ANALIZA WYTWORÓW

Analiza wytworów jest metodą niezbyt dobrze opracowaną i traktowana jest w literaturze jako metoda pomocnicza. Nauczyciele jednakże dość często z niej korzystają, by lepiej poznać ucznia. Dzieje się tak dlatego, ze trafnie przeprowadzona analiza i interpretacja wytworu ucznia jest bardzo przydatnym źródłem wiedzy o nim, jego właściwościach, stanach emocjonalnych, postawach, dążeniach, oczekiwaniach.

Natomiast jest ona niezbyt często wykorzystywana w badaniach naukowych z zakresu pedagogiki, ze względu na szereg zastrzeżeń dotyczących wartości poznawczych wyników uzyskiwanych za jej pomocą (brak jest na ogół możliwości jednoznacznej interpretacji badanych wytworów, co powoduje niedostateczny stopień rzetelności i trafności analizy).

DEFINICJA:

Analiza wytworów to sposób badania, którego podstawę stanowi wytwór będący bezpośrednim rezultatem wykonywanego działania.

Cechy tego wytworu pozwalają formułować sądy o:

- wyniku działania i jego przebiegu,

- o związanych z tym działaniem właściwościach życia psychicznego

i społecznego wykonawcy.

W tym sensie wytworem jest: zeszyt ucznia, jego rysunek, wykonana konstrukcja, wypracowanie, autobiografia, pamiętnik itp.

• Poznanie danej osoby za pomocą analizy wytworów jest z konieczności badaniem pośrednim. Jest to szczególna właściwość tej metody. Oznacza to, że badanie wytworu powinno spełniać te warunki, jakie stawiane są każdemu badaniu pośredniemu. Mocno podkreśla ten fakt Szuman uznając, że badanie wytworów, jakimi są dzienniki młodzieży, pod wieloma względami powinno być podobne do opracowania źródeł historycznych.

• Analiza wytworów jako badanie pośrednie powinna cechować się: obiektywnością, trafnością, rzetelnością oraz wiernością. Wymienione cechy badania naukowego powinny być uwzględnione w dwóch aspektach:

- w odniesieniu do autora i wytworu oraz

- w odniesieniu do tego, kto bada i analizuje wytwór.

• Decydując się na sięgnięcie do analizy wytworu jako sposobu poznawania ludzi należy pamiętać, że może on być nie tylko nośnikiem wiedzy o tym, jaki jest jego autor, ale też o tym, jaki chciałby on być lub jak chciałby zostać odebrany.

• Warunek specyficzny, wiążący się z analizą wytworów, obejmuje konieczność ustalenia ich autentyczności, tzn. ustalenia autora oraz czasu, miejsca i okoliczności powstania wytworów.

• Jeśli badanie dotyczy rozpoznania cech psychicznych autora, należy rozstrzygnąć pytanie o wiarygodność wytworu, tj. o zgodność pomiędzy rzeczywiście przeżywanymi stanami, żywionymi przekonaniami i postawami a zawartością treściową wytworu.

Chodzi o ustalenie, czy i jak dalece autor wytworu był szczery w trakcie jego wykonywania.

ODMIANY ANALIZY WYTWORÓW

Ze względu na przedmiot analizy, wyróżniamy dwie jej odmiany:

• gdy przedmiotem badania jest sfera wykonawcza, czyli przebieg i wynik działania osoby badanej, a w szczególności: jej umiejętności, sprawności, staranność, dokładność działań, a także jej zdolności;

• gdy przedmiotem badania jest sfera emocjonalno-wolicjonalna, tzn., gdy badanie dotyczy właściwości związanych z życiem psychicznym badanego: motywów, ocen, pragnień, przeżyć.

Pierwszy typ badań przysparza mniej problemów metodologicznych. Właściwości ulokowane w sferze wykonawczej obiektywizują się w wytworach, w związku z czym poddają się bardziej jednoznacznym interpretacjom.

Oczekiwania dotyczące obiektywności, rzetelności czy trafności odnoszą się tutaj w zasadzie do osoby badającej, a spełnienie tych oczekiwań wyraża się przestrzeganiem warunków zalecanych podczas realizacji innych metod badawczych, np. obserwacji bezpośredniej.

ZALETY ANALIZY WYTWORÓW

1. Dużą zaletą metody jest fakt, iż cechy autora mimowolnie odwzorowują się wytworze. Walor ten dotyczy głównie młodzieży, a zwłaszcza dzieci, które nie zdają sobie sprawy z tego, że faktycznym przedmiotem badania są oni sami, a nie ich wytwór. Jest to ważne w sytuacji, gdy istnieje obawa, że próba dotarcia do interesujących faktów za pomocą innych metod może te fakty zniekształcać lub zacierać.

Np. zamiar ustalenia stopnia systematyczności, staranności czy dokładności badanego za pomocą obserwacji bezpośredniej lub wywiadu może utrudnić dotarcie do prawdy, gdyż badany świadomie będzie dążył do pokazania się w lepszym świetle. Może więc wprowadzić badacza w błąd, jeśli np. ma zawyżoną samoocenę i z dużą pewnością będzie dowodzić swych nierzeczywistych zalet.

2. Analiza wytworów jest niezbędnym narzędziem badawczym u dzieci z deficytami rozwojowymi (np. mowy, słuchu). Niekiedy wytwory dziecka są jedną z niewielu form jego ekspresji poddających się badaniom. Analizując je możemy poznać, jak dalece rozwinięte są spostrzeżenia dzieci, wyobrażenia czy rozumienie świata.

Ponadto badanie metodą analizy wytworów może być ważnym elementem diagnozy deficytów rozwojowych czy rodzaju upośledzeń badanych uczniów.

3. Zaletą metody jest jej powtarzalność, możliwa dzięki temu, że badany wytwór nie ulega zmianom wskutek czynności badawczych. Wytwór może być wielokrotnie badany przez tego samego badacza i może stać się przedmiotem badania porównawczego, wykonanego przez innych.

4. Analiza wytworów uczniowskich może stać się efektywnym sposobem uzyskiwania wiedzy o pracy nauczyciela. Zeszyty ucznia mogą być np. źródłem informacji o częstości i rodzajach kontroli nauczycielskiej, a uwagi w nich zamieszczone obrazują, na co zwraca uwagę nauczyciel w swej pracy.

PLANOWANIE BADANIA

1. Sprecyzowanie zadania badawczego rozwiązywanego za pomocą analizy wytworów. Polega ono na wyróżnieniu cech podlegających badaniu oraz ustaleniu, przynajmniej w ogólnym zarysie, zbioru kategorii wyników będących przedmiotem identyfikacji.

Np. badanie uzdolnień plastycznych może obejmować analizę wytworu pod względem: kolorystyki, bogactwa elementów, stopnia przetworzenia rzeczywistości itp.

Z kolei kolorystyka może być ujmowana np. w kategorie: szarość - barwa, ale też: ostra - łagodna…

2. Ustalenie liczby i rodzaju wytworów oraz sposobów ich pozyskania. Na początku chodzi o ustalenie orientacyjnej liczby wytworów, które należy poddać analizie. Konieczne jest podjęcie decyzji, czy dla rozwiązania zadania badawczego wystarczy badanie jednego, kilku, kilkunastu wytworów, czy daną właściwość, np. wyobraźnię, lepiej jest poznawać analizując rysunek, konstrukcję przestrzenną czy wypracowanie.

Rodzaje wytworów

Wytwory zastane - powstały w trakcie codziennej aktywności jednostki, a ich powstaniu nie towarzyszyła intencja badawcza.

Zaliczamy do nich: wypracowania, zeszyty szkolne, dzienniki, pamiętniki, listy, autobiografie i inne wytwory wykonane z własnej inicjatywy badanego.

Tego rodzaju wytwory jest dość trudno zgromadzić. Ich zaletą jest znaczna wiarygodność, ponieważ ich powstaniu nie towarzyszyło raczej ”wyrachowanie” autora.

Wytwory intencjonalnie tworzone - powstały z inicjatywy badającego, a zamiar poddania ich badaniu na ogół jest znany autorom. Zaliczamy do nich: wypracowania na zadany temat, kierowane autobiografie, rysunki tematyczne itp. Badacz może zainspirować i ukierunkować aktywność badanego tak, aby w tworzonym dziele zawarte zostały te elementy, które staną się przedmiotem badania.

Oto przykład sposobu ukierunkowania autobiografii ucznia:

Przed rozpoczęciem szkoły…, gdy zacząłem uczęszczać do szkoły…, Moje doświadczenia szkolne…, Wakacje…, Najciekawsze wydarzenia…, Zainteresowania…, Koledzy…, Plany na przyszłość….

Trzeba się jednak liczyć z tym, że świadomość badanego, iż jego wytwór stanie się przedmiotem badania, może skłonić go do wybiórczego podawania faktów, podawania relacji niepełnych, a nawet nieprawdziwych.

3. Określenie zasad selekcji wytworów - zasady te powinny prowadzić do wyboru wytworów autentycznych, wiarygodnych i dostarczających zarazem wiedzy dotyczącej istoty badanych zagadnień. Nie zawsze zasady takie mogą być sformułowane a priori. Niekiedy trzeba dochodzić do nich na drodze empirycznej, poprzez wstępną analizę materiału.

4. Wybór rodzajów analizy i zrealizowanie badania - zgromadziwszy żądaną liczbę wytworów, należy ustalić sposób ich analizy. Analiza wytworów może być przeprowadzona według dwu modeli badawczych.

MODEL KLASYCZNY - wykorzystuje zasady analizy historycznej i literackiej. Każdy wytwór jest tu traktowany jako dzieło indywidualne i w zasadzie niepowtarzalne. Badacz poszukuje w nim materialnego odzwierciedlenia cech twórcy, opierając się głównie na własnej intuicji i własnych systemach odniesień. W obrębie modelu klasycznego wyróżniamy dwie płaszczyzny analizy: Wewnętrzną - polega na wyodrębnieniu przewodnich myśli, pierwszoplanowych składników, głównych elementów oraz wzajemnych relacji itp.; Zewnętrzną - polega na ustaleniu autora, czasu, warunków i okoliczności powstania wytworu oraz tego, kto był jego odbiorcą, oraz czy i jaki wywarł wpływ na interesujący badacza bieg wydarzeń. Obie płaszczyzny wzajemnie przenikają się i uzupełniają.

MODEL NIEKLASYCZNY (nowoczesny) - postuluje sięganie do technik ilościowych. Polega głównie na liczbowym ujęciu elementów dzieła będących domniemanymi wskaźnikami badanych cech.

Można tu użyć skonstruowanych wcześniej skal ocen, zezwalających na dokonanie pomiaru natężenia badanych właściwości, np. oryginalności, bogactwa elementów, dokładności wykonania itp. Tak uzyskane dane mogą być poddane dalszym analizom statystycznym.

Do technik ilościowych sięga się na ogół wtedy, gdy przedmiotem badania jest większa liczba wytworów (kilka - kilkanaście).

Zalecane jest łączne stosowanie obu sposobów analizy.

5. Weryfikacja uzyskanych wyników - wyniki badań warto odnieść do wyników innych badań, do istniejącej teorii itp.

2

---