Językoznawstwo ogólne
prof. dr hab. Jolanta Maćkiewicz

Wykład 4

Krótka historia pisma

Kiedy człowiek nauczył się pisać?

Początkowo pismo nie było ludziom potrzebne. Grupom kilkunastoosobowym wystarczała komunikacja ustna. Ustnie także przekazywano wiedzę z pokolenia na pokolenie.

Szybko jednak pojawiła się potrzeba liczenia i zaznaczania jego efektów,

np. w społeczeństwach myśliwskich lub pasterskich (ile jest zwierząt w stadzie), w strukturach hierarchicznych (daniny)

1. karby - kreski ryte na kijach, kościach i innych twardych, podłużnych obiektach

2. supły wiązane na rzemykach - Kipu - inkaski system supełkowy

Potrzeba ekspresji związana z magią - naścienne rysunki i malowidła.

Ten właśnie sposób utrwalania (malowidła) rozwinął się w pismo.

Piktogramy (pismo obrazkowe)

O piśmie mówi się, gdy symbole mają jakiś związek z językiem, np. odnoszą się treści, znaczeń lub dźwięków.

np. Człowiek zabił lwa:

1. rysunek człowieka dzidą w ręku. Lew z raną. Cieknąca krew. Zwierzę upada na kolana. Może być w formie komiksu.

2. trzy obrazki: człowiek - dzida (=zabijanie) - lew obok siebie

pismo = symbole odnoszące się do obiektów

piktogramy = bezpośrednie odniesienie do obiektów, niemożliwe jest mówienie o rzeczach abstrakcyjnych (stąd dzida zamiast zabijania: narzędzie zamiast czynności)

piktogramy to znaki naturalne, oparte na relacji podobieństwa między symbolem (formą) a tym, do czego się odnosi (treścią).

Dziś piktogramy np. na toaletach:

Znaki Օ, napisy toaleta damska - to znaki konwencjonalne,

natomiast rysunki

- to piktogramy

Piktogramy podlegały przekształceniom:

1. upraszczano ich formę w związku z materiałami, narzędziami i oszczędnością czasu

np. w Mezopotamii, kiedy pisano na miękkich tabliczkach ostrym rylcem, znaki miały formę bliższą rysunkom. Kiedy zaczęto używać do pisania ściętej trzciny, nie dało się np. rysować obiektów okrągłych.

W miarę upraszczania formy podobieństwo między formą a treścią stawało się coraz mniej naturalne. Znaki zaczęły się konwencjonalizować, trzeba było wiedzieć, co oznaczają, nie dało się tego odgadnąć.

2. Powstały znaki abstrakcyjne

znak oznaczający oko = widzieć, patrzeć

znak oznaczający słońce = ciepło, światło, dzień

znak oznaczający dzidę = zabić (czynność za pomocą narzędzia)

Te dwie zmiany spowodowały przejście

piktogramy > ideogramy

Ideogramy:

• znaki konwencjonalne - ich znaczeń trzeba się nauczyć

• odnoszą się do pojęć (konkretnych i abstrakcyjnych), nie do obiektów

Gdzie pismo powstało najwcześniej?

Badania wskazują na Egipt i Mezopotamię (Sumerowie) - 4 tys. lat p.n.e.

W Egipcie wykorzystywano materiały dwóch rodzajów:

• w świątyniach i grobowcach rytu w skale kontury i wypełniano je farbami (trwałe)

• pisano na papirusach

W Mezopotamii do pisania służyła miękka glina i rysik - rylec z trzciny o trójkątnym zakończeniu. Dzięki temu, w drugim etapie rozwoju powstało pismo klinowe.

[tu nastąpią odręczne rysunki]

	Etap I	Etap II - pismo klinowe
Góry
Woda

Inne obszary:

Dolina Indusu (dziś Pakistan), historyczne Indie

Chiny - 2 tys. lat p.n.e.

Przekształcenia ideogramów

1. W miarę rozwoju następowały uproszczenia formalne, podlegało im nawet konwencjonalne pismo egipskie (odmiana hieratyczna i demotyczna - przeznaczona do użytku codziennego).

2. Podbite przez faraonów miasta miały nazwy nieznaczące, nie dało się ich zapisać za pomocą znaków odwołujących się do pojęć. Zapisywano je więc na zasadzie rebusu, używając ideogramów, których obiekty zaczynały się na kolejne litery nazwy

W ten sposób powstało pismo fonetyczne, w którym symbole odnoszą się do warstwy dźwiękowej (formy), a nie do pojęć. Konsekwencją tego procesu było ograniczenie liczby znaków.

Warto przy tym dodać, że Egipcjanie zaznaczali jedynie dźwięki spółgłoskowe.

[rebus - rys. odręczny]

Ponadto należało określić klasę, do której należała nazwa. Egipcjanie rozwinęli w tym celu system znaków (np. imię, miasto, zwierzę) i umieszczali je tam, gdzie zachodziła dwuznaczność. Potem te zabiegi się skonwencjonalizowały.

Pismo alfabetyczne to ostatni etap rozwoju pisma fonetycznego. Ma dwadzieścia kilka znaków (a nie kilka tysięcy, jak pismo ideograficzne, którym umiały się posługiwać jedynie wykształcone elity).

