HISTORIA DOKTRYN ARTYSTYCZNYCH

1. POGLĄDY LEONARDA DA VINCI (1452 - 1519) NA SZTUKĘ

Naczelnym problemem interesującym teoretyków malarstwa okresu wczesnego odrodzenia była perspektywa. Czołowi artyści tego okresu, np. Piero Della Francesca, malując rozwiązywali głównie problemy perspektywy geometrycznej. Obiektywnymi, naukowymi zasadami wykreślenia przestrzeni malarskiej interesowali się także architekci i rzeźbiarze - Brunelleschi, Alberti, Bramante, Ghiberti i Donatello.

(Student powinien poszukać przykładów dzieł wyżej wymienionych artystów, które rozwiązują zagadnienia perspektywy)

CO TO JEST PERSPEKTYWA GEOMETRYCZNA W MALARSTWIE ?

Perspektywa geometryczna, zbieżna w obrazie wykorzystuje zjawisko optyczne, polegające na tym, że obraz rzeczy widzianych zmniejsza się w zależności od jej odległości i zniekształca się zależnie od jej położenia w stosunku do oka. Perspektywa wczesnego renesansu w malarstwie jest zjawiskiem czysto geometrycznym zależnym od odległości i położenia przedmiotu względem oka patrzącego.

Zjawisko perspektywy w malarstwie rozumiane jest szerzej. Zależy od powietrza znajdującego się między okiem a przedmiotem (perspektywa powietrzna). Objawia się wówczas w zmienionej barwie i zmniejszonej wyrazistości przedmiotu. Perspektywa geometryczna obliczana jest matematycznie. Jest obiektywna, zależna od praw nauki. Perspektywa powietrzna nie jest stała. Zależna jest od zmian pogody, warunków atmosferycznych. Jest bardziej wrażeniowa niż naukowo uzasadniona.

We wczesnym renesansie perspektywa powietrzna nie była uwzględniana. Nie przejmowano się nią. Optyka, która utożsamiana była z perspektywą (Volaterrani Traktat matematyczny) należała ściśle do nauki i geometrii.

Należy zatem stwierdzić, że perspektywa malarstwa renesansowego jest naukowo uzasadniona, obiektywna, tworzy określoną, racjonalnie wymierzana przestrzeń malarską. Ujęcie perspektywiczne warunkuje kompozycję. Np. ujęcie frontalne w perspektywie czołowej tworzy kompozycję osiową, symetryczną, statyczną, harmonijną. Ten sposób naśladowania rzeczywistości w malarstwie przekazywał zjawiska w sposób uproszczony, uwydatniający prawa, które nim rządziły.

(Student powinien przypomnieć sobie wiadomości dotyczące perspektywy malarskiej)

LEONARDA DA VINCI był uczonym, inżynierem, wynalazcą, pisarzem, malarzem i teoretykiem sztuki. Zapoczątkował klasyczną erę renesansu. Powszechne uznanie renesans zawdzięcza sztukom plastycznym, które wtedy zaczęto nazywać arti del disegno. Znaczenie sztukom plastycznym zapewniła twórczość trzech wielkich mistrzów - Leonarda, Michała Anioła i Rafaela. Reprezentowali oni różne usposobienia, ale ich sztukę łączyły pewne cechy wspólne. Ich dzieła osiągnęły idealną równowagę i harmonię, podporządkowanie bezpośredniego przeżycia obiektywnym zasadom i świadomej kompozycji.

Także w architekturze osiągnięto harmonie i równowagę, która przejawiała się podporządkowaniu dekoracji klasycznym zasadom konstrukcji (Bramante).

(Student powinien przypomnieć sobie zasady twórczości Bramantego)

Sztuka dojrzałego renesansu poszukuje ogólnych prawideł, cech istotnych. Pomija przypadkowość jaką daje bezpośrednia obserwacja natury. Koncepcję klasyczną cechowały:

- idealizm, racjonalizm, obiektywizm, antropocentryzm, monumentalizm, uroczysta pogoda dzieła sztuki.

- chęć pogodzenia ideałów antyku z ideologią chrześcijańską.

Leonardo urodził się w Toskanii. Do 1482 przebywał we Florencji. W latach 1482 - 99 działał w Mediolanie na dworze Sforzów. Następnie w 1499 - 1506 ponownie przebywał we Florencji. W latach 1507 - 13 powrócił do Mediolanu. W 1516 udał się na dwór Franciszka I, gdzie zmarł.

(Student powinien przypomnieć sobie wiadomości dotyczące twórczości artysty)

Pomimo uznania jakie osiągnął artysta już za życia oddziaływanie jego sztuki było znikome. Nękały go frustracje. Nie kończył swoich dzieł i pomysłów. Jego teoria nie została ogłoszona drukiem. Dopiero w XIX wieku w całości wydano Traktat o malarstwie. Pełny przekład polski ukazał się w 1962 roku (przekład Maria Rzepińska).

Właściwie traktat jest kompilacją wypowiedzi Leonarda złożoną przez jego uczniów. Ze względu na charakter tekstu oraz fakt, że tekstów tych długo nie wydawano, poglądy teoretyczne Leonarda nie wpłynęły znacząco na rozwój sztuki. Treść traktatu w niewielkiej części poświęcona jest teoretycznym rozważaniom natury estetycznej. W większości są to techniczne przepisy objaśniające jak należy malować. Zawarte w dziele poglądy podyktowane są raczej osobistymi upodobaniami, niż chęcią stworzenia ogólnych prawideł, które mogłyby stać się powszechną teorią piękna i sztuki.

KONCEPCJA SZTUKI LEONARDA DA VINCI

Artysta nigdy nie stworzył definicji sztuki. Posługiwał się tradycyjnym greckim pojęciem, które uwzględniało kunszt i umiejętność rzemiosła. (Student powinien przypomnieć sobie wiedzę dotyczącą poglądów starożytnych Greków na architekturę i sztuki plastyczne) Przyjął podział na sztuki mechaniczne i wyzwolone. Interesowały go właściwości odtwórcze sztuki - umiejętność odtwarzania rzeczywistości. Zdolność tworzenia trzeciego wymiaru, przestrzeni w malarstwie.

Nowym był jego pogląd na malarstwo. Wbrew tradycji uważał malarstwo za sztukę wyzwoloną. Twierdził, że jest to sztuka zarazem odtwórcza i twórcza. Pogląd ten przyczynił się do zmiany pojęcia „sztuka”. Sztukę przestano traktować jako produkcję, ale jako twórczość.

Leonardo uważał także, że sztuka powinna być wierna rzeczywistości. Naczelną funkcją sztuki była zatem funkcja naśladowcza. Malarstwo było tą sztuką, która ma największą zdolność odtwarzania rzeczy. Spełniało w ten sposób funkcje poznawczą, jaką przypisywał mu Leonardo. Malarz mówił, że sztuka jest „wnuczką natury” (naśladownictwo) i „krewniaczką Boga” (wierność naturze osiąga się przez zmagania z nią, czyli poprzez twórczą kreację)

ZASADY METODOLOGICZNE PORZYJĘTE PRZEZ LEONARDA DA VINCI

Leonardo twierdził, że artysta winien opierać się na: doświadczeniu i matematyce. Jego poglądy były racjonalistyczne. Uważał, że bez doświadczanie nie można niczego poznać. W doświadczeniu naczelną rolę odgrywa dowód matematyczny. Ale jednocześnie twierdził, iż doświadczenie jako fundament wiedzy nie jest nieomylne. Wymaga sprawdzenia. Zasady te stosował do sztuki i do nauki.

Twierdził, że przedmiotem sztuki jest poznanie świata widzialnego - różnych jakości, kształtów, barw, światła itd. …. Za nieporównywalny dar natury uznawał wzrok. Twierdził, że „oko się nie myli”. Mówił też, że „malarstwo jest filozofią”. Istnieje sztuka czysta oraz taka, która stawia sobie za cel poznanie. Nie podobna tego robić bez znajomości teorii.

PARAGONY SZTUKI

Od starożytności dyskutowano o współzawodnictwie sztuk. Która ze sztuk jest bardziej doskonała. Traktat o malarstwie rozpoczyna się PARAGONAMI SZTUK. Celem tych rozważań jest dowiedzenie, że malarstwo jest sztuką najdoskonalszą. Malarstwo stoi wyżej do muzyki, poezji i rzeźby.

