CZASOWNIKI ODRZECZOWNIKOWE - derywują je formanty paradygmatyczne i prefiksalno-paradygmatyczne, mogą towarzyszyć im alternacje morfologiczne oraz czasem postfiks się.
Derywacje:
paradygmatyczna - rzeczownikowe końcówki fleksyjne są zastępowane przez czasownikowe sufiksy tematyczne: -owa- (-uj-), z wariantem rozszerzonym -iz-owa-, ewentualnie -i(y)fik-owa- przy podstawach obcych, -i- (-Ø-), rzadziej -a- (-Ø-), -a- (-aj-), -e- (-ej-), z końcówkami odpowiedniej koniugacji, np.: bal-Ø, -u → bal-owa-ć (bal-uj-e). Tak powstają formacje transpozycyjne oraz mutacyjne: procesualne, kauzatywne i z wbudowanym wyrażeniem argumentowym.
prefiksalno-paradygmatyczna - oprócz powyższych sufiksów tematycznych z koncówkami do tematu rzeczownika dodawane są prefiksy derywujące czasowniki odczasownikowe, np.: człowiek - uczłowieczyć, gruz - odgruzować. Prefiksy wnoszą podobne znaczenia do tych w derywatach odczasownikowych: nie mogą być formacjami transpozycyjnymi; są czasownikami dokonanymi. Mogą stać się niedokonanymi poprzez wymianę sufiksów tematycznych według ogólnych zasad, np.: dodrzewić, dodrzewiać.
Klasyfikacja czasowników odrzeczownikowych:
derywaty transpozycyjne:
- formacje zdarzeniowe
- formacje stanowe
derywaty mutacyjne:
- formacje procesualne:
-- paradygmatyczne
-- prefiksalno-paradygmatyczne
- formacje kauzatywne:
-- paradygmatyczne
-- prefiksalno-paradygmatyczne
- formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentowym:
-- paradygmatyczne
-- prefiksalno-paradygmatyczne
1. Derywacje transpozycyjne:
Formacje zdarzeniowe - czasowniki motywowane przez rzeczownikowe nazwy zdarzeń, mimo że normalnie kierunek derywacji w tej grupie semantycznej jest odwrotny, np.: śpiewać - śpiew. Za zmianą kierunku derywacji przemawiają szczególne względy. W czasownikach typu czatować, stukotać o ich wtórności świadcza znamiona formalne w ciągach derywacyjnych czasownik → rzeczownik → czasownik, np.: czaić się - czaty - czatować, tupać - tupot - tupotać. Za zróżnicowaniem formalnym idzie zróżnicowanie sfer ich użycia, np.: czaić się przed kimś - czatować na kogoś, stukać, tupać odnoszą się do zjawisk ruchowych i dźwiękowych, stukotać, tupotać tylko do dźwiękowych. W czasownikami typu koncertować, balować, ucztować a rzeczownikami bal, koncert, uczta zachodzi inna relacja: rzeczowniki te oznaczają całe złożone sytuacje, w które podmiot może być uwikłany w różny sposób, np.: X jest na koncercie/ daje koncert/ organizuje koncert. Czasowniki im odpowiadające wydobywają niektóre z tych uwikłań, np.: X koncertuje 'X daje koncert', a nie 'X organizuje koncert'. Dlatego uznawane są za pochodne rzeczowników. Kolejna grupa to czasowniki będące ściągnięciami związków frazeologicznych złożonych z rzeczownika i czasownika. Podstawą derywatu jest rzeczownik, a formant zastępuje czasownik, np.: mieć bzika - bzikować, chodzić na wagary - wagarować.
Formacje stanowe - Podobnie jak czasowniki odprzymiotnikowe wyrażają relacje przynależności podmiot do klasy nazywanej podstawowym rzeczownikiem: X jest elementem klasy Y (X ma cechy klasy Y), np.: X króluje - X należy do klasy królów. W wyrażeniach zdaniowych czasowniki są ekwiwalentami orzeczenia i składnika uzupełniającego: jest + rzeczownik w narzędniku; rzeczownik wchodzi do derywatu jako temat słowotworczy, a formant zastępuje czasownik jest. Formantami są sufiksy: -owa- (-uj-), oraz -i- (-Ø-) w części derywatów z postfiksem się, np.: dyrektor - dyrektor-owa-ć, gość - gośc-i-ć. W derywatach pochodnych od nazw zawodów i funkcji struktura 'być kimś' oznacza 'wykonywać obowiązki właściwe osobie nazwanej podstawą', np.: burmistrzować. W formacjach o strukturze 'X ma niektore cechy Y' interpretuje się je jako 'być jak coś', 'zachowywać się jak ktoś', np.: ślimaczyć się.
2. Derywaty mutacyjne:
Formacje procesualne
paradygmatyczne - mają strukturę 'X staje się elementem klasy Y', np.: X próchnieje - X staje się próchnem. Tworzą je formanty: -e- (-ej-), rzadziej -i- (-Ø-)... się, -nie- (-niej-), a wyjątkowo -owa- (-uj-). Część derywatów funkcjonuje na zasadzie porównania. Formacje procesualne są nieprzechodnie. Ich formę dokonaną tworzy się za pomocą prefiksów, np.: spróchnieć, skamienieć.
prefiksalno-paradygmatyczne - są bardzo rzadkie, powstają na wzór powyższych formacji dokonanych. Tworzą je głównie formanty: roz-...-i- się, np.: rozgałęzić się. Można też wymienić przepoczwarzyć się, zapijaczyć się, które nie mają odpowiedników niedokonanych.
Formacje kauzatywne
paradygmatyczne - mają strukturę X powoduje, że Y staje się elementem klasy Z (X działa tak na Y, że Y nabywa cechy klasy Z),np.: maszyna proszkuje kredę (maszyna powoduje, że kreda staje się proszkiem). Formant jest wykładnikiem zmiany i kauzacji, a podstawa - predykatu stanu. Formantami są -i- (-Ø-), -owa- (-uj-), oraz rozszerzony sufiks -iz-owa- (-iz-uj), -i(y)fik-owa- (-i(y)fik-uj-) przy podstawach obcych lub zapożyczonych, np.: kaleka - kalecz-y-ć, pocja - porcj-owa-ć, modyfikacja - mod-yfik-owa-ć. Część derywatów funkcjonuje na zasadzie porównania, np.: bratać ludzi 'czynić ludzi braćmi'. Wszystkie formacje są przechodnie, wymagają uzupełnienia przez dopoełnienie bliższe (nazwę obiektu podlegającego zmianie). Mogą stać się dokonanymi przy użyciu prefiksów, np.: skrystalizować.
prefiksalno-paradygmatyczne - są rzadkie. Zdarzają się twory jak prze-aniel-i-ć 'spowodować, aby ktoś zmienił się w anioła', u-człowiecz-y-ć 'uczynić człowiekiem'.
Formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentowym
paradygmatyczne - formantami są czasownikowe sufiksy tematyczne: -owa- (-uj-), rozszerzony -iz-owa- (-iz-uj), ewentualnie -i(y)fik-owa- (-i(y)fik-uj-) oraz -i- (-Ø-), -a- (-aj-). Nie przekazują znaczeń predykatów, są globalnymi zastępnikami czasowników o różnych treściach, a rodzaj relacji między nimi i podstawami jest wynoszony ze wszystkich składników struktury zdaniowej.
1. Formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentu środka czynności - predykat jest wykładnikiem relacji pomiędzy podmiotem, obiektem i środkiem czynności: X działa na (wytwarza) Y Z-em. Bazą dla czasowników są wyrażenia argumentu Z, czyli nazwa przedmiotu, którym podmiot działa na obiekt, np.: Maria soli (działa na) zupę.
2. Formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentu wytworu czynności - predykat jest wykładnikiem relacji pomiędzy podmiotem a wytworem czynności, obok innych argumentów: X robi (wytwarza) Y z/w/na Z. Bazą dla czasownika są wyrażenia argumentu Y, np.: Jan robi dziurki w karcie - Jan dziurkuje kartę.
3. Formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentu obiektu - predykat jest wykładnikiem relacji pomiędzy podmiotem a obiektem, np.: Maria pestkuje wiśnie (wyjmuje z wiśni pestki), kartkuje książkę.
4. Formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentu miejsca lub czasu - niewiele jest takich formacji. Mają strukturę: X umieszcza/przechowuje Y w/na Z-cie lub X znajduje się/sytuuje się w/na Z-cie. Według pierwszego schematu powstają formacje kauzatywne przechodnie, np.: garażować (samochód), składować (towar), butelkować. Według drugiego schematu tworzone są formacje formacje stanowe nieprzechodnie, np.: plażować, leżakować. Rzadkie formacje czasowe odwzorowują relacje między podmiotem a czasem, np.: nocować, zimować.
prefiksalno-paradygmatyczne - pozostają w bliskim związku z formacjami paradygmatycznymi. Formantami są sufiksy: przede wszystkim -i- (-Ø-) w nieprzechodnich z postfiksem się, rzadziej -owa- (-uj-).
Podział ze względu na znaczenia wnoszone przez prefiksy:
- formacje z prefiksem do- są rzadkie, mają 2 znaczenia: działania dodatkowego (podstawa jest nazwa obiektu), np.: dolesić, dodrzewić; działania kierunkowego adlatywnego (podstawą jest nazwa miejsca), np.: doręczyć (list), dośrodkować (piłkę).
- formacje z prefiksem na- są rzadkie, oznaczają działanie na powierzchnię przedmiotu, np.: nawęglić (metal), nawodnić.
- formacje z prefiksem o(b)- zawierają znaczenie działania dookolnego na obiekt, np.: oblesić, opancerzyć.
- formacje z prefiksem od- wprowadzają znaczenie anulatywne, np.: odśnieżyć, odgruzować, odgrzybić.
- formacje z prefiksem pod- wnoszą charakterystykę przestrzenną czynności. Jedyną żywą formacją jest podpiwniczyć, czasem używane również są: podcienić, podkrążyć w odniesieniu do oczu.
- formacje z prefiksem prze- zawierają znaczenie ' zmienić', np.: przecenić (towar), przekształcić.
- formacje z prefiksem przy- są rzadkie, mają znaczenie przestrzeni 'zbliżyć - połączyć', np.: przygwoździć, przyszpilić.
- formacje z prefiksem roz- mają 2 znaczenia: nawiązują do funkcji przestrzennej 'rozdzielić na wszystkie strony', np.: rozkartkować, rozwarstwić; są refleksem formacji ewolutywnych, np.: rozkwiecić, rozświetlić.
- formacje z prefiksem u- oznaczają skutecznie działanie na obiekt za pomocą innego przedmiotu, np.: utlenić, ukwiecić.
- formacje z prefiksem w- oznaczają relacje przestrzenno-kierunkową 'do wewnątrz przedmiotu', np.: wtajemniczyć, wkroplić.
- formacje z prefiksem wy- mają 2 znaczenia: oznaczają wydobycie na zewnątrz lub usunięcie przedmiotu skądś, np.: wysłowić, wykorzenić; oznaczają działanie efektywne, np.: wycenić, wykadrować.
- formacje z prefiksem za- mają znaczenie całkowitego objęcia przedmiotu akcją z użyciem innego przedmiotu o różnych rolach semantycznych, np.: zabliźnić (ranę), zagracić, zakatarzyć się.