PRZYMIOTNIK
1. DERYWATY ODCZASOWNIKOWE - A(V)
a)PRZYMIOTNIKI NIEPREDYSPOZYCYJNE - oznaczają cechę polegającą na wykonywaniu lub podleganiu czynności, procesowi albo stanowi, a także cechę będącą rezultatem czynności
- określany rzeczownik pełni funkcję subiektu - np. szkodliwy pokarm `pokarm, który szkodzi'
- obiektu np. oprawna książka `która została oprawiona'
- nazywa narzędzie czynności - w parafrazie występuje wykładnik `za pomocą którego'
- w roli lokatywnej (`gdzie') lub temporalnej (`kiedy', `w czasie którego')
- w roli skutku (`która jest wynikiem') lub przyczyny czynności (`które powodują')
b) PRZYMIOTNIKI PREDYSPOZYCYJNE - wyrażają typ skłonności przedmiotu określanego wobec czynności lub stanu wyrażanego czasownikiem podstawowym; najważniejsze cechy predyspozycyjności:
1. możliwość [`można'] - przymiotniki potencjalne; określają zwykle rzeczowniki występujące w funkcji obiektu czynności, stąd nazywane są możliwościowymi biernymi; tworzone są głównie od czasowników przechodnich; charakterystyczny formant -alny np. poznawalna rzeczywistość
2. częstość [`często', `stale', `zawsze'] - habitualne; określają zwykle rzeczowniki będące subiektem czynności, rzadziej obiektem; z reguły odnoszą się do nazw osób, czasem - do nazw istot żywych; charakterystyczny formant -liwy np. gderliwy dziadek
3. cechę `dużo' [`mocno'] - kwantytywne; -ny, -ły, -ity, -liwy
4. cechę `dobrze' - oceniające; -ny, -liwy np. widny dzień, życzliwy kolega
Przymiotniki odczasownikowe tworzone są tylko w drodze derywacji sufiksalnej.
2. DERYWATY ODRZECZOWNIKOWE - A(N)
- przymiotniki relacyjne np. zupa mleczna - zupa z mleka (informujące o relacji między dwoma przedmiotami, z których jeden jest nazywany przez rzeczownik stanowiący podstawę słowotwórczą przymiotnika [Npodst], a drugi - przez rzeczownik określany [Nokr]; derywaty te są transpozycyjne) oraz jakościowe np. szczudłowate nogi - nogi [podobne do] szczudeł (oznaczają nie tylko relację między dwoma przedmiotami, ale i jakąś cechę charakterystyczną przedmiotu; derywaty mutacyjne)
- relacja między Npodst a Nokr: 3 główne typy:
1. jest to stosunek między predykatem a którymś z jego argumentów np. siostrzana rada
2. stosunek między dwoma argumentami przy nie wyrażonym predykacie; Npodst nazywa materiał, a Nokr - wytwór, np. kamienna ławka
3. stosunek między dwoma predykatami - dwoma argumentami zdarzeniowymi, np. napad rabunkowy
- powyższe relacje są: w większości odwracalne; niejednokrotnie zachodzi neutralizacja opozycji semantycznej; role semantyczne przymiotnika uwarunkowane są częściowo funkcją znaczeniową formantu, a częściowo charakterystyką leksykalną podstawy rzeczownikowej i rzeczownika określanego; niektóre derywaty można interpretować dwojako - jako odrzeczownikowe lub odprzymiotnikowe (np. antynikotynowy)
-18 ról semantycznych wyrażanych przez użycia przymiotników odrzeczownikowych:
1. użycia subiektywne - podstawa przymiotnika nazywa subiekt, rzeczownik określany - czynność, proces, stan lub też obiekt przy nie wyrażonym predykacie, np. praca nauczycielska, piosenka żołnierska
2. obiektywne - p.p. nazywa obiekt, rzeczownik może pełnić różne funkcje np. prześladowania narodowe
3. posesywne=dzierżawcze - p.p. nazywa posiadacza, rzeczownik - obiekt posiadany np. ojcowskie buty
