1. Międzynarodowy podział pracy. Gospodarka światowa, rynek światowy.

• koncepcja przedmiotu nauki o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych

• definicja międzynarodowego podziału pracy

• czynniki kształtujące międzynarodowy podział pracy

• struktura międzynarodowego podziału pracy i jej skutki

• pojęcie gospodarki światowej

• pojęcie rynku światowego

2.)Teoria handlu międzynarodowego i jej ewolucja

• teoria korzyści komparatywnych- D.Ricardo

• wartość międzynarodowa

• źródła handlu międzynarodowego

• ewolucja teorii korzyści komparatywnych

• prawo wartości i handel zagraniczny

• elastyczność popytu

• elastyczność podaży

• proporcje czynników produkcji

• wartość międzynarodowa a koszty substytucji

3.) Cena światowa oraz mechanizm cen i kosztów w handlu międzynarodowym

• pojęcie ceny światowe

• czynniki określające relacje podaży, popytu i cen na rynku światowym

• teoria cen

• czynniki określające rozmiary i zmiany podaży, popytu i cen towarów surowcowo- rolnych na rynku światowym

• mechanizm kosztów i terms of trade

4.) Międzynarodowe przepływy czynników produkcji

• bezpośrednie inwestycje zagraniczne i przedsiębiorstwa wielonarodowe

• teoria przedsiębiorstwa wielonarodowego

• firmy trans narodowe w praktyce

• międzynarodowy transfer siły roboczej

• międzynarodowy transfer technologii

• kanały transferu technologii

5.) Pieniądz światowy i międzynarodowy system walutowy

• funkcje pieniądza międzynarodowego

• międzynarodowe systemy walutowe

• międzynarodowe systemy walutowe z Bretton Woods

• współczesny międzynarodowy system walutowy

• pojęcie i rodzaje kursów walutowych

6.) Wzrost gospodarczy i handel międzynarodowy

• tendencje do regionalnej integracji gospodarczej

• zmiana układu sił między krajami słabo i mocno rozwiniętymi

7. Wzrost i rozwój gospodarczy krajów rozwijających się

• dwie strony zacofania gospodarczego krajów rozwijających się

• różnice między wzrostem i rozwojem gospodarki

• cechy charakterystyczne krajów rozwijających się

• przyczyny zacofania gospodarczego krajów rozwijających się

• sposoby przezwyciężania niedorozwoju gospodarczego

• rola pomocy zagranicznej w przezwyciężaniu niedorozwoju gospodarczego

8.) Polityka handlowa- zagraniczna polityka ekonomiczna

• pojęcie zagranicznej polityki ekonomicznej

• cele zagranicznej polityki ekonomicznej

• narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej- cła, środki poza taryfowe, umowy dwustronne, wielostronne

• polityka ekonomiczna a polityka handlowa

• polityka wolnego handlu a polityka protekcjonizmu handlowego

• zagraniczna polityka ekonomiczna a ogólna polityka ekonomiczna

• zagraniczna polityka ekonomiczna a ogólna polityka zagraniczna

• pojęcie międzynarodowej polityki ekonomicznej

• cele międzynarodowej polityki ekonomicznej

• narzędzia i środki międzynarodowej polityki ekonomicznej

9. Przesłanki i argumenty współczesnej ochrony handlowej

• optymalna taryfa celna

• poprawa terms of trade

• ochrona bilansu płatności bieżących

• ochrona młodych przemysłów

• ochrona dochodów i zatrudnienia

• nadmierna otwartość wobec handlu zagranicznego

• handel zagraniczny a makroekonomiczna stabilność gospodarki

10. Elementarna analiza ceł i polityka celna

• pojęcie cła i rodzaje ceł

• co to jest wartość celna?

• efekty cła dla konsumentów i producentów

• protekcja celna nominalna

• protekcja celna efektywna

• ewolucja ceł w skali międzynarodowej

11. Środki poza taryfowe w polityce handlowej. Bariery ilościowe, finansowe i techniczne

• określenie środków poza taryfowych

• klasyfikacja środków poza taryfowych

• licencje importowe

• kontyngenty ilościowe

• dobrowolne ograniczenia eksportu

• subwencje i ulgi finansowe

• depozyty importowe

• priorytetowe systemy rozmieszczenia

• mechanizm kursu walutowego

• podatki w ochronie handlowej

• określenie barier technicznych

• standardy krajowe i międzynarodowe

• bariery jakościowe

• bariery wynikające z wymogów ochrony środowiska naturalnego

• bariery higieniczno- sanitarne

• bariery dotyczące opakowania

• dokumentacja techniczna i towarowa

• jednolity dokument administracyjny (SAD)

12.) Dumping i anty-dumping

• pojęcie dumpingu

• pojęcie szkody powstałej w wyniku dumpingu

• kodks anty-dumpingowy (art.6- GATT/WTO)

• kodeks o subsydiach (art.23)

• klauzula zabezpieczająca (art.19)

• postępowanie anty-dumpingowe Unii Europejskiej wobec krajów trzecich

• postępowanie anty-dumpingowe a rola handlu regionalnego

13.) Rola GATT/WTO w ograniczeniu celów i środków poza taryfowych

- runda Kennedy'ego

• główne postanowienie rundy tokińskiej

• główne zagadnienia i efekty rundy urugwajskiej GATT

• układ ogólny w sprawie handlu usługami GATS

• światowa organizacja handlu WTO i jej cele

14.) Integracja gospodarcza w Europie i w świecie

• teoria Unii Celnej

• efekt kreacji handlu i efekt przesunięcia handlu

• wspólna polityka rolna Unii Europejskiej

• wspólna polityka handlowa Unii Europejskiej

• Biała Księga Unii Europejskiej

• jednolity akt europejski

• jednolity rynek wewnętrzny

• traktat z Maastricht i perspektywy integracji europejskiej

• Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA)

• konferencja międzyrządowa w Turynie

• Traktat Amsterdamski

• integracja ekonomiczna Niemiec

• środkowo-europejskie porozumienie o wolnym handlu CEFTA

• APEC- współpraca ekonomiczna Azji i Pacyfiku

• integracja gospodarcza w Ameryce Północnej (NAFTA)

• integracja gospodarcza w Ameryce Łacińskiej

• integracja gospodarcza w innych regionach świata (Afryka, Azja, Ocean Spokojny-ASEAN,SPARTECA)

15.) Unia Europejska a kraje trzecie

• stowarzyszenie 18 krajów afrykańskich i Madagaskaru

• Unia Europejska w krajach AKP (Afryka, Kanada, Pacyfik)

• Unia Europejska a kraje śródziemnomorskie

• Unia Europejska a kraje Europy środkowowschodniej

• Unia Europejska a kraje wysoko rozwinięte (USA, Japonia)

• dostosowanie krajów Europy środkowej i wschodniej do Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa i bankowości

16. Transformacja ekonomiczna krajów Europy środkowo- wschodniej i ich dostosowanie do gospodarki międzynarodowej. Rola Zjednoczonych Niemiec w procesach transformacji krajów Europy środkowej i wschodniej.

• deregulacja i liberalizacja gospodarcza w procesie transformacji

• demonopolizacja i prywatyzacja

• rekapitalizacja i restrukturyzacja

• problemy reprywatyzacji

• banki w procesie prywatyzacji i rozwój rynku kapitałowego,

• nowe wymogi stawiane usługom bankowym

• rola kapitału zagranicznego w procesie zmian

• transformacja a selektywna ochrona handlowa

• rola kursu walutowego w wyborze optymalnej specjalizacji produkcji

• dostosowanie strukturalne w integrującej się gospodarce niemieckiej

• wpływ Zjednoczonych Niemiec na procesy zmian w krajach Europy środkowo- wschodniej

• procesy rozwoju współpracy regionalnej i trans granicznej.

LITERATURA:

1. Zdzisław Puślecki, Ochrona handlowa Wspólnoty Europejskiej, Poznań 1994.

2. Zdzisław Puślecki, Proces ekonomicznego jednoczenia się Niemiec, na tle integracji krajów Wspólnoty Europejskiej, Poznań 1995.

3. Zdzisław Puślecki, Polska w okresie transformacji a zjednoczone Niemcy, Warszawa, Poznań 1996.

4. A. Budzikowski, E. Kołecka- Wyżykowska, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, W-wa 1997 lub 1999.

08.10.99r

MIĘDZYNARODOWY PODZIAŁ PRACY

Nauka o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych należy obecnie do najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin w teorii ekonomii. Ma to ścisły związek z dokonującymi się przemianami w strukturze współczesnej gospodarki światowej.

