejechać)

2) formacje lokatywne (prefiksy-formanty jak przyimki lokalizujące)

• formanty za-, wy-, po- działanie na powierzchnię przedmiotu (zalać, zarosnąć, wyłożyć (kaflami ), posypać)

• formanty pod-, o- działanie na spód przedmiotu, dookoła niego (podpiec, oblepić)

• formant prze- przebycie przestrzeni wskazanego przedmiotu (przestrzelić, przepłynąć)

6. NAZWY AKCJI KREATYWNYCH, QUASI-KREATYWNYCH, ANIHILATYWNYCH (wnoszą znaczenie czynności o charakterze egzystencjalnym: pojawienie się lub zniknięcie przedmiotu, wydarzenia…)

1) wytworzenie przedmiotu

• formanty wy-, u-, od- (wykuć, wystrugać ,ukręcić, odlać, odcisnąć)

• formant wy- do czasowników niewytwórczych= formacja znacząca uzyskanie przedmiotu (wypłakać, wychodzić)

• formant do- (się) osiągnięcie celu mimo trudności (dodzwonić się, domyć, dogonić)

• formant wy- do czynności apercepcyjnych= znalezienie przedmiotu wśród innych (wymacać, wypatrzeć)

• formant wy- + implikacja używania narzędzia= oznaczenie zużycia tego narzędzia (wypisać, wyjeździć); także formant prze- całkowita utrata (przepić, przegrać)

2) usunięcie niepożądanego stanu lub przedmiotu

• formant za- (zagadać, zapić, zaprać)

7. NAZWY PRZEKSZTAŁCEŃ- DZIAŁAŃ ANIHILATYWNO-KREATYWNYCH (przekształcenia dokonywane na przedmiotach lub zastępowanie jakichś cech przedmiotu innymi)

1) formacje trans formatywne, reformatywne, probiercze, restauratywne

• formanty prze-, do-, przy-, od-, re- (przebudować, przeszyć, przemeblować, dorobić, przyuczyć, odbudować, remilitaryzować)

2) zmiany cech przedmiotu

• formanty za-, z/s-, od-, o(b)- negatywne (zanudzić, znosić, odleżeć)

• formanty roz-, u- pozytywne (rozchodzić, ujeździć)

3) formacje anulatywne (likwidacja stanu przedmiotu; podstawa ma często odwrotne znaczenie)

• roz-, od-, de(z)- (rozszyfrować, odkopać, deformować)

8. NAZWY AKCJI KOMPARATYWNYCH (PORÓWNAWCZYCH)

• formant prze- uzyskanie przewagi nad czymś (przekrzyczeć, przeważyć, przerosnąć)

9. NAZWY REAKCJI

• formant od- (odpowiedzieć)

10. DERYWATY KAUZATYWNE DEZINTEGRALNE

pary czasowników: czasownik z się oznacza proces psychiczny lub fizyczny, czasownik bez się odpowiada za powodowanie tego procesu; tutaj prostsze są czasowniki z się, czasowniki bez się są bogatsze o „powodowanie zdarzenia” (kauzatywność); wykładnik derywacji to odrzucenie morfemu się, stąd przykładowy schemat: cieszyć się → cieszyć

DERYWATY ASPEKTOWE CZASOWNIKÓW ODCZASOWNIKOWYCH

DERYWACJA ASPEKTOWA- dotwarzanie czystych odpowiedników aspektowych do czasowników bazowych

1. FORMANTY PREFIKSALNE są wykładnikami aspektu dokonanego w stosunku do niedokonanych podstaw

1) FORMALNIE: derywat różniący się od czasownika podstawowego tylko formantem prefiksalnym jest zawsze dokonany (jechać → wyjechać, odjechać, przyjechać);

2) RZECZYWISTOŚĆ

• przedrostki puste pod względem znaczenia i aspektu (usiąść - siąść; powrócić - wrócić)

• prefiksy obcego pochodzenia de- i re- oraz rodzime współ- tylko zmiana znaczenia; współ- w ogóle nie ma dokonanych odpowiedników

• prefiksy mogą wprowadzać zmianę aspektową lub nie: kupić - dokupić - dokupywać; opozycje aspektowe wyrażane za pomocą przyrostków tematycznych (-i- (-o) : -ywa- (-uj-)); często przyrostki wprowadzają zmiany znaczeniowe, dzięki którym dopiero podstawa może zmienić aspekt na dokonany, np. lecieć- wylecieć- wylatywać

• połączenie funkcji semantycznej i aspektowej: nieść - unieść (znaczenia prefiksów nie dopuszczają do utworzenia niedokonanych odpowiedników)

Wyrażanie czystej dokonaności przez prefiksy na tle pozostałych ich funkcji jest zjawiskiem rzadkim. Funkcję tę pełni większość prefiksów, ciężko usystematyzować zasady według których są używane; najczęściej stosowane:

z- (s-, ś-)- zgnić, zrewidować, stopnieć, ściemnieć

za- zahamować, zarezerwować

po- pocałować, podyktować

u- umyć, uszyć

wy- wypić, wyschnąć

prze- przeczytać, przenocować

2. FORMANTY PARADYGMATYCZNE - wykładniki aspektu niedokonanego w stosunku do aspektu dokonanego podstaw.

Proces derywacyjny to zastąpienie prostszych formalnie sufiksów tematycznych podstaw innymi. Efekt: opozycja podstawowych tematów dokonanych do derywowanych tematów niedokonanych.

• -a- (-aj-) sufiks tematyczny o największym zakresie; wprowadza w koniugację -m, -sz

• -ywa- (-uj-) wprowadza derywaty do koniugacji -ę, -esz

• -wa- (-waj-) końcówki koniugacji -m, -sz; dodawany do podstaw zakończonych na samogłoskę równych tematowi czasu przeszłego

1

---