Ocena artysty jest zawsze subiektywna. Leonardo miał szczególną skłonność dowartościowania sztuk, tworzenia PARAGONÓW. Uwzględniając osobiste upodobania rozpatrywał znaczenie nie tylko między sztukami, ale też wewnątrz sztuk:

ROZWARZAŁ PRIORYTETOWE CELE I ZADANIA MALARSTWA:

- Jaki jest pierwszy cel malarza

- Jakie malarstwo jest godne pochwały

- Co jest bardziej potrzebne: światło czy bryła

- Co jest ważniejsze w malarstwie : ruch czy światłocień

- Co jest bardziej istotne: kolor czy plastyczność figur

- Co trudniejsze: światłocień czy dobry rysunek

- Co jest donioślejsze: cień czy kontur

KRYTERIA OCENY ARTYSTYCZNEJ. ZASADY WARTOŚCIOWANIA SZTUK PLASTYCZNYCH

Wartości sztuk plastycznych dopatrywał w jej funkcji odtwarzania (1); w przedmiotach przez nią odtwarzanych (2, 3), w sposobie odtwarzania (4 - 7), w samych odtworzeniach (8 - 10).

1. Wierność jest podstawową zasadą, ponieważ zadaniem sztuki jest przedstawianie rzeczywistości.

2. Wartość sztuki jest tym większa, im większy zakres rzeczywistości przedstawia. Nie bez znaczenia jest wielość sposobów by tę rzeczywistość przedstawić.

3. Doskonałość i dostojność przedstawianych rzeczy jest kolejną zasadą sztuki

4. Wartość sztuki wzrasta, jeżeli przedstawiając rzeczy jednostkowe artysta ujawnia także ogólną ich prawidłowość. Przez to daje poznanie rzeczywistości.

5. Wartość sztuki wzrasta jeżeli ujmuje rzeczywistość nie tylko zmysłami, ale także umysłem.

6. Wartość sztuki wzrasta jeżeli jest twórcza, samodzielnie odtwarza naturę.

7. Wartość sztuki jest większa, im większe są trudności, z jakimi walczy i je pokonuje.

8. Wartość sztuki jest większa, im trwalsze są jej wytwory. Pod tym względem góruje nad naturą. Człowiek umiera, a jego portret pozostaje. Ale nie odnosił tego do rzeźby, której trwałość jest raczej trwałością materiałów - brązu, kamienia.

9. Dostępność jest kolejna wartością sztuki

10. Wartością sztuki jest jej harmonia. Najdoskonalszą harmonią jest harmonia malarstwa, gdyż jest jednoczesna.

STOSUNEK LEONARDA DA VINCI DO NATURY

Poglądy teoretyczne dotyczące sztuki implikują stosunek artysty do natury. W prezentowanym powyżej kryterium oceny wartości sztuk plastycznych podstawową zasadą jest wierność naturze a zarazem wierność sztuce. Założenia te wydaja się być sprzeczne, ale nie są. Według Leonarda Twórczość była też pomysłowością w dochowaniu wierności.

Artysta reprezentował poglądy znane od starożytności. Dopatrywał funkcji sztuki w „naśladowaniu”. Aksjomatem dla artysty była zgodność sztuki z naturą. Ale mówił też, że „artysta nie jest lustrem, boć nie tylko odbija rzeczy”. W swoich poglądach reprezentował stanowisko skrajnego naturalizmu. Główną trudnością było zatem dla niego zachowanie konsekwencji pomiędzy teorią i praktyka malarską. Według radykalnych poglądów Leonarda w sztuce nie ma miejsca na poprawianie natury, dokonywanie selekcji elementów najpiękniejszych. Ale też znajdują się w jego dziele wzmianki o prawie malarza do doboru pięknych twarzy czy pięknych gestów.

Podstawą wszelkich poglądów teoretycznych artysty było przekonanie, że sztuka (zwłaszcza malarstwo) jest wiedzą. Poznaje i odtwarza rzeczywistość. Jest podobna do nauki.

SZTUKA A PIĘKNO W POGLĄDACH LEONARDA

Mówiąc o sztuce tradycyjnej zawsze odnosimy się do kategorii piękna. Leonardo nie pisał o pięknie. Zajmował się tym problemem rzadko.

Przykłady wypowiedzi Leonarda określające jego stosunek do piękna: „Nie tylko piękno jest przedmiotem malarza”

„Nie zawsze dobre jest to, co piękne”. Wypowiedź ta odnosi się do problemu, że jedno piękno zabija drugie. Zabiegając o piękno szczegółu możemy zniszczyć piękno całości. A więc nie chodzi tu o problemy etyczne. Problemy piękna w traktacie Leonarda występują raczej w węższym czysto estetycznym znaczeniu. Ograniczają się do świata widzialnego.

Postawa artysty różni się od poglądów ludzi wczesnego odrodzenia. W kręgu akademii, poglądów neoplatońskich piękno pojmowane było jako wartość duszy, myśli, cnot. (Poezje Ficina). Leonardo postrzegał piękno bardziej sensualnie. Za nadrzędną wartość w stosunku do piękna postrzegał czar. W naszym rozumieniu wdzięk. „Różne ciała mają różne piękno, ale czar jednakowy”. Dla artysty piękno było właściwością rzeczy, a czar ich działaniem. Poglądem tym dawał wyraz swoistemu pluralizmowi estetycznemu. Rzeczy różnie ukształtowane mogą działać w podobnie czarujący sposób.

NATURA A PROPORCJE I REGUŁY

Sztuka renesansu oparta była na doskonałej formie wyznaczonej przez idealne (klasyczne) proporcje.

Leonardo odnosił się do zagadnienia proporcji. Pomimo, że kazał artyście we wszystkim być wiernym naturze, uważał że nie wszystko w niej jest doskonałe.

Sam ustalał proporcje ciała ludzkiego, ale uważał też, że proporcje nie powinny być ustalane apriorycznie.

Artysta nie powinien zakładać z góry doskonałych proporcji ciała. Doskonałych proporcji jest wiele. Proporcje dotyczą ilości, a nie jakości ciała.

Proporcje dotyczą ciała, a sztuka przedstawia także ducha, wnętrze duchowe. Zatem reguł należy używać jedynie do kontroli figury. Nie należy stosować ich przy kompozycji.

Poza regułami w sztuce istnieje jeszcze inwencja.

Sztuka ma dwie postawy:

- miarę i pomysł (inventio)

- regułę i twórczość

POGLADY DOTYCZĄCE TECHNIK MALARSKICH

W traktacie przewie stanowią teksty dotyczące technik malarskich, przepisów i zaleceń praktycznych dla malarzy, historii smaku, upodobań ludzi odrodzenia.

Przepisy dawane malarzom dotyczą:

- stosowania sfumato - miękkiego modelunku

- sposobów prowadzenia światła i koloru w obrazie

- dążenia do plastyczności rysunku

Pośród zaleceń artysty odnajdujemy także uwagi dotyczące sfery emocjonalnej. Jak przedstawiać ludzi starych, kobiety, ludzi gniewnych, przystojność, bitwę, nawałnicę itd. … Wszystkie te wyobrażenia odzwierciedlają smak epoki, tradycyjną zasadę „dekorum”. Artysta dawał także osobiste, indywidualne przepisy jak przedstawić noc, nawałnicę, bitwę. Koncepcje Leonarda oddziałały na sztukę okresu następnego aż po wiek XVIII.

PLAMY NA MURZE

W dziele Leonrada odnajdujemy myśl, która o kilka wieków wyprzedza poglądy na sztukę. Artysta nazwał ją „ nową myślą”. Powracał do niej dwukrotnie w Traktacie o malarstwie . Brzmi ona tak:

„Mawiał nasz Botticelli, że (…) wystarczy rzucić o mur gąbką pełną różnych barw, a zostawi ona na murze plamę, w której zobaczyć można piękny krajobraz. Prawdą jest, że w takiej plamie dopatrzeć się możemy różnych rzeczy zależnie od tego, czego się w niej chcemy doszukać: głów ludzkich, rozmaitych zwierząt, bitew, skał, morza, chmur, lasów i innych podobnych rzeczy. Jest to jak dźwięk dzwonów, w których można usłyszeć, co się zechce”

Wypowiedź ta jest genialnym przeczuciem zjawisk sztuki nowoczesnej XX wieku. Poglądów Kandińskiego, jego doświadczeń artystycznych, które doprowadziły do powstania sztuki abstrakcyjnej; Polocka i sztuki informelu, roli przypadku w sztuce współczesnej.