Nauka ta obejmuje dwa główne elementy- teorię i politykę, przy czym objęte tą nauką zjawiska mogą być rozpatrywane zarówno z punktu widzenia świata jako całości, jak i z punktu widzenia określonego kraju lub grupy krajów. W zależności od tego można mówić o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych lub o zagranicznych stosunkach ekonomicznych danego kraju. Teoria międzynarodowych stosunków ekonomicznych- zajmuje się badaniami praw ekonomicznych, rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce światowej, natomiast zagraniczna lub międzynarodowa polityka ekonomiczna określa metody i środki osiągania przez dane państwo postawionych sobie celów gospodarczych oraz osiągania celów różnych krajów w drodze współpracy gospodarczej z zagranicą, poprzez zawieranie międzynarodowych porozumień gospodarczych, jak też w drodze tworzenia wspólnych międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze rozumiane jako dyscyplina naukowa opierają się na takich samych podstawach metodologicznych, jak pozostałe dziedziny teorii ekonomii, ponieważ motywy i sposób zachowywania się osób i przedsiębiorstw są takie same w sferze wymiany międzynarodowej i w sferze aktywności krajowej. Można by zatem powiedzieć, że to co jest słuszne w ogólnej teorii ekonomii jest też słuszne w teorii międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Niemniej jednak są dostateczne powody do wyodrębnienia osobnej dyscypliny zajmującej się problemami wymiany i współpracy międzynarodowej. Zasadnicza różnica sprowadza się do głównego nurtu zainteresowań badawczych. Istnieją też mimo jednorodnej podstawy wyjściowej pewne odrębności metodologii badań. W ciągu całych dziesięcioleci swego rozwoju teoria MSE ukształtowała własne narzędzia analizy, przystosowując je do różnorodnego zakresu problemów. Oprócz tego pewne istotne idee i założenia, mające zasięg uniwersalny rozwinęły się właśnie na gruncie badań międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Koncepcja korzyści komparatywnych D. Ricardo, również zadłużenia międzynarodowe, czy też rynku dewizowego mogły się wyodrębnić tylko w układzie stosunków międzynarodowych i wymagały swoistych narzędzi analizy ekonomicznej. Główne jednak przyczyny ukształtowania się i rozwoju międzynarodowych stosunków ekonomicznych jako odrębnej dyscypliny w naukach ekonomicznych, należy się doszukiwać w istnieniu niezależnych i suwerennych państw poprzedzielanych granicami politycznymi. Z jednej strony obserwujemy we współczesnym świecie działania zmierzające do zrzeczenia się części władzy przez centralne ośrodki władzy politycznej poszczególnych krajów na rzecz ciał regionalnych lub instytucji ponad narodowych, np. UE. Z drugiej strony rozwój kooperacji trans narodowej zaciemnia w pewnym stopniu istotną kwestię kontroli działalności gospodarczej w granicach terytorialnych poszczególnych krajów. Jednakże państwa narodowe stanowią nadal dominujące jednostki polityczne w świecie. Konsekwencją tego jest istnienie granic i barier przeciwdziałających pełnej mobilności produktów i części produkcji między krajami w stopniu znacznie większym niż między regionami lub w obrębie poszczególnych krajów. Istotnym atrybutem politycznym suwerenności jest prawo danego kraju do utrzymywania własnego niezależnego systemu pieniężnego. Powstające stąd problemy to nie tylko to, że są różne rodzaje pieniądza, cen. Występuje fluktuacja poszczególnych walut jako następstwo różnic warunków gospodarczych i uprawianej polityki gospodarczej w poszczególnych krajach. Fakty te dają odbicie w postaci nadwyżki lub deficytu w bilansie płatniczym i uruchamiają mechanizmy gospodarcze zmierzające do regulacji stosunków między poszczególnymi krajami. Jakkolwiek w ostatnich latach obserwujemy liczne działania zmierzające do międzynarodowej integracji gospodarczej na podobieństwo gospodarki krajowej, w wyniku czego różnice typowe dla układu międzynarodowego tracą na ostrości i upodabniają się do różnic międzyregionalnych. To ogólnie nadal są uzasadnione przyczyny oraz merytoryczne i metodologiczne podstawy rozwoju dyscypliny międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Współcześnie międzynarodowe stosunki ekonomiczne są to stosunki między krajami o różnych ustrojach i poziomach rozwoju gospodarczego, a także o różnych perspektywach rozwojowych. Konstruktywny rozwój tych stosunków staje się obiektywną koniecznością ekonomiczną, ponieważ wzrasta współzależność gospodarcza między krajami, grupami krajów i kontynentami.

15.10.99r.

MIĘDZYNARODOWY PODZIAŁ PRACY (cd.)

Międzynarodowy podział pracy jest zjawiskiem historycznym i stanowi szczególną formę ewolucji społecznego podziału pracy, dokonującego się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obrębie różnych organizmów państwowych. Zaistniał on dopiero wtedy, gdy proces społecznego podziału pracy w poszczególnych krajach osiągnął poziom, przy którym asortymentowy i ilościowy wzrost produkcji przekroczył chłonność rynków zagranicznych. Pojawienie się trwałych nadwyżek produkcyjnych w biednych krajach i możliwości ich zbytu oraz możliwości produkcyjne w innych krajach stworzyło potrzebę rozwoju wymiany handlowej wykraczającej poza granice kraju i potrzeby powstania innych rodzajów powiązań gospodarczych. W ten sposób pojawiła się konkurencja międzynarodowa. Do przekształcenia społecznego podziału pracy w międzynarodowy podział pracy oraz handlu lokalnego w wymianę międzynarodową, konieczne było stworzenia możliwości przemieszczania się wzrastającej ilości towarów na znaczne odległości. Główną siłą napędową międzynarodowego podziału pracy jest rozwój techniki i technologii. Międzynarodowy podział pracy można rozpatrywać w kategoriach statycznych i dynamicznych. W pojmowaniu statycznym zakłada się przyjęcie osiągniętej jego struktury towarowej i geograficznej za daną i niezmienną. W podejściu dynamicznym zakłada się konieczność nieustannych zmian w strukturze produkcji i handlu, uwzględniający z jednej strony możliwości rozwojowe danej gospodarki, a z drugiej strony potrzebę jej adaptacji do zmieniających się warunków rozwoju w zakresie technik wytwarzania, dostępu do bogactw naturalnych, zmian wielkości oraz struktury popytu i podaży itp. Czynniki kształtujące międzynarodowy podział pracy dzieli się na wewnętrzne, związane ze specyficznymi właściwościami gospodarki konkretnych krajów i na zewnętrzne, stanowiące efekt rozwoju międzynarodowego podziału pracy, wynikający z przekształceń strukturalnych w gospodarce światowej jako całości. Wśród czynników wewnętrznych wymienia się warunki naturalne, czyli położenie geograficzne, klimat, zasoby naturalne, warunki glebowe, czynniki demograficzne, a także osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego i strukturę gospodarczą, które określa się jako warunki nabyte lub jako dziedzictwo przeszłości i są to zasoby kapitałowe, poziom techniczny, stan infrastruktury, nowoczesność rozwiązań instytucjonalno- systemowych. Warunki nabyte mają znaczenie dla dynamiki i struktury wzrostu gospodarczego, kształtując zakres i efektywność realizowanych inwestycji. Czynniki wewnętrzne są to zdarzenia i sytuacje nieprzewidywalne, także takie jak wojny, zaburzenia społeczne, klęski żywiołowe- te ostatnie nie podlegają regułom ekonomii.

Na miejsce danego kraju w międzynarodowym podziale pracy wpływają też czynniki zewnętrzne, których znaczenie jest istotniejsze dla krajów o małym lub zacofanym potencjale ekonomicznym, niż dla krajów większych i bardziej rozwiniętych.

Wzajemne oddziaływanie krajów o różnym poziomie rozwoju, odmiennym potencjale ekonomicznym, demograficznym, różnych systemach ekonomicznych. W kulturze i tradycjach stwarzają zewnętrzne impulsy do przekształcania się struktur gospodarczych i społecznych, a także stwarzają warunki, impulsy do zmiany hierarchii celów, rozwiązań organizacyjnych, technicznych itp. Oddziaływania mogą być dodatnie lub ujemne.

GOSPODARKA ŚWIATOWA

Gospodarka światowa jest to system trwałych powiązań ekonomicznych włączających gospodarki narodowe poszczególnych krajów do procesu produkcji i wymiany o zasięgu globalnym. Zasięg i intensywność tych powiązań ulegają ewolucji wraz z postępem technicznym.

Kształtowanie się gospodarki światowej zostało zainicjowane, powstaniem na przełomie XV i XVI wieku systemu gospodarki europejskiej. Powstała wtedy komplementarność potencjałów ekonomicznych zachodniej części kontynentu europejskiego oraz Europy Środkowej i Wschodniej. Przyczyniła się ona do powstania między nimi asymetrycznej współzależności, gdzie kraje Europy Środkowej i Wschodniej dostosowały strukturę produkcyjną do rynku zbytu w krajach zachodnio- europejskich. Asymetryczny charakter współzależności został powielony w okresie ekspansji ekonomicznej mocarstw europejskich na pozostałych kontynentach. W efekcie nastąpiło włączenie półkuli zachodniej Ameryki i Azji, a później innych części świata do gospodarki światowej.

