Marcel Mauss
Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społeczeństwach archaicznych.
W kulturze skandynawskiej i w wielu innych akty wymiany i umowy dokonują się w formie podarunków, w teorii dobrowolnych, w praktyce - obowiązkowo ofiarowanych i odwzajemnianych.
Mauss stara się dociec jaka jest reguła prawa i interesu, która w społeczeństwach zacofanych czy archaicznych sprawia, że przyjęty podarunek jest obowiązkowo odwzajemniany? Jaka jest siła tkwiąca w rzeczy, którą się daje, sprawia, że darowany ją odwzajemnia?
Metodę tego badania oparł na ścisłym porównaniu określonych i wybranych obszarów - Polinezja, Melanezja, północny zachód Ameryki oraz na podstawie wielkich systemów prawnych.
W poprzedzających nas systemach gospodarczych i prawnych prawie nigdy nie stwierdza się zwykłej wymiany dóbr jako transakcji rynkowych, w których uczestniczą jednostki. Umowy są zawierane pomiędzy grupami: klanami, plemionami, rodzinami. Przedmiot wymiany stanowią tu głównie festyny, obrzędy, usługi wojskowe, kobiety, dzieci, ale również dobra materialne. Wymiana ta jest traktowana jako coś dobrowolnego, prezent, dar, jednakże nie obdarowanie lub nie przyjęcie prezentu doprowadza zazwyczaj do wojny prywatnej czy publicznej. Mauss nadaje temu zjawisku miano systemu świadczeń całościowych. Taki typ wymiany można zauważyć w plemionach australijskich lub północnoamerykańskich.
U plemion północnego zachodu Ameryki zauważyć można zjawisko zwane potlaczem. Potlacz w właściwym znaczeniu to karmić, spożywać. Plemiona te dzielą rok na 2 części: lato kiedy zbierają plony itp. oraz zimę którą spędzają na nieprzerwanym święcie: przyjęciach, jarmarkach, targach. Przyjęcia te są organizowane przez poszczególne klany ( ich wodzów ) i uczestniczą w nich wszystkie inne z danej społeczności. Jest to wielka uczta podczas której rozdawane są jej uczestnikom różne dobra, począwszy od jedzenia kończąc na łodziach. Gospodarz rozdaje je aby ukazać swoją wyższość nad innymi uczestnikami i zobowiązać ich do odwzajemnienia. Bardzo często podarunki te są niszczone podczas tego przyjęcia, aczkolwiek nieprzyjęcie ich jest równoznaczne z uznaniem wyższości gospodarza. Odwzajemnianie się traktuje się jak rzecz honoru, obowiązek.
Świadczenie to jest z istoty lichwiarskie i pokazowe. Mauss określa je jako całościowe świadczenia w typie agonistycznym. Potlacz jest zjawiskiem religijnym, mitologicznym i szamanistycznym. Jest to zjawisko gospodarcze, oraz zjawisko z zakresu morfologii społecznej.
Wyróżnia się 4 formy potlaczu:
dotyczący tylko rodzin wodzów
fraterie, klany, wodzowie i rodziny odgrywają porównywalne role
między wodzami wystawionymi przez klany
dotyczące wodzów i bractw
Najbardziej przejaskrawiona forma potlaczu występuje u Indian z północnego zachodu Ameryki.
Maorysi wierzą, że pewne przedmioty, tzw. taonga (trwałe rekwizyty, np. plecionki małżeńskie) są nośnikami mana, czyli mocy magicznej, religijnej i duchowej. Wszystkie inne rzeczy posiadają zaś hau, czyli ducha rzeczy. Tak więc w otrzymanym lub wymienionym podarku duch rzeczy zobowiązuje do odwzajemnienia się darczyńcy. Jest to idea występująca również w Samoa i w Nowej Zelandii. Przyjęcie czegoś od kogoś jest przyjęciem czegoś z istoty duchowej, z jego duszy, dlatego też należy mu ten kawałek oddać. Hau tego przedmiotu będzie do tego dążyło.
Świadczenie całościowe zawiera w sobie 3 elementy: obowiązek odwzajemniania otrzymanych darów, obowiązek dawania podarunków oraz obowiązek przyjmowania ich. Odmowa dawania jest równoznaczna z wypowiedzeniem wojny, jest równoznaczne uchybieniu własnej godności. Obowiązek godnego odwzajemniania jest bezwarunkowy.
U Pigmejów zauważono, że podarki nie służyły temu samemu celowi, co handel i wymiana u bardziej rozwiniętych społeczeństw. Tu celem jest wytworzenie więzi przyjacielskiej między dwoma osobami. Nikt jednak nie może podarunku odrzucić. Podarunki przypieczętowały małżeństwa, nadawały im tę samą naturę.
U fratrii Haida i Tlingitów wymienia się prezenty w związku ze wszystkim, z każdą usługą, a odwzajemniane jest natychmiast lub w niedługim czasie.
Kwakiutlowie niektóre spośród swoich rzeczy traktują jako sacra, a więc rzeczy święte. W związku z tym nigdy nie powinny one stać się darem dla innych. Stanowią one magiczne dziedzictwo. Jest ono utożsamiane dawcą czy bohaterem klanu. Przechowywane są w specjalnym pudle czy skrzyni, która jak wierzą ma swoją duszę i przywiązuje się do swojego właściciela. Ma własne imię i moc. Mogą to być nakrycia i łyżki, czy narzędzia wykonane z miedzi. Rzeczy mają osobowość a osobowości są niejako trwałymi rzeczami klanu. Krążenie darów towarzyszy krążeniu ludzi, festynów, obrzędów, uroczystości, żartów czy obelg.
Mauss twierdzi, ze zasada wymiany - daru musiała być właściwa społeczeństwom, które wyszły już poza fazę świadczenia całościowego, ale nie doszły jeszcze do indywidualnej umowy w postaci czystej, czyli do rynku i jego praw.
W naszym społeczeństwie dar w dalszym ciągu znajduje się w sferze moralnej i jest mieszaniną obowiązku i wolności. W dalszym ciągu kierujemy się zasadą odwzajemniania, przyjmowania zaproszenia, czy życiem na pokaz ( musimy zwrócić więcej niż otrzymaliśmy).
W naszych czasach jednak znaczna część prawa przemysłowców i kupców pozostaje w konflikcie z moralnością.
Powoli jednak wracamy do obyczaju wydatków szlachetnych. Jednostkę należy otoczyć większa troską o jej życie, zdrowie czy wykształcenie, jest to korzystne dla obu stron wymiany. Jednostka taka musi jednak świadczyć jakąś pracę, potrafiła radzić sobie samodzielnie. Ważnym jest, aby obywatel miał mocne poczucie siebie, ale również innych grup społecznych. System świadczeń całościowych jest najdawniejszym systemem gospodarki i prawa, to na jego podstawie wyodrębniła się moralność i dar - wymiana.
Człowiek jako zwierzę ekonomiczne pojawił się niedawno w społeczeństwach zachodnich. Stał się maszyną do liczenia pieniędzy.
Przeprowadzone badanie posiada 2 cechy: zaletę ogólności oraz zaletę realności. Zasadą i celem socjologii jest postrzeganie całej grupy i całego jej zachowania. Wszystkie opisane społeczeństwa (z wyjątkiem zachodniego) to społeczeństwa rozsegmentowane. Potrafiły one jednak przeciwstawiając rozum i uczucie, ustanawiając wolę pokoju zastąpić wojnę, odosobnienie i zastój przez przymierze, dar i handel.