Leonardo zwraca tu uwagę na zdolność człowieka do interpretowania bezprzedmiotowych kształtów, postrzegania ich znaczenia estetycznego i symbolicznego.

ZNACZENIE POGLĄDÓW LEONARDA DA VINCI DLA TRADYCYJNEJ ESTETYKI

Poglądy Leonarda da Vinci reprezentuję klasyczną fazę renesansu. Określają:

1. radykalny stosunek sztuki do natury

2. stosunek sztuki do wiedzy

3. stosunek sztuki do reguł

Na podstawie malarstwa Leonarda, Michała Anioła i Rafaela Woelflin określił swoją zasadę sześciu pojęć.

ZADANIE DLA STUDENTÓW

Student powinien przeanalizować zamieszczony fragmentarycznie w podanej literaturze tekst Traktatu o malarstwie Leonarda da Vinci w oparciu o tezy wykładu. Interpretując tekst należy odnieść się do wydobytych na zajęciach problemów:

- teoria a praktyka twórcza

- znaczenie doświadczenia, matematyki w sztuce

- przyjęte metody malarstwa

- rzeczywistość a sztuka

- obserwacja „oko mnie nie myli”

- sztuka a nauka

- funkcje sztuki (przedmiotem sztuki jest poznanie świata widzianego, zgodność z naturą), „sztuka krewniaczką Boga”

- współzawodnictwo sztuk:

poezja a malarstwo

rzeźba a malarstwo

muzyka a malarstwo

- sztuka a natura

- antyczne pojęcie mimesis a poglądy Leonarda

- wiedza a piękno

- piękno matematyczne - proporcja

- człowiek i wnętrze duchowe

- przepisy techniczne:

kolor i tło

zatarte kontury

światło i cień

nieskończona rozmaitość wyglądów

- czar i piękno

2. POGLĄDY MICHAŁA ANIOŁA BUONARROTI (1475 - 1564) NA SZTUKĘ

Estetyka twórczości i poglądy teoretyczne artysty należą nie do jednej, lecz kilku kolejnych epok: renesansu, manieryzmu i baroku.

Artysta żył długo. Jego twórczość nie da się wpisać w ramy jednego stylu, kierunku sztuki. Miał 25 lat, gdy rozpoczynała się faza klasyczna sztuki renesansu. Jego dojrzała twórczość wpisuje się w okres sztuki manieryzmu. Ostatnie dzieła zapowiadają już sztukę baroku. Jako dojrzały twórca pisał wiele o sztuce i pięknie - sonety z lat 1530 - 54; listy, w których zawarł myśli o architekturze. Pośrednie źródło Dialogos em Roma Francesco de Hollanad pochodzi z 1538 roku. Zatem jego teoria sztuki jest późniejsza od pierwszych dokonań artystycznych.

Michał Anioł był praktykiem i teoretykiem sztuki. Nie napisał wprawdzie rozprawy z dziedziny estetyki, jednak jego teoretyczne myśli zawarte zostały w prozie (głównie w listach) jak również w poezji (sonety 1530 - 1554). Prozą wypowiadał myśli w sposób prosty, racjonalny. Jego wiersze odnoszą się do sfery transcendentnej. Mówią językiem poetyckim. Zawierają jednak wiele istotnych myśli dotyczących sztuki.

Koncepcja jego sztuki ulegała przemianom. Myśl teoretyczna nie ulegała zmianie. Artysta odnosił swoje poglądy estetyczne głównie do trzech problemów:

- sztuka a natura

- mózg, oko i ręka

- intelekt

Artysta reprezentuje nowy stosunek do problemu SZTUKA A NATURA

W poprzednich okresach zakładano, że zadaniem malarstwa i rzeźby jest odtwarzanie natury. Piękno zaś nie jest ich zadaniem, lecz tylko wynikiem spełnionego zadania.

Pogląd ten niejako stoi w opozycji do wypowiedzi ludzi Odrodzenia, którzy twierdzili, że piękno jest zadaniem sztuki, a naśladowanie natury jest jedynie ich środkiem.

Jaki jest stosunek do piękna i natury Michała Anioła?

W jednym z sonetów wyraził pogląd, iż piękno jest dla rzeźbiarzy i malarzy „światłem i zwierciadłem”. Kto myśli inaczej jest w błędzie. Uważał, iż „ani czas, ani śmierć nie istnieją wobec sztuki” bowiem w pięknie i w doskonałości leży jej wielkość i trwałość. Piękno jest zadaniem sztuki, a naśladowanie natury jest jedynie ich środkiem.

Artysta nie widział antagonizmu między naturą a pięknem.

Piękno jest właściwością natury, bo Bóg stwarzając ją wybierał to, co piękniejsze (piu bello). Artysta wzorując się na naturze wzoruje się na pięknie.

Ale z piękna natury nie wynika, by artysta (sztuka) miała zawsze naśladować naturę. Może też tworzyć inne piękno. (różnica poglądów pomiędzy Leonardem a Michałem Aniołem)

W naturze nie wszystko jest równie piękne. Dlatego artysta wzorując się na niej dokonuje wyboru.

Zgodnie z tym poglądem Michał Anioł nie cenił sztuki Flamandów. Uważał, że odtwarza ona naturę bez wyboru.

Zasada wyboru była głoszona w poglądach na sztukę i naturę od starożytności (Zeuksis i Rafael). Polegała ona na doborze fragmentów wielu przedmiotów tak by zrobić z nich jeden doskonały przedmiot.

Poglądy Michała Anioła były odmienne: zadaniem artysty nie jest wybieranie i zestawianie fragmentów, lecz wybieranie z natury przedmiotów godnych naśladowania. Artysta może piękno natury uzupełnić. Tworząc korzysta z wzoru, który ma przed sobą i który ma w sobie.

- Artysta nie jest wiec zmuszony trzymać się rzeczywistości.

„Oczy ludzkie pragną niekiedy widzieć to, czego nigdy nie widziały i o czym myślą, że istnieć nie może” Daje to „urozmaicenie i wypoczynek zmysłom”

Francesco de Holland cytuje wypowiedź artysty: Jeśli wielki malarz tworzy dzieło, które wydaje się sztuczne i fałszywe, to ten fałsz jest prawdą, a większa prawda byłaby kłamstwem

Michał Anioł zmienił zatem znaczenie prawdy w sztuce. Dla niego prawda artystyczna nie oznaczała zgodności z rzeczywistością.

Dobra sztuka, nawet gdy nie naśladuje natury, jest do niej podobna. Dzieło sztuki jest tworem naturalnym, bez sztuczności i wysiłku.

Doskonałe dzieło sztuki, mimo że powstaje w trudzie, robi wrażenie, że żadnego trudu nie wymagało.

Jednocześnie artysta uważał, że ODTWARZANIE JEST JESZCZE TRUDNIEJSZE NIŻ TWORZENIE. Sztuka może zrobić wiele. Stworzyć rzeczy piękne, które nie istnieją. Nie zawsze może natomiast w pełni oddać piękne rzeczy, które istnieją w naturze. W wierszu do G. Perrino napisał, że nie jest zdolny oddać piękna modela. Mógłby to tylko zrobić Bóg tworząc ów model na nowo.

MÓZG - OKO - RĘKA

M. A. uważał, że Sztuka jest rzeczą mózgu i oka

Refleksja nad sztuką od wieków rozpatrywała co sztuka przedstawia i jak przedstawia, a więc co jest przedmiotem sztuki i co powoduje, że jest ona wartościowa. Powszechną odpowiedzią na pierwsze pytanie był pogląd, że sztuka przedstawia naturę. M. A. reprezentował odmienną postawę. Uważał, iż sztuka przedstawia WIZJĘ, jaka rodzi się w umyśle (intelletto) czy w mózgu. Powszechną odpowiedzią na drugie pytanie było, że sposób przedstawiania musi być zgodny z uznanymi i powszechnymi zasadami. Natomiast M. A. twierdził, że jednostkowy, indywidualny SĄD OKA

Artysta uważał, że nie ma nie ma powszechnych zasad w sztuce. Są one zależne od tych dwóch czynników.

INTELLETTO - UMYSŁ zajmował w teorii sztuki M. A. inne miejsce niż w tradycyjnej teorii sztuki.

Już w starożytnej Grecji termin ten oznaczał zdolność formowania ogólnych twierdzeń (Arystoteles) lub zdolność posiadania wizji umysłowej (Platończycy).

W pierwszym znaczeniu umysł odzwierciedlał pojęcia i sądy ogólne. W drugim -intuicję.

M. A. rozumiał znaczenie Intelektu w sztuce w sensie platońskim.

Mówił: ręka rzeźbi „posłuszna umysłowi” zatem CZYNNOŚĆ ARTYSTY ROZUMIAŁ JAKO REALIZOWANIE OBRAZÓW, IDEI, WIZJI JAKIE MA W UMYŚLE. Sztuka nie czerpie treści (piękna) bezpośrednio z natury za pośrednictwem zmysłów, lecz wprost z wizji umysłowej artysty. W dziele sztuki istotny jest PROJEKT nazywany w dziele Hollanda RYSUNKIEM.

M. A. sądził, że Wizja jest artyście wrodzona „w dniu urodzenia wziąłem dar piękności”. Piękno to znajduje się tylko wewnątrz serca. Tą wewnętrzną wizję uważał nie jako subiektywną, osobistą, lecz jako obiektywna i bezstronną. Wizja jest wrodzona, ale nie wszystkim dana. Tylko nielicznym. A nawet ci naznaczeni charyzmą realizują ją po wielu wysiłkach. Michał Anioł pisał, że dopiero u kresu życia” po wielu latach szukania i trudu udało mu się „wcielić myśli w twardy głaz”.

SĄD OKA - GIUDIZIO DELL'OCCHIO

G. Vasari pisał, że wg. Michała Anioła artysta musi mieć sąd nie w ręku, lecz w oku. Zatem musi mieć konkretne wyobrażenia, a nie znajomość abstrakcyjnych reguł.

Artysta prawdziwą proporcję ma w oku, muzyk w uszach.

OKO jest zmysłem szczególnym. Jest narzędziem poznania. Konkretnego doświadczania, na którym opiera się sztuka.

Oko jest tym narzędziem zmysłu, który wiąże człowieka ze światem.

Jak można kochać to, czego się nie widzi.

Formuła ta mówi, że sztuka i piękno są rzeczą bezpośredniego widzenia. Jest to pogląd odmienny od dotychczasowego, który mówił, że sztuka i piękno są sprawą zasad ogólnych. Artyści wczesnego renesansu (Alberti, Piero Della Francesca a także Leonardo) uważali, że zrobią ze sztuki naukę. Pogląd ten był podstawą renesansowej teorii sztuki.

M. A. przestał wierzyć w ogólne reguły sztuki, które miały uczynić ze sztuki nauki. Według niego sztuka była równa nauce, ale nauką nie była.

Brak ogólnych reguł nie wykluczał pewnych osądów i ocen. Obiektywny i pewny SĄD OKA był nadrzędny wobec wszelkich reguł.

Poglądy M. A. były przełomowe dla sztuki. Dokonywały przełomu. Nie należy ich rozpatrywać w kategoriach przejścia od obiektywizmu do subiektywizmu, lecz od UNIWERSALIZMU DO INDYWIDUALIZMU

Sąd oka nie był subiektywny lecz jednostkowy. Nie dawał się ująć w ogólną regułę. Egzemplifikował działania twórcze artysty.

Student powinien skonfrontować poglądy Michała Anioła na sztukę i jego twórczość z praktyką artystyczną malarzy XV wieku, Rafaela i Leonarda da Vinci. Przeanalizować w jaki sposób nowatorskie poglądy Michała Anioła na sztukę oraz proces twórczy oddziałały na wyraz artystyczny dzieła. Np. porównanie statuarycznych, zatrzymanych w doskonałych proporcjach i gestach postaci w malarstwie Rafaela z ukazanymi w twórczości M. A. wyobrażeniami postaci w indywidualnych pozach, ruchu, niejednokrotnie gwałtownym. Każda jest inna w obrębie piękna klasycznego. Ich proporcje zmieniały się w zależności od ustawienia, miejsca skąd były oglądane.

Wyobrażenie człowieka w twórczości M. A. nie było jakością stałą, zależną od matematycznego kanonu. Matematyczna teoria sztuki XV wieku przestała być ideałem Michała Anioła. Zastąpił ją sąd oka.

Empiryczny, opisowy charakter poglądów Michała Anioła na sztukę został wzbogacony o czynnik METAFIZYCZNY i SPIRYTUALNY. Szczególnie w sonetach podejmował on rozważania na ten temat. W listach mówił o znaczeniu intelektu i oku artysty. W sonetach pisał o wiecznych ideach. Jego poezje mówią o pięknie wiecznym i boskim. Listy traktują o pięknie oglądanym oczyma i mózgiem artysty.

NATURA PIĘKNA BOSKIEGO WG. MICHAŁA ANIOŁA

Piękno Boskie wzmacnia nadzieję na nieśmiertelność i zbawienie. Poznanie człowieka zaczyna się od piękna WIDZIALNEGO, ale od tego piękna dusza podnosi się do piękna doskonałego - absolutnego. Poprzez piękno widzialne artysta postrzega czyste, nieśmiertelne piękno będące odbiciem Boga - piękno boskie. Poglądy te tworzą metafizyczną, platońską nadbudowę teorii sztuki M. A., podobną myśli wczesnorenesansowego poety M. Ficina.

Geniusz Michała Anioła polegał na tym, że przyjął metafizyczną nadbudowę w postaci neoplatońskiej teorii, a zakwestionował podbudowę. Zmienił empiryczną teorię. Idee spirytualistyczne miały u Michała Anioła raczej zabarwienie religijne niż filozoficzne. Stanowiły religijną podbudowę jego teorii sztuki.

Teoria sztuki wczesnego renesansu głosiła, iż piękno polega na proporcji i daje się obliczyć, a sztuka jest umiejętnością i daje się ująć w powszechne reguły (ALBERTI).

Istniał także drugi pogląd (Ficino), który kładł raczej nacisk na metafizyczne założenia sztuki niż na proporcje i reguły. Pierwszy dotyczył piękna widzialnego. Drugi piękna niewidzialnego.

M. A. przyjął metafizyczną teorię neoplatońską a jednocześnie zmienił empiryczne podejście do powszechnych reguł sztuki. Spirytualistyczne idee stanowiły religijne tło dla jego indywidualnych poglądów na sztukę.

KONCEPCJA FOPRMY UTAJONEJ W MATERII

M. A. uważał, że formy jakie artysta nadaje materii rodzą się nie tylko w umyśle artysty lecz także w materiale, z którego tworzone jest dzieło sztuki. Najlepszy artysta nie posiada niezależnej od materiału koncepcji - „jakiej by marmur nie zawierał w sobie”. I tylko do tej koncepcji sięgają posłuszne umysłowi ręce.

Wszelkie działania rzeźbiarza, nawet najbardziej samodzielne, są jedynie odnajdywaniem form tkwiących już w materii. Formy te, niewidziane przedtem, w pewnym sensie istniały od zawsze w materii. Rzeźbiarz uwalnia zatem to, co ukryte zostało już przedtem w zewnętrznym świecie, w materii.

PARAGONY SZTUKI

M. A. lekceważył dyskusje o wyższości sztuk. Uważał, że ”Rzeźba i malarstwo mają ten sam cel, trudem osiągany tak samo przez jedną sztukę, jak przez drugą”

Jako dojrzały artysta został wciągnięty do dyskusji na temat rangi i ważności poszczególnych sztuk plastycznych. W rozważania te wniósł pogląd zamykający w gruncie rzeczy jałowe rozważania o „doskonałości” sztuk. Stwierdził, że nie ma sztuk mniej lub więcej doskonałych. W szczególności malarstwo i rzeźba są sobie równe.

1

---