Odmiany pisma fonetycznego:

a) sylabiczne

symbol graficzny = sylaba

nadaje się do języków, które posługują się sylabami otwartymi. np. pismo japońskie, w którym występują sylaby otwarte, jest częściowo ideograficzne a częściowo sylabiczne

jednak trudno byłoby za pomocą tego rodzaju pisma zapisać np. wyraz kark, wszak dostępne sylaby to: ka, ke, ki, itd.

b) alfabetyczne

Alfabet narodził się na terenie Syrii i Palestyny ok. połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. (1500 p.n.e.)

z alfabetu północnosemickiego (teoretycznego) narodziły się alfabety:

• fenicki (ten dał podstawę alfabetom Europu północnej i środkowej) - jego ślady pochodzą z IX wieku

• kananejski

• aramejski

Języki semickie należą do języków alternacyjnych - podstawowy znaczeniowy rdzeń wyrażają spółgłoskami, wymiana samogłosek informuje o kategoriach gramatycznych (jak w ang. l.poj. man - l.mn. men).

Zatem alfabet fenicki składał się ze spółgłosek, miał 22 litery odnoszące się do spółgłosek + dwie litery dla przydechu.

W językach z tej grupy przydech zalicza się do cech diakrytycznych (zmienia znaczenie).

W języku fenickim występował przydech słaby i mocny.

Kształt liter pochodził od kształtu obiektu, którego nazwa rozpoczynała się na daną literę:

1. ALEF = wół

a ze słabym przydechem

[odręczne rys.] pierwotny kształt litery:

w pospiesznym zapisie przesunięto znak:

2. BET = dom

[odręczne rys.]

3. GIMEL = wielbłąd ( por. ang. camel)

[odręczny rys.]

4. DALET = drzwi

[odręczny rys.]

Kształt litery pochodził od piktogramów, nazwa litery - od nazw obiektów. Kolejność liter w alfabecie jest przypadkowa.

Fenicjanie byli narodem kupców i żeglarzy, wędrowali po całym ówczesnym świecie i przekazali alfabet Grekom. Dla Greków nazwy liter były już nieznaczące:

alfa, beta, gama, delta.

Greka jest językiem indoeuropejskim, nie należy do języków alternacyjnych, można więc było wykorzystać alef [rys.] jako A.

Grecy dodali też do alfabetu znaki dla samogłosek.

Kierunek pisma:

1. Fenicjanie pisali od prawej do lewej, Grecy początkowo też.

2. Potem nastąpił etap przejściowy:

(tak, jak orze wół)

3. Następnie pisano od lewej do prawej.

Zmiana kierunku pisma spowodowała dalszą zmianę kształtu liter, ich obrócenie, np. przesunięcie alef [rys.]

Od Greków pismo przejęli Etruskowie, zamieszkujący tereny dzisiejszej Toskanii.

• Język Etrusków nie był indoeuropejski ani semicki. Nie wiadomo, jaka to rodzina, ale na pewno inna.

• Zachowało się 10 tysięcy etruskich inskrypcji. Język miał 26 liter, kierunek pisma zmieniał się.

• Nastąpiła też zmiana nazw liter: em, en, er, el - sonanty - uzyskały inne nazwy.

Następnie alfabet przejęli Rzymianie - alfabet łaciński.

Była to kolejna zmiana rodziny językowej - powrót do języków indoeuropejskich.

Alfabet składał się z 21 liter, pisany wyłącznie wielkimi literami (małe zostały wynalezione w średniowieczu).

A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X

• Przekształcona litera C obsługiwała G.

• K nie było rzymianom potrzebne, do zapisu dźwięku k używano litery C; litera K została przejęta od Etrusków, wróciła do alfabetu po podbiciu Greków, podobnie jak Y.

• V symbolizowało zarówno samogłoskę u, jak i spółgłoskę v, rozróżnienie na U i V pojawiło się w średniowieczu, wówczas też dodano W oraz J.

• Z było w łacinie niepotrzebne.

Alfabet łaciński, po przystosowaniu, był wykorzystywany przez inne języki.

Np. dla polszczyzny wprowadzono samogłoski nosowe, szereg zwarto-szczelinowy i miękkość spółgłosek.

Sposoby przystosowywania alfabetu łacińskiego:

• nowa litera

• znak diakrytyczny

• dwuznak, trójznak

Najczęściej wykorzystywano dwa ostatnie sposoby.

Inne alfabety

Cyrylica

• odwołuje się bezpośrednio do alfabetu greckiego - bez pośrednictwa etruskiego

• dla cyrylicy zastosowano metodę nowych znaków.

­Prawie wszystkie alfabety mają źródło północnosemickie:

• fenicki

• kananejski > starohebrajski

• aramejski - rozpowszechniony był na bliskim wschodzie jako język potoczny, ta odmiana wypierała inne; język hebrajski był językiem literackim, Jezus mówił po aramejsku.'

Język aramejski wpłynął na starohebrajski, nastąpiło ich zmieszanie i powstał hebrajski.

Język aramejski rozpowszechnił się:

- na południu - po wielu przekształceniach powstały alfabety arabskie

- na wschodzie - powstały alfabety indyjskie, perski

Wprowadzenie chrześcijaństwa w Armenii i Gruzji spowodowało powstanie nowego alfabety z połączenia perskiego i greckiego.

Tworzenie nowego alfabetu:

alfabet runiczny

• dziś używany w Skandynawii, Niemczech, na Wyspach Brytyjskich

• runy ryto w drewnie i w kamieniu, musiały więc mieć proste kształty.

• alfabet runiczny składa się z 24 znaków.

• np. Jola - [rys.]

głagolica - słowiańska próba stworzenia nowego alfabetu

• autorstwa św. Cyryla

• niepowtarzalny kształt liter

• te próby się nie utrzymały

---