4. instrumentowe - a) p.p. nazywa środek czynności, rzeczownik - czynność np. obserwacje mikroskopowe, b) p.p. - środek czynności, rzeczownik - obiekt przy nie wyrażonym predykacie np. zdjęcia rentgenowskie
5. materiałowe - p.p. - materiał, rzeczownik - wytwór wykonany z tego materiału np. żytni chleb
6. wskazujące na wytwór - przymiotnik określa przeznaczenie materiału nazywanego przez rzeczownik np. wełna sukienkowa
7. genetyczne - relacja pochodzenia np. sok pomarańczowy
8. wskazujące na element zbioru=syngulatywne - wyrażają relację kolektywną , jej warunkiem jest znaczenie kolektywne rzeczownika określanego; relacja ta jest nieodwracalna, np. drużyna piłkarska
9. wskazujące na całość w relacji do części - rzeczownik wskazuje na część np. lufa karabinowa
10. wskazujące na część w relacji do całości =partytywne - rzeczownik wskazuje na całość np. piętrowy budynek
11. charakterystyczne konkretne - przymiotniki nazywające charakterystyczną część całości (gł. osoba, zwierzę) np. garbaty człowiek
12. charakterystyczne abstrakcyjne - a) p.p. przypisuje cechę abstrakcyjną przedmiotowi - subiektowi np. energiczny człowiek b) p.p. charakteryzuje czynność, proces lub stan np. energiczne ruchy
13. porównawcze=symilatywne - p.p. nazywa podstawę porównania, rzeczownik - człon porównywany; charakterystyczny formant -owaty
14. zakresowe - p.p. zawęża zakres rzeczownika określanego (parafraza: `ten Nokr to Npodst'); relacja zakresowa może być dwojaka: rzeczownik obejmuje swym zakresem p.p. (np. drzewo akacjowe) lub też ich zakresy krzyżują się (np. emigrant żydowski)
15. limitujące - precyzowanie znaczenia rzeczownika np. błąd logiczny
16. lokatywne - miejscowe i kierunkowe - p.p. jest nazwą miejsca np. prace polowe, lasy nizinne
17. temporalne - p.p. jest nazwą odcinka czasu np. letni upał, nocne kluby
18. przymiotniki czynnościowe, procesualne i stanowe - przymiotniki motywowane bezpośrednio przez rzeczownikową nazwę czynności (np. połowowy), procesów (np. chorobowy) i stanów (np. letargiczny)
Wielofunkcyjność formantów - od jednego rzeczownika tworzy się jeden przymiotnik, tzn. wykorzystuje się jeden formant, a ten przymiotnik wchodzi w różne relacje z określanym rzeczownikiem
Współfunkcyjność formantów - w każdej roli semantycznej występują przymiotniki derywowane różnymi formantami
3. DERYWATY OD WYRAŻEŃ PRZYIMKOWYCH - A(PN) - grupa przejściowa między derywatami prostymi a złożonymi (przyjmuje się, że proste); przeważają przyimki lokatywne, temporalne i negacyjny bez; najważniejsza kwestia: reguły sufiksacji - najczęściej derywat tworzony jest za pomocą tego samego formantu co odpowiedni przymiotnik odrzeczownikowy, np. przygruntowy - gruntowy
5. DERYWATY ODPRZYMIOTNIKOWE - A(A1)
- kryterium podziału derywatów - funkcja semantyczna formantu 3 gł. funkcje=3 klasy derywatów:
1. negacyjne - podstawowy formant to przedrostek nie- , derywaty tworzone innymi formantami uznaje się za negacyjne, jeśli można zastąpić dany formant przez nie- np. bezkrytyczny; funkcje negacyjne pełnią wyłącznie formanty prefiksalne
2. gradacyjne - intensyfikacja lub osłabienie cechy nazwanej przymiotnikiem stanowiącym podstawę słowotwórczą, podstawami mogą być wyłącznie przymiotniki oznaczające cechy stopniowalne [stopniowanie:
*bezwzględne - derywaty oznaczające osłabienie cechy - deminutiwa przymiotnikowe - lub ją uintensywniające - intensiwa (tylko formanty prefiksalne
*względne - komparatiwy (-szy, -ejszy) - nie oznaczają natężenia cechy, lecz przekazują jej względną charakterystykę; superlatiwy (naj-)
3. ekspresywne - oznaczają nie tylko wysoki stopień intensywności, ale i nacechowanie ekspresywne, polegające na wyrażaniu pozytywnych emocji [`bardzo']
- formanty odprzymiotnikowe nie pełnią funkcji syntaktycznej, a jedynie semantyczną
- derywaty odprzymiotnikowe interpretuje się jako modyfikacyjne
6. DERYWATY ODPRZYSŁÓWKOWE - A(Adv) - nieliczne; formanty: -owy, -ny, - (ej)szy, -ni, nie pełnią one funkcji semantycznej, lecz wyłącznie syntaktyczną; derywaty mają głównie znaczenie lokatywne i kierunkowe, temporalne, frekwentatywne; znaczenia są determinowanie przez znaczenie podstaw przysłówkowych; derywaty maja charakter transpozycyjny
7. PRZYMIOTNIKI ZŁÓŻONE - złożenia=kompozycje - derywaty, których podstawą jesr grupa syntaktyczna złożona z dwóch, czasem trzech leksemów
- złożenia: współrzędne (np. moda jesienno-zimowa) oraz podrzędne (np. całodzienny atak) - w parafrazie między członami zachodzi stosunek nadrzędno-podrzędny, jeden człon mogący zastąpić cały związek - nadrzędnik, drugi, który można zredukować - podrzędnik
- typy złożeń ze względu na charakter gramatyczny członów:
1. złożenia z drugim członem rzeczownikowym (przymiotnikowo-rzeczownikowe; rzeczownikowo-rzeczownikowe; liczebnikowo-rzeczownikowe) 2. liczebnikowo-liczebnikowe 3. złożenia z drugim członem czasownikowym (przymiotnikowo-czasownikowe; rzeczownikowo-czasownikowe; liczebnikowo-czasownikowe; przysłówkowo-czasownikowe) 4. złożenia z drugim członem przymiotnikowym (przymiotnikowo-przymiotnikowe, rzeczownikowo-przymiotnikowe; liczebnikowo-przymiotnikowe; przysłówkowo-przymiotnikowe) *oba człony mogą być: semantycznie równorzędne (np. zakład zegarmistrzowsko-złotniczy) lub semantycznie nie równorzędne (np. styl późnoromański)
- typy złożeń ze względu na typy formantów:
1. współformant interfiksalny (-o-; -u-; -Ø-)
złożenia z pierwszym członem liczebnikowym wykorzystują wszystkie trzy interfiksy; -o- występuje z reguły po członach przymiotnikowych i rzeczownikowych, wyjątkowo - po członach przysłówkowych; -u- wyłącznie po członach liczebnikowych; -Ø- w liczebnikowych i przysłówkowych
2. współformant występujący po drugim członie - sufiksalny występuje zawsze po członie odczasownikowym oraz w większości wypadków po członie odrzeczownikowym; paradygmatyczny występuje tylko po niektórych członach odrzeczownikowych
3. brak korelacji współformantów - wszystkie kombinacje współformantów są możliwe
4. wybór sufiksu - przymiotnik złożony przyjmuje ten sufiks, za pomocą którego tworzy się przymiotnik prosty; jeśli nie istnieje przymiotnik prosty, to najczęściej używa się sufiksu najproduktywniejszego -owy
5. ucięcia - mają znaczenie drugorzędne, stanowią dodatkową różnicę między derywatem a podstawą
PODSUMOWANIE
- formant paradygmatyczny tworzy tylko przymiotniki odrzeczownikowe
- formanty sufiksalne tworzą przymiotniki odczasownikowe, odrzeczownikowe i odprzymiotnikowe
- formanty prefiksalne tworzą tylko przymiotniki odprzymiotnikowe