Rynek światowy

Rynek światowy został wykształcony w II połowie XIX wieku, kiedy pojawił się typ powiązań gospodarczych między krajami noszący nazwę tradycyjnego, międzynarodowego podziału pracy. Wytworzył się w okresie upowszechniania produkcji maszynowej i wprowadzenia nowoczesnych środków transportu. Świat podzielił się na nieliczną grupę

krajów rozwiniętych gospodarczo i na pozostałe regiony stanowiące zaplecze surowcowo- żywnościowe oraz rynki zbytu. Po II wojnie światowej powstała wspólnota gospodarki światowej. Przewaga krajów najbardziej rozwiniętych nie jest już tak przygniatająca, ale ich pozycja gospodarcza jest silna. Pojawiły się zmiany jakościowe, do których należą przekształcenie struktury handlu międzynarodowego i powstawanie nowych form międzynarodowej współpracy gospodarczej.

Do zmian tych należy również ewolucja struktury podmiotowej w gospodarce światowej. Struktura ta obejmuje państwa, instytucje międzynarodowe i organizacje ekonomiczne, przedsiębiorstwa trans- narodowe, a także narodowe jednostki gospodarcze, uczestniczące w międzynarodowym podziale pracy. Struktura podmiotowa gospodarki światowej podlega ciągle przeobrażeniom.

W analizach ekonomicznych Międzynarodowego Funduszu Walutowego wyróżnia się następujące regiony gospodarki światowej:

kraje wysoko rozwinięte

kraje rozwijające się

region Europy Środkowej i Wschodniej.

Zmiany w różnych subsystemach gospodarki światowej zachodzą w warunkach zewnętrznych, ukształtowanych przez powstałe w okresie powojennym międzypaństwowe organizacje ekonomiczne:

- MFW (Międzynarodowy Fundusz Walutowy),

- Bank Światowy,

- Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, WTO, UNCTD, OECD, Międzynarodowa Korporacja Finansowa,

• Organizacje na rzecz wyżywienia , Unia Europejska, CEFTA, EFTA, NAFTA, ASEAN, APEC (Organizacje AZJI i Pacyfiku).

TEORIA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO I JEJ EWOLUCJA

Początki teorii wymiany międzynarodowej założone są w teorii ekonomii merkantylistycznej. Analiza zjawisk gospodarczych w tym czasie skoncentrowana była w sferze cyrkulacji. Merkantyliści utożsamiali wartość z ceną rynkową i podstawowe znaczenie w kształtowaniu wartości międzynarodowej przypisywali czynnikom międzynarodowym, a mianowicie podaży i popytu. Merkantylistyczną teorię handlu zagranicznego, a zwłaszcza korzyści z wymiany międzynarodowej podważył A. Smith. Podstawą jego koncepcji korzyści płynącej z wymiany międzynarodowej stanowi nauka o podziale pracy i wynikających z niego korzyści. Jest to punkt wyjścia klasycznej teorii wartości międzynarodowej, opartej już nie na relacjach sił rynkowych, lecz uwzględniającej znaczenie kosztów produkcji, czyli wartości opartej na pracy. Smith uważał, że źródłem korzyści są różnice w kosztach wytwarzania. Czynnikiem ustalającym w sposób najdoskonalszy, w jakich dziedzinach każdy kraj powinien się specjalizować jest mechanizm konkurencji, a więc cen. Wskazuje on jakie dziedziny produkcji w określonym kraju są opłacalne. A. Smith nie sformułował teorii wartości międzynarodowej.

Istotny krok w kierunku sformułowania wartości międzynarodowej uczynił D. Ricardo. Podstawowy problem teorii wymiany międzynarodowej sprowadza się do racjonalnego podziału zasobów każdego kraju, uczestniczącego w wymianie międzynarodowej oraz do racjonalnego podziału pracy. Ricardo pomijał wpływ na stosunek wymienny wzajemnego popytu na towary importowane. Czynnik ten uwzględnił J.S. Mill. Jednakże nie mógł on dojść do odkrycia kategorii wartości międzynarodowej opierając się na przykładzie dwóch towarów i dwóch kontrahentów. Mill twierdził, że głównym problemem jest określenie stosunku wymiennego w handlu zagranicznym oraz dokonanie podziału korzyści płynących z wymiany międzynarodowej pomiędzy uczestniczące w niej kraje. Analizę prowadził na przykładzie dwóch towarów między dwoma krajami. Doszedł on do wniosku, że stosunek wymienny kształtuje się w granicach określonych przez korzyści komparatywne, czyli w zależności od stosunku wzajemnego popytu. Uważał on, że stosunek wymienny w handlu zagranicznym zbliża się do stosunku wymiennego kraju, którego popyt na dobro importowane jest relatywnie wysokie. Kraj o wysokim popycie odnosi mniejsze korzyści z wymiany międzynarodowej. Wprowadził również elementy ogólnych rozważeń nad elastycznością popytu. Doszedł do wniosku, iż stosunek wymienny kształtuje się korzystnie dla krajów o bogatym asortymencie produkcji.

Klasyczna teoria korzyści komparatywnych miała stanowić rozważanie dwóch zagadnień.

• wartości międzynarodowej

• korzyści z wymiany międzynarodowej

Stanowiła ważny argument za politykę wolnego handlu. Zalety polegają na tym, że podstawą analizy są relacje stosunku wymiennego, a te ostatnie są określone przez relacje nakładów pracy. Od tego punktu prowadzą dwie linie rozumowania w rozwoju nauki o międzynarodowych stosunkach ekonomicznych.

Zapoczątkowane przez J.S. Milla na odchodzeniu od warunków produkcji i uwzględnianiu w coraz większym stopniu czynników czysto rynkowych.

Mówi, że czynnikami określającymi wartość międzynarodową są warunki produkcji. Oba kierunki prowadzą do odejścia od podstawowej tezy.

Ricardo i Mill sądzili, że teoria wartości, mająca zastosowanie dla rynku wewnętrznego nie nadaje się do analizy wartości międzynarodowej. Działanie konkurencji między różnymi sferami wytwórczości polega na ustanowieniu jednej i tej samej stopy zysku w różnych sferach poprzez sprowadzenie różnych wartości rynkowych do cen rynkowych, które stanowią ceny produkcji i różnią się od rzeczywistych wartości rynkowych. Przekształcenie wartości towarów w wartość rynkową i w cenę produkcji dokonuje się tym pełniej, im:

ruchliwszy jest kapitał tym łatwiej można go przenosić z jednej sfery produkcyjnej do drugiej i z jednego miejsca produkcyjnego do drugiego

im szybciej można przenosić siłę roboczą z jednej sfery produkcji do drugiej i z jednego miejsca do drugiego (bardzo ważne są operacje finansowe).

W końcu XVIII wieku giełda amsterdamska stanowiła niemal jedyne centrum pożyczek .W początkach XIX wieku wzrosło znaczenie Londynu oraz Francji, Rosji i Niemiec.

W XIX wieku wraz z eksportem kapitału ogromne rozmiary osiąga emigracja tzw. osób bez pracy. W tym największym krańcowym stopniu rozwoju konkurencji największe rozpowszechnienie osiąga polityka wolnego handlu lub umiarkowanego protekcjonizmu handlowego. W końcu lat 70 XIX wieku nastąpił przełom i przejście do polityki wysokich ceł protekcyjnych.

W tym okresie największy rozwój osiągnęła tendencja do kształtowania się światowego zysku przeciętnego i światowych cen produkcji.

Korzyści komparatywne

Przez korzyści komparatywne wymiana międzynarodowa jest możliwa i korzystna dla dwóch krajów nie tylko wtedy, gdy istnieje między nimi bezwzględna różnica kosztów produkcji, tj. jeżeli w jednym kraju są tańsze jedne towary, a inne w drugim, ale również wtedy, gdy koszty produkcji wszystkich towarów w jednym z krajów są wyższe niż w drugim. Wystarczy, aby istniała pewna różnica między kosztami względnymi tych towarów w każdym z krajów.

Przykład:

	wino	Sukno
Portugalia	80	90
Anglia	120	100

(Na wyprodukowanie wina potrzeba 80 godzin w Portugalii, a 120 godzin w Anglii. 90 i 100 godzin to robocze godziny potrzebne do produkcji sukna).

Teorię korzyści komparatywnych można sprowadzić do dwóch punktów: ustalenie relacji między kosztami poszczególnych produktów wewnątrz każdego kraju, należy porównać te relacje z innymi krajami. Uzupełnienie teorii Ricarda dokonał Mill. Określił on stosunek, według którego odbywać się będzie wymiana wskazując, jakie ilości własnych towarów każdy z krajów odstąpi w zamian za pożądane ilości towarów drugiego kraju.

Schemat Ricardo uzupełnił on równaniami wzajemnego popytu, czyli teorią wartości międzynarodowej. Uważał on, że podaż jakiegoś towaru jest wynikiem popytu na inny towar. W ostatecznym rachunku stosunek wymienny zależeć będzie od stosunku między popytem obydwu krajów dokonujących wymiany, czyli od ich wzajemnego popytu. Wartość towaru zagranicznego w danym kraju zależy od ilości towaru krajowego, jaką należy w zamian odstąpić krajowi zagranicznemu.

Teoria oparta jest na 3 zasadniczych przesłankach:

• Zakłada doskonałą przenośność czynników produkcji wewnątrz każdego kraju oraz niepełną przenośność lub jej brak między krajami.

• Całość teorii opiera się na założeniu wymiany naturalnej, czyli wymiany towaru za towar.

• Stanowi próbę stworzenia specjalnej wartości teorii międzynarodowej, niezależnej od teorii wartości krajowej.

W ujęciu praktycznym teoria wartości krajowej opiera się na kosztach produkcji towarów a wartością międzynarodową wyznaczać będą nie koszty absolutne, ale stosunek między tymi kosztami.

22.10.99r.

TEORIA KORZYŚCI KOMPARATYWNYCH

Współczesne teorie wartości międzynarodowej ukształtowały się na podstawie tej postaci teorii korzyści komparatywnych, jaką dał J.S. Mill.

Ewolucja korzyści komparatywnych poszła w dwóch kierunkach:

• Pierwszy jest reprezentowany przez szkołę neoklasyczną, przedstawicielami są: Marshal, Herold, Vines. Ten kierunek przyjmuje zmodyfikowaną wersję klasycznej koncepcji kosztów realnych, ale uwzględnia zarówno koszt pracy jak i kapitału. Kierunek ten prowadzi analizę kształtowania się popytu na rynku międzynarodowym oraz graficzne metody jej prezentacji.

• Kierunek reprezentowany jest przez przedstawicieli Matematycznej Szkoły Równowagi Ogólnej. Przedstawiciele: Pareto, Samuelson, Leontief. Podkreśla konieczność całkowitego oderwania się od koncepcji kosztów realnych lub ujmowanych w kategoriach obiektywnych lub subiektywnych. Według tego kierunku rachunek kosztów i korzyści komparatywnych w wymianie międzynarodowej powinien się opierać na pieniężnych rynkowych cenach czynników produkcji.

Następcą Milla był Marshall. Rozwinął on zwłaszcza analizę Milla, dotyczącą wzajemnego popytu na dobra importowane, uważając, że jest to zasadniczy czynnik określający międzynarodową stopę wymiany. Marshall rozszerzył analizę elastyczności wzajemnego popytu. Stwierdził, że najkorzystniejszy stosunek wymienny w handlu zagranicznym uzyskują te kraje, które zgłaszają niewielki popyt na dobra importowane. Popyt kraju bogatego według niego jest bardziej elastyczny. Podstawową wadą Marshall'a było to, że koncentrował się on wyłącznie na relacjach wzajemnego popytu i pomijał różnice w kosztach wytwarzania. Marshall uwzględniał czynniki leżące po stronie podaży. Twierdził, że podaż kraju bogatego jest bardziej elastyczna. Klasyczna analiza stosunków wymiennych była prowadzona przy założeniu, że koszty wytwarzania jednostki produkcyjnej ulegają zmianom wraz z zmianami wytwarzania. Problemy nieproporcjonalności przychodów w analizie stosunków wymiennych w handlu międzynarodowym po raz pierwszy uwzględnił Graham. Zwrócił on uwagę na to, że w miarę rozwoju wymiany międzynarodowej staje się ona coraz bardziej korzystna dla krajów przemysłowych. Podkreślał, że korzystna jest specjalizacja, bo prowadzi do maksymalizacji korzyści na wielką skalę. Tak więc korzyści z wymiany międzynarodowej zależą od stopnia specjalizacji. Był to pewien błąd, który wynikał z tego, że najkorzystniejszym typem gospodarki byłaby gospodarka monokulturowa (monopolowa?). Ricardo, Mill i Marshall wprowadzają wymianę analizy międzynarodowej przy założeniu istnienia gospodarki bez pieniężnej. Na znaczenie czynnika bez pieniężnego zwrócił uwagę Negarow, a zwłaszcza Tenssig. Podkreślali oni, że istotny wpływ na kształtowanie się stosunku wymiennego i podział korzyści mają względne dochody pieniężne w poszczególnych krajach. Uwzględniono więc relacje płac do wydajności pracy. Od wydajności uzależnione są płace. Tendencje do modyfikowania teorii korzyści komparatywnych poszły w takim kierunku, gdzie należy zerwać z odrębną teorią wartości i ceny międzynarodowej i zastosować zasady ogólnej teorii ekonomii, gdzie utożsamia się wartość z ceną. W teorii wymiany międzynarodowej znalazła zastosowanie koncepcja ogólnej równowagi ekonomicznej. W ramach tej koncepcji odrzucono celowość konstruowania jakiejkolwiek odrębnej teorii wartości. Przedmiotem analizy stał się mechanizm rynkowy, czyli mechanizm wzajemnego oddziaływania i dostosowywania się podaży, popytu i ceny. Najpełniej wystąpiło to w teorii Bertila Ohlina. Dokonał on podważenia tezy o nie przenośności czynników wytwarzania między krajami jako podstawowej odrębności teorii wymiany i wartości międzynarodowej. Ohlin uważał, że należy zrezygnować z jakiegokolwiek pojęcia kosztu realnego i że należy wyłącznie operować kosztem pieniężnym. Podkreślał, że ceny czynników wytwarzania wyznacza ich względna rzadkość, czyli towar rzadki jest drogi. Różnice cen czynników wytwarzania stanowią podstawę do ich międzynarodowych przepływów. Wymiana towarów rodzi tendencje do wyrównywania się cen czynników wytwarzanych w różnych krajach. Jest to prawo Heckschera i Ohlina. Wymiana jest korzystna, bo umożliwia lepsze wykorzystanie czynników produkcji w każdym kraju, bo umożliwia produkcję na wielką skalę. Wniosek z teorii Ohlina jest podobny do wniosku z tradycyjnej teorii korzyści komperatywnych, że poszczególne kraje powinny specjalizować się w tych kierunkach produkcji, które się w tych krajach rozwinęły. Teoria ogólnej równowagi ekonomicznej w zastosowaniu do problemów wymiany międzynarodowej rozwija się opierając na narzędziach wypracowanych w teorii produkcji z jednej strony i teorii popytu z drugiej strony. Teorią ogólnej równowagi ekonomicznej rozwinęli Mosata, Yntema, Meade, a zwłaszcza Mill. Inną drogą uzgadniania teorii wartości międzynarodowej z ogólnymi zasadami teorii wartości wybrał Haberler, przedstawiciel kierunku subiektywistycznego. Oparł się on w zasadzie na odpowiednim rozwinięciu teorii szkoły austryjackiej. Podstawową rolę w jego teorii odgrywa pojęcie kosztu alternatywnego. Stara się zastąpić tezę Ricardo, że o relacjach wymiennych w krajach decydują relacje nakładów pracy swoją teorią kosztów alternatywnych. Każdy przedsiębiorca, podejmując działania produkcyjne musi zadecydować o sposobie użytkowania pozostających w jego dyspozycji czynnikach wytwórczych. Nowoczesna wersja teorii korzyści komparatywnych i wartości międzynarodowych stanowi pewną syntezę teorii Ohlina, Marshall'a i Haberdera. Obrony teorii korzyści komparatywnych podjęli się tacy uczeni jak Toussig i Mill . W ostatnich czasach też Leotnief. Teoria korzyści komparatywnych stanowi zasadę racjonalnego gospodarowania w warunkach niepełnej przenośności czynników wytwórczych w skali międzynarodowej.

CENA ŚWIATOWA ORAZ MECHANIZM CEN I KOSZTÓW W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM

Cena światowa to wyrażona w pieniądzu światowym wartość towarów uczestniczących w wymianie międzynarodowej. Masowy charakter wymiany międzynarodowej wykształcił w warunkach działania mechanizmu konkurencji na rynku światowym długookresową tendencję do sprowadzania cen światowych towarów uczestniczących w tej wymianie do poziomu ich wartości międzynarodowych, tj. do realnych przeciętnych kosztów wytwarzania w świecie jako całości. Analogicznie rodzi tendencję do ustalania się jednolitych cen z uwzględnieniem różnic w kosztach transportu na takie same towary biorące udział w wymianie międzynarodowej, lecz wytwarzane przez różne kraje. Wartość międzynarodowa i cena światowa mają tylko dobra podlegające wymianie międzynarodowej.

Zależność między zmianami podaży, popytu i ceny jest taka, że rozmiary popytu zmieniają się na ogół w kierunku odwrotnym niż cena, a ilości towarów dostarczanych na rynek zmieniają się na ogół w tym samym kierunku co cena.

1. Popyt zazwyczaj rośnie ze spadkiem cen i spada ze wzrostem cen. Natomiast podaż rośnie ze wzrostem cen a spada ze spadkiem cen.

Popyt jest zazwyczaj malejącą funkcją ceny (krzywa w prawo). Podaż jest rosnącą funkcją ceny. Punkt przecięcia się podaży i popytu wyznacza cenę równowagi na rynku.

2. Rysunek

Zależność między podażą, popytem i ceną jest zależnością odwracalną, tzn., że cena jest funkcją popytu przy danej podaży oraz może być funkcją podaży przy danym popycie.

Zależność ta jest tego rodzaju, że ceny wykazują tendencje do wzrostu ze wzrostem popytu przy niezmienionej podaży i tendencją spadkową za wzrostem podaży przy niezmienionym popycie.

Reakcje popytu i podaży na :

• Zmiany cen nie są proporcjonalne zazwyczaj do zmian ceny. Zmiana ceny może spowodować większą lub mniejszą procentową zmianę popytu i większą lub mniejszą zmianę podaży.

• Zjawisko to określa mianem elastyczności popytu i podaży w stosunku do zmiany ceny.

eD > 1 popyt elastyczny

eD < 1 popyt nie jest elastyczny

eD = 1 popyt jest proporcjonalny

es > 1 podaż jest elastyczna

es < 1 podaż nie jest elastyczna

es = 1 podaż jest proporcjonalna

eDS > 1 to elastyczność wysoka

eDS < 1 niski

eDS = 1 proporcjonalny popyt substytucyjny

Efektywna podaż towarów oferowanych na eksport i efektywny popyt na towary importowane decyduje o zmianach poziomu i strukturze cen światowych. Na rozmiary podaży towarów eksportowych w skali światowej wpływają istotnie czynniki strukturalne. Na zmianę struktury podaży, ale w stosunkowo długim okresie wpływają też tempo i kierunki zmian postępu technicznego. W kształtowaniu się

podaży istotną rolę odegrały warunki społeczno ekonomiczne i instytucjonalne. Zmiany popytu określane są podobnie przez czynniki o charakterze strukturalnym a także przez warunki społeczno ekonomiczne każdego kraju, podział PKB, struktury konsumpcji, istotne znaczenie postęp technicznego. O rozmiarach popytu decyduje również rządowa polityka handlowa, stopień elastyczności popytu i podaży na rynku światowym przyjmuje się zazwyczaj większy niż w danym kraju.

29.10.99r.

CZYNNIKI OKREŚLAJĄCE ROZMIARY I ZMIANY PODAŻY, POPYTU I CEN TOWARÓW SUROWCOWO-ROLNYCH NA RYNKU ŚWIATOWYM

W strukturach i warunkach podaży towarów surowcowo- rolnych na rynku światowym określone są przez strukturę międzynarodowego podziału pracy. Kraje słabo rozwinięte opierają swoje wpływy w zagraniczne środki płatnicze na exporcie artykułów surowcowo- rolnych. Mniejsza elastyczność podaży produktów rolnych w porównaniu z produktami przemysłowymi występują zarówno w okresie spadku jak i wzrostu koniunktury gospodarczej. Istotnym czynnikiem współdecydującym o podaży towarów surowcowo-rolnych na rynku światowym jest niski stopień koncentracji i monopolizacji i produkcji w porównaniu ze stopniem koncentracji i monopolizacji produkcji przemysłowej. Popyt na towary rolne pochodzi ze strony wysoko rozwiniętych krajów przemysłowych. Przy analizie popytu na artykuły rolne wyróżnić należy:

• popyt na surowce dla przemysłu

• popyt na środki żywności

Obydwa rodzaje popytu określone są przez różne czynniki.

POPYT NA SUROWCE DLA PRZEMYSŁU

• określony jest przez tempo wzrostu produkcji przemysłowej w krajach przemysłowych i zależny w wysokim stopniu od wahań koniunkturalnych. Stosunkowo sztywna podaż surowców na rynku światowym przy elastyczności popytu i dużych jego wahaniach w krótkich okresach powoduje że ceny surowców na światowym podlegają częstym i dużym wahaniom w szczególności szybki jest spadek cen surowców a ich wzrost jest powolny. Wzrost cen surowców powoduje wzrost podaży co może prowadzić do zachwiania równowagi i powstania nadwyżki podaży. A w rezultacie może nastąpić tendencja spadkowa cen surowców. Mogą pojawić się surowce syntetyczne i to może spowodować spadek cen.

POPYT NA ŚRODKI ŻYWNOŚCI

• popyt na środki żywności określany przez rozmiary dochodu i konsumpcji żywności na jednego mieszkańca, zmienia się wraz ze zmianami dochodu i tempem wzrostu ludności. W przypadku krajów rozwijających się popyt na środki żywnościowe jest mało elastyczny w stosunku do zmian dochodów a ponieważ tempo wzrostu ludności w tych krajach jest dosyć powolne rozmiary popytu na żywność rosną stosunkowo wolno.

W zakresie towarów surowcowo rolnych podaż jest znacznie mniej elastyczna w krótkich okresach i nie dostosowuje się szybko do zmian popytu. Popyt na te towary podlega częstym i silnym wahaniom.

CZYNNIKI OKREŚLAJĄCE ZMIANY POPYTU, PODAŻY I CENY TOWARÓW PRZEMYSŁOWYCH NA RYNKU ŚWIATOWYM

Kraje wysoko rozwinięte dominują w produkcję przemysłową, te kraje cechuje wysoki stopień koncentracji i monopolizacji. Umożliwia to szybsze i łatwiejsze dostosowania produkcji przemysłowej do zmieniających się warunków rynkowych. W tych okolicznościach o podaży artykułów przemysłowych decydują koszty produkcji. Koszty produkcji i zysk przeciętny stanowią podstawę kształtowania się cen. Ceny towarów przemysłowych odchylają się w górę od kosztów produkcji. Na warunki kształtowania się popytu wpływają monopole. Polityka cen monopolistycznych ograniczona jest czynnikami :

• stopień zmian popytu na zmianę ceny towarów surowcowo-rolnych

• zmiana kosztów przy różnych rozmiarach produkcji.

Po stronie popytu również występują monopole. Konkurencja na rynku międzynarodowym w zakresie towarów przemysłowych najmniej zmonopolizowana ma charakter konkurencji międzymonopolowej i od siły różnych konkurujących ze sobą grup monopolistycznych w skali światowej i ich strategii rynkowej zależą w decydującej mierze warunki podaży, popytu i ceny towarów przemysłowych. Ceny na rynku wewnętrznym zabezpieczane są cłami i z reguły są wyższe niż ceny których monopole eksportują te same towary na rynki zagraniczne. Szczególnym przypadkiem różnicowania cen jest dumping, czyli export za granicę po cenach niższych od kosztów produkcji.

Relacja wzajemna cen towarów przemysłowych i surowcowo-rolnych biorących udział w handlu międzynarodowym określa się terminem terms of trade. Termin ten stosuje się do oznaczania relacji cen exportowo do poszczególnych krajów. Relacje cen towarów uczestniczących w wymianie międzynarodowej i eksportowo-importowej krajów określa się jako nominalne terms of trade.

T = Pex₁ / Pex₀ • Pim₁ / Pim₀

1 - okres badany

0 - okres obecny

< 1 - to niekorzystne

> 1 - to korzystne

T = 339 / 100 • 385 / 100 = 0,88

Występuje również barterowe czyli realne terms of trade oznaczając w jakich proporcjach ilościowych towary uczestniczące w handlu międzynarodowym wymieniane są wzajemnie na siebie tj. ile ilościowo trzeba wymienić surowców aby przywieść (zakupić) towary przemysłowe. Uważają one relacje w jakiej wymieniane są czynniki produkcji zawarte w towarach bieżących, udział w handlu międzynarodowym. Są to tzw. factorial, czyli czynnikowe terms of trade w krótkich okresach zmiany cen towarów przemysłowych w stosunku do cen towarów surowcowo-rolnych. Następują pod wpływem wahań koniunkturalnych. Pogorszenie się cen towarów surowcowo-rolnych do cen towarów przemysłowych nazywa się rozwarciem nożyc cen towarów przemysłowych i surowcowo rolnych na niekorzyść tych ostatnich. Poprawa koniunktury gospodarczej powoduje poprawę relacji cen towarów surowcowo-rolnych do cen towarów przemysłowych. Zapasy surowców nie zawsze powodują symetryczną zwyżkę cen w stosunku do ich spadku. Wzrost podaży i popytu towarów surowcowo-rolnych powoduje rozszerzenie się produkcji i eksportu towarów surowcowo-rolnych . po pewnym czasie w wyniku wzrostu produkcji i podaży eksportowej towarów surowcowo rolnych występuje tendencja do pogorszenia się relacji cen dla producentów i eksporterów towarów surowcowo rolnych. Tendencja do pogarszania się tendencji cen towarów surowcowo-rolnych w stosunku do cen towarów przemysłowych występuje w dłuższych okresach. Wynika to z wąskiego wyspecjalizowania się w produkcji i eksporcie towarów surowcowo rolnych w większości krajów gospodarczo rozwiniętych oraz z wysokiego wzrostu zmonopolizowania. Istotną rolę odgrywa tempo i kierunki zmian postępu technicznej. Długofalowe zmiany w konsumpcji w krajach rozwiniętych a w szczególności przesuwanie się jej na trwałe przemysłowe dobra konsumpcyjne i usługi powoduje relatywny w stosunku do wzrostu dochodów spadek popytu na środki żywności.

MIĘDZYNARODOWE REZERWY CZYNNIKÓW PRODUKCJI

PRZEDSIĘBIORSTWA MIĘDZYNARODOWE

Przedsiębiorstwa międzynarodowe są ważnym fragmentem obrotów handlowych i instytucji a często są środkiem do kredytowania i zadłużenia się w skali międzynarodowej. Międzynarodowy przepływ kapitału przyjmuje formę bezpośrednią inwestycji zagranicznych a są to przepływy kapitałowe w ramach których firma z jednego kraju tworzy lub rozszerza swoje filie w innym kraju. Rozwiązanie takie oprócz transferów zasobów pociąga za sobą prawo kontroli, czyli filia ma finansowe zobowiązania wobec macierzystej firmy i jest częścią tej samej struktury organizacyjnej. Głównym zadaniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest stworzenie możliwości do formowania się i organizowania przedsiębiorstw międzynarodowych, których celem jest rozszerzanie kontroli nad działalnością gospodarczą.

W teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego wyróżnia się dwa elementy :

• Model lokalizacji, który skłania firmę do działania w różnych krajach. Lokalizacja produkcji jest często zdeterminowana przez zasoby, koszty transportu lub inne bariery utrudniające handel. Czynniki które determinują decyzje korporacji trans narodowej nie różnią się od czynników które w ogóle determinują całokształt wymiany międzynarodowej.

• Motyw internalizacji powoduje on, że działalność produkcyjna jest integrowana w jednej firmie. Bardziej opłacalne jest dokonywanie transakcji w wewnątrz firm niż pomiędzy firmami.

Produkcja jednej filii jest często wkładem w produkcję innej filii a produkcja w jednym kraju jest stosowana w drugim, jest to zespolenie działań firm. Internalizacja ponosi korzyści dla transferu technologii. Zamiast sprzedawać swoją technologię bardziej opłaca się zdobywać zyski w innych krajach poprzez założenie filii, co pomaga w likwidacji wielu problemów związanych z licencjami itp. Internalizacja przynosi korzyści dla internalizacji pionowej ponieważ jeżeli firmy współpracujące połączą się w jedną zinternalizowaną pionowo można uniknąć wielu problemów związanych z koordynacją, ryzykiem, ze zmieniającą się ceną lub pozycją monopolistyczną, która może prowadzić do konfliktu. Przedsiębiorstwa międzynarodowe służące w charakterze narzędzi międzynarodowego udzielania i zaciągania pożyczek istnieją w celu rozszerzania kontroli nad działalnością uprawianą w dwóch lub więcej krajach. Korporacje Transferu Narodowego są animatorami przemieszczania produkcji do krajów zasobnej w pracę lub pełnym kapitału z krajów zasobnych w kapitał do krajów gdzie czynnik ten jest rzadki .KTN stanowią znaczną część handlu światowego np.0.5 importu z U.S.A stanowią transakcje między spokrewnionymi oddziałami. U.S.A może być traktowana jako rezultat transakcji między filiami firmy międzynarodowej. Działania przedsiębiorstw trans narodowe przekraczające granice państw są formą międzynarodowej integracji gospodarczej.

MIĘDZYNARODOWY RYNEK KAPITAŁOWY

Rynek na którym przedstawiciele różnych krajów wymieniają swoje aktywa nazywany jest międzynarodowym rynkiem kapitałowym. W rzeczywistości międzynarodowy rynek kapitałowy nie stanowi jednego rynku lecz jest to grupa rynków ściśle powiązanych ze sobą na których dokonuje się wymiana aktywów w skali międzynarodowej. Rynek dewizowy na którym dokonuje się międzynarodowej wymiany walut stanowi ważną część międzynarodowego rynku kapitałowego. Głównymi uczestnikami międzynarodowego rynku kapitałowego są te same instytucje co na rynku dewizowym.

Należą do nich :

• banki handlowe

• wielkie korporacje

• nie bankowe instytucje finansowe

• banki centralne

• inne agencje handlowe

Działalność międzynarodowego rynku kapitałowego realizowana jest w ramach sieci finansowych centrów świata powiązanych ze sobą systemem komunikowania się. Wymiana aktywów na międzynarodowym rynku kapitałowym obejmuje akcje i obligacje różnych krajów. Wielkość transakcji dokonywanych na tym rynku dotyczy wymiany aktywów pomiędzy przedstawicielami różnych krajów, które prowadzą dookreślonych korzyści wynikających z tej wymiany co poprawia sytuację konsumentów. Według korzyści otrzymywanych z transakcji możemy je podzielić na trzy transakcje :

• wymiana dóbr i usług na dobra i usługi (produkcja takich towarów które są najbardziej wydajne)

• wymiana dóbr i usług na aktywa (rodzaj korzyści z handlu wynikający z wymiany międzynarodowej, kiedy kraje mniej rozwinięte dokonując pożyczki za granicę, dzięki czemu może importować materiały potrzebne do realizacji krajowego projektu inwestycyjnego. Kraj biorący pożyczkę odnosi korzyści z tej wymiany bo może dokonać projektu jakiego nie mógłby sfinansować z własnych oszczędności a kraj udzielający pożyczki otrzymuje aktywa, które przynoszą dochód większy od tego jaki wynika z oszczędności w danym kraju)

• wymiana aktywów na aktywa (zamiana posiadłości ziemskiej na obligacje skarbowe)

UCZESTNICY MIĘDZYNARODOWEGO RYNKU KAPITAŁOWEGO

• Banki handlowe znajdują się w centrum międzynarodowego rynku kapitałowego nie tylko dlatego, że obsługują międzynarodowy mechanizm płatniczy ale także z uwagi na szeroki zakres aktywności finansowej na wielkość depozytów, pożyczek i liczbę obligacji.

• Banki Międzynarodowe mają możliwość prowadzenia za granicą takiej działalności, której nie mogłyby prowadzić w swoim kraju.

• Korporacje , które finansują swoje inwestycje czerpiąc fundusze ze źródeł zagranicznych. Mogą również sprzedawać udziały, stosować finansowanie poprzez zadłużenie się które przyjmuje formę zaciągania pożyczek w bankach międzynarodowych.

• Nie bankowe instytucje finansowe - instytucje nie będące bankami, są nimi towarzystwa ubezpieczeń funduszy emerytalnych, które stały się ważnymi partnerami na międzynarodowym rynku kapitałowy.

• Banki inwestycyjne - charakteryzują się w subskrypcji akcji i obligacji emitowanych przez Korporacje Trans - narodowe.

• Banki centralne - włączają się w rynek poprzez proces interwencji walutowych

• Inne agendy narodowe - często dokonują pożyczek za granicą.

08.11.99r.

MIĘDZYNARODOWY TRANSFER TECHNOLOGICZNY I ROLA INNOWACJI WE WZROŚCIE GOSPODARCZYM

Nierównomierny rozwój sił wytwórczych i postępu technologicznego powodują znaczne różnice w poziomie technologicznym między poszczególnymi krajami. Z drugiej strony obserwuje się również zjawisko upodabniania się wiedzy technologicznej, technik wytwarzania i rodzajów wytwórczości w skali międzynarodowej. To upodabnianie może być w pewnym stopniu wynikiem autonomicznego rozwoju nauki i technologii. W poszczególnych krajach zazwyczaj jest ono związane z przenoszeniem się w takiej czy w innej formie wiedzy technologicznej i umiejętności jej zastosowania w praktyce z krajów bardziej rozwiniętych do krajów o spóźnionym rozwoju. Obok autonomicznego rozwoju technologicznego występuje zjawisko rozwoju technologiczno-transmitowanego, czyli przenoszonego z jednego kraju do innego. Transmitowanie wiedzy technologicznej i umiejętności zastosowania ich w praktyce a szczególnie w produkcji nosi nazwę przepływu lub transferu technologii. Najczęściej przez pojęcie technologii rozumie się w ujęciu szerszym ogólną wiedzę technologiczną dotyczącą danej dziedziny technologii np. elektroniki; w ujęciu węższym tzw. konkretną wiedzę technologiczną tj. umiejętność zastosowania jej w praktyce, produkcji określonych produktów. Jest rzeczą oczywistą, że kraje mniej rozwinięte dążą do podniesienia ogólnego poziomu technologicznego i przyspieszenia swego rozwoju ekonomicznego. Pozyskanie technologii z kraju o wyższym poziomie technologicznym zaoszczędza wiele wysiłków i nakładów oraz pozwala szybciej osiągnąć te cele. Uzyskanie nowych technologii może być nieodzowne jeżeli kraj mniej rozwinięty stara się rozwinąć export towarów przemysłowych na rynki krajów rozwiniętych. Przy wykorzystywaniu takich technologii łatwiej jest bowiem wytworzyć produkty dostosowane do potrzeb, gustu i przyzwyczajeń odbiorców zagranicznych. Powstaje jednak pytanie : Jakie motywy skłaniają kraje rozwinięte i ich organizacje gospodarcze np. wielkie koncerny do sprzedaży technologii innym krajom ? Przedsiębiorstwa i wielkie organizacje są zainteresowane na ogół w utrzymaniu swego monopolu w zakresie nowych technologii tylko do czasu gdy inne kraje lub organizacje przemysłowe nie osiągną faktycznego dostępu do zbliżonych technologii tak, że są zdolne do produkowania wyrobów podobnych do wytwarzanych przy wykorzystaniu danych technologii. W tym przypadku wykorzystanie czy udostępnienie własnej technologii na zasadach odpłatności pozwala określić warunki i granice jej rozpowszechniania. Bardzo często sprzedaż technologii połączona jest ze zobowiązaniami partnera do utrzymania produkcji w określonych rozmiarach i sprzedaży jej tylko na określonych rynkach. Wielkie koncerny wymieniają często między sobą określone technologie. Zmniejsza to koszty ich rozwijania i uruchamiania produkcji opartej na tych technologiach. W koncernie wówczas najczęściej zapobiegają przekazywaniu technologii do innych krajów. Nakłady na postęp technologiczny są zazwyczaj bardzo duże i zastosowanie w praktyce wielu nowoczesnych produkcji technologicznych może być opłacalne tylko wtedy gdy produkcja osiągnie dostatecznie wielkie rozmiary. Przekazanie technologii za granicę zwłaszcza w ramach własnego koncernu zwiększa znacznie skalę produkcji i pozwala szybciej zamortyzować koszty poniesione przy rozwijaniu technologii. Rozszerza zarazem rynki zbytu dla nowych towarów wytwarzanych na podstawie nowych technologii. Firmy projektujące i rozwijające nowe technologie są przy tym stosunkowo małe i wysoko wyspecjalizowane, nie zdolne do samodzielnego lub pełnego wykorzystania określonych wynalazków. Sprzedaż nowo opracowanej technologii innym firmom we własnym i innych krajach poszerz skalę ich działalności i zwalnia je od ryzyka zwłaszcza z rozwijaniem produkcji wyłącznie dzięki własnym środkom. Odstępowanie nowych wynalazków występuje też w przypadku gdy przedsiębiorstwo, któremu wykonywanie czynności bardziej opłaci się koncentrować na nich - bardzo dla niego zyskownych rodzajów produkcji.

KANAŁY TRANSFERU TECHNOLOGII

Jedną z najdawniejszych form transferu technologii w skali międzynarodowej był zakup zagranicznych produktów gotowych, którego wytwarzanie starano się następnie uruchomić w kraju i dzięki imitacji i stopniowemu doskonaleniu procesu produkcji osiągnąć z czasem poziom zbliżony do poziomu kraju zakupu. Przekazywanie technologii może nastąpić też przez przemieszczanie osób o określonej wiedzy i umiejętnościach technologicznych, które opanowały sposób produkcji określonych towarów. Współcześnie w stosunku między krajami najważniejszym kanałem przenoszenia technologii jest jej transfer w ramach korporacji trans-narodowej. Zakładając filię i przedsiębiorstwo pomocnicze w innych krajach, wielkie koncerny uruchamiają tam produkcję opartą na własnej technologii w takim przypadku przenoszone są nie tylko metody wytwarzania ale również potrzebne maszyny i urządzenia oraz materiały do produkcji. Też personel techniczny i kierowniczy a czasem też część wysoko wykwalifikowanych pracowników pochodzi z kraju dającego technologię i jest to najbardziej kompletny transfer technologiczny z zagranicą a jednocześnie najbardziej bezpieczny dla koncernu, który ją rozwinął. Zbliżoną formą jest tworzenie spółek o kapitale mieszanym tj. w połączeniu z kapitałem kraju, któremu udostępnia technologię. Sytuacja jest zbliżona do poprzedniej z tym, że kontrola nad przekazywaną technologią nie jest już tak pełna i miejscowa kadra techniczna może ją poznać oraz nabyć umiejętności stosowania jej w praktyce. Alternatywną formą do spółek kapitałowych jest kooperacja przemysłowa. W odróżnieniu od spółek kapitałowych kooperacja przemysłowa opiera się na wieloletnim kontrakcie o współpracy przemysłowej i technicznej przy produkcji kreślonego produktu czy produktów finalnych lub też części stałej do produkcji. Trwałość powiązań kooperacji pociąga za sobą wysoki stopień stabilizacji obrotów a w rezultacie zabezpiecza się przed ryzykiem zmian.

Zasadniczymi cechami powiązań kooperacji są :

• Szeroki zakres współpracy, która obejmuje procesy produkcyjne, koordynacja prac budowlanych, współpraca handlowa, technologiczna oraz wspólny serwis

• Trwałość związków kooperacji co jest podstawą nowych inwestycji

• Wzajemne uzależnienie się partnerów czyli powiązanie ich równouprawnieniem ekonomicznym i technicznym

Szczególny rozwój kooperacji przemysłowej nastąpił pod koniec lat 50 - tych i 60 - tych w krajach Europy zach. Jako forma szczególnej obrony przed intensywnym rozwojem filii amerykańskich przedsiębiorstw wielonarodowych. Innym kanałem jest sprzedaż licencji i patentów. Forma ta umożliwia uruchamianie i rozwój produkcji określonych wyrobów w kraju dokonującym zakupu patentów i licencji. Wiąże się to na ogół z doradztwem technologicznym kraju udzielającego licencji. Kraj sprzedający licencję może także wybudować gotowy zakład produkcyjny pod nazwą „zakład pod klucz” a następnie może nadzorować uruchamianie produkcji. Specyficzną formą wymiany jest leasing. Należy go traktować jako metodę finansowania użytkowania określonego przedmiotu wyraźnie różniącego się pod względem ekonomicznym i prawnym od takich metod wejścia w posiadanie jakiegoś dobra jak jego nabycie w drodze spłat lub w drodze dzierżawy. Głównymi przyczynami wykształtowania się tej formy i jej szybkiego rozprzestrzeniania się oraz szerokiego stosowania w świecie są :

• Konieczność unowocześniania procesów produkcji

• Wdrażanie innowacji

• Rozszerzenie skali produkcji i zbytu

• Rosnąca konkurencja

• Konieczność szybkiego przystosowania się do rosnących wymagań rynku.

Leasing może obejmować dobra inwestycyjne zarówno ruchomości jak nieruchomości a także dobra konsumpcyjne trwałego użytku. Szczególnym przedmiotem leasingu mogą być kompletne linie produkcyjne i przemysłowe. Analizując transfer technologiczny trzeba wyróżnić transfer pionowy i poziomy.

TRANSFER PIONOWY

Przy pionowym przekazywany jest cały zasób kompleksowej informacji poczynając od badań podstawowych poprzez badania stosowane, wytworzenie produktu - prototyp, wprowadzenie ich do produkcji na skalę przemysłową.

TRANSFER POZIOMY

Przy poziomym przekazuje się technologię zastosowaną przy produkcji określonych wyrobów w jednym kraju do produkowania takiego samego wyrobu do innego kraju. Ten typ transferu jest najszerzej stosowany w stosunkach międzynarodowych.

Przy wszystkich formach transferu najważniejszą sprawą z punktu widzenia kraju jest nie tylko uzyskanie informacji i prawa do wykonywania technologii, ale nauczenie się w praktyce jak to się robi (know how) - nabycie konkretnych umiejętności i doświadczeń produkcyjnych.

ROLA INNOWACJI WE WZROŚCIE GOSPODARCZYM

Jednym z ważniejszych czynników rozwoju przedsiębiorstwa w gospodarce są innowacje a zwłaszcza innowacje techniczne. W języku potocznym pojęcie innowacji kojarzy się z procesami produkcji zwłaszcza z technikom, technologią i z wprowadzeniem na rynek nowych produktów.

Przez innowacje rozumie się :

• wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub doskonalenie dotychczas istniejących

• wprowadzenie nowej lub udoskonalonej technologii produkcji

• zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zapasów

• otwarcie nowego rynku

• zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów i wprowadzenie zmian w organizacji produkcji

Istnieją różne definicje pojęcia innowacji (Kuznets, Barnett, Rogers). Według Kuznets'a innowacja może być zdefiniowana jako zastosowanie nowej metody dla uzyskania użytecznego celu. Według Barnett'a innowacja jest to wszelka myśl, zachowanie się lub rzecz jakościowo-różna od istniejącej dotychczas. Według Rogers'a innowacja jest to wszystko to co jest spostrzegane przez osobę jako nowe, niezależnie od obiektywnej nowości danej idei, rzeczy. Innowacja może występować w każdej dziedzinie a jej główną cechą jest element nowości. Najczęściej jednak pojęcie to stosuje się do wyrobów lub świadczonych usług albo metod wytwarzania każdej nowej myśli i działania lub organizacji procesów produkcji opartych na nowej bądź niewykorzystanej dotąd wiedzy akceptowanej i wykorzystywanej przez podmiot. Ten rodzaj funkcjonalnej nowości pozytywnej i postępowej nazywa się innowacją w znaczeniu rzeczowym. W znaczeniu czynnościowym przez innowację rozumie się cały proces obejmujący jej tworzenie, projekt, realizację, adaptację i wykorzystanie, które zmierza do praktycznego zastosowania nowego produktu lub nowej metody wytwarzania. W najszerszym rozumieniu jest to więc proces innowacji obejmujący całą działalność badawczo - rozwojową czy wynalazczą związaną z generowaniem i rozwijaniem tej umowy i kończącej się wraz z pierwszym wdrożeniem innowacji.

Współczesne procesy innowacyjne charakteryzuje kilka szczególnych cech :

• Wariantowe wersje tworzenia i realizacji innowacji

• Kompleksowość rozwiązań

• Przyspieszenie tempa procesów innowacji

• Uniwersalizacja zastosowań innowacji

• Nowe formy powiązania nauki i produkcji

W ramach gospodarki narodowej postęp technologiczny każdorazowo jest uwarunkowany innowacją zarówno w ich przepływie pionowym, jak i poziomym. Obecny etap rozwoju gospodarczego wyraża jakościowe, rewolucyjne zmiany w dziedzinie rozwoju sił wytwórczych, dlatego określa się go mianem rewolucji naukowo - technologicznej. Przez pojęcie rewolucji naukowo - technologicznej rozumie się proces, który charakteryzuje jakościowe zmiany zachodzące w nauce i technologii i ich wzajemnych związkach oraz przekształcenia stosunków ekonomicznych prowadzących do radykalnych przeobrażeń w strukturze i dynamice sił wytwórczych. Rewolucja naukowo - technologiczna cechuje ścisła, bezpośrednia więź badań, odkryć naukowych z technicznym zastosowaniem tych idei w produkcji. Rewolucja naukowo - technologiczna jest zjawiskiem uniwersalnym, ogólnoświatowym, który rozpoczął się w latach 50 - tych. Pomimo światowego charakteru jej przebieg odbywa się w granicach poszczególnych krajów. Postęp naukowo - technologiczny jest zjawiskiem wielostronnym, ponieważ obejmuje rozwój nauki, przez tworzenie, opatentowanie nowych odkryć, rozpowszechnianie wykorzystania nowej technologii w sferze produkcji i nie produkcji. Postęp technologiczny wymaga coraz większych nakładów, dlatego powinien podlegać analizie efektywności z uwzględnieniem kryteriów ekonomicznych a także kryteriów ekologicznych i społecznych. Przez postęp technologiczny należy rozumieć korzystne procesy doskonalenia środków produkcji, pracy, technologii oraz ulepszania i tworzenia nowych wyrobów, które przynoszą korzyści ekonomiczne i społeczne. Postęp technologiczny jest jedynym z czynników wzrostu produkcji materialnej. Z istoty tego czynnika wynika, że oddziaływuje on na proces produkcji pośrednio, czyli przez właściwe kształtowanie środków i przedmiotów pracy oraz pobudzanie efektywności wykorzystania. Ma to istotne znaczenie w zmniejszaniu jednostkowych kosztów produkcji, poprawy poziomu jakości produkcji, ochrony środowiska naturalnego oraz organizacji wiedzy i ogólnej kultury.

Z punktu widzenia opisu zjawisk postępu technologicznego można wyróżnić dwa odrębne procesy :

1. Innowacje techniczne, czyli przekształcenie wiedzy technologicznej w urządzenia materialne

2. Dyfuzje, dalsze rozpowszechnianie nowej techniki, która staje się użyteczna na skalę międzynarodową ma istotny wpływ na życie społeczne.

PIENIĄDZ ŚWIATOWY I MECHANIZM ROZLICZEŃ MIĘDZYNARODOWYCH

Podstawowym warunkiem umożliwiającym funkcjonowanie systemu rozliczeń międzynarodowych opartych na pieniądzu jest wymiana waluty danego kraju. Kolejnym ważnym warunkiem jest istnienie walut międzynarodowych. Za walutę międzynarodową uważa się wszystkie rodzaje pieniądza powszechnego i w długim okresie używanego we wzajemnych rozliczeniach przez kraje III , których żaden nie jest emitentem i pełni w nim funkcję miernika wartości, środka płatniczego i środka gromadzenia rezerw.

Funkcje miernika wartości walutowego pełni w rozliczeniach międzynarodowych , gdy są w niej wyrażane ceny wymienianych towarów np. cena ropy naftowej, ceny metali. Stanowią one ważny parametr przy podejmowaniu decyzji exportowych i importowych - a więc są to ceny aktywne.

Funkcje środka płatniczego walutowego może pełnić tą funkcję w dwojakim sensie. Po pierwsze uwalnianie po przekazaniu podmiotów gospodarczych od zobowiązań zagranicznych. Po drugie dokonywanie przez państwo transakcji wyrównawczych bilansu płatniczego. W pierwszym przypadku odnosi się do sfery mikroekonomicznej, dokonywanie przez importera zapłaty jest traktowane przez exportera jako rozliczenie należności. W drugim przypadku odnosi się do sfery makroekonomicznej, waluta jest używana przez państwo a zwłaszcza bank centralny do finansowania deficytu i bilansu płatniczego w drodze dokonywania transakcji zagranicznych nazywanymi też transakcjami wyrównawczymi lub rezerwowymi.

Funkcja środka gromadzenia rezerw walutowych pełni tą funkcję, gdy jej cechy związane z wykonywanie funkcji środka płatniczego czynią ją na tyle atrakcyjną, że pojawi się potrzeba exportowania w zamian za posiadanie wpływów w tej walucie a państwa dążą do posiadania nadwyżki płatniczej czyli przewagi wpływu nad dokonywanymi wydatkami. Dokonując klasyfikacji walut międzynarodowych należy uwzględnić nie tylko zasięg ale również to kto dokonuje emisji danego pieniądza. Z tego punktu widzenia walutą międzynarodową może być złoto, pieniądz narodowy kreowany przez władze monetarne, poszczególne państwo oraz pieniądz kreowany przez międzynarodowy instytuty finansowe. Ze względu na zasięg lub skalę realnej funkcji waluty międzynarodowej dzieli się na waluty regionalne i światowe. Światowa waluta jest pieniądzem narodowym o zasięgu światowym. Powszechnie stosowane jest pojęcie pieniądza światowego, który jest pieniądzem mogącym służyć do regulowania narodowych bilansów płatniczych. Regionalna waluta - jest pieniądzem o zasięgu regionalnym.

Międzynarodowe systemy walutowe

Podstawowym kryterium klasyfikacji systemów walutowych jest rodzaj waluty pełniący rolę pieniądza światowego. Kryterium uzupełniającym jest rodzaj polityki kursowej obowiązujący w danym systemie. Z tego punktu widzenia istnieją trzy główne rodzaje międzynarodowego systemu walutowego :

1. System waluty złotej

2. System dewizowo-złoty

3. System wielowalutowy

Ad. 1.

Pierwszym systemem walutowy jaki ukształtował się był system waluty złotej, który pełnił swoją funkcję w latach 1880 - 1914. Do podstawowych cech tego systemu zalicza się :

• W poszczególnych krajach swoboda cyrkulacji złota w postaci monet i kruszcu obok banknotów

• Obowiązek banku centralnego do kupna i sprzedaży złotówek po stałej cenie w walucie krajowej w tak zwanym parytecie

w stosunku z zagranicą :

• odgrywanie jedynej monety rezerwowej przez złoto pieniądza światowego

• swoboda wywozu i przywozu złota i banknotów

• stałość kursów walutowych wynikających z porównania parytetu złota w walucie krajowej i zagranicznej - kursy parytetowe.

12.11.99r

Granica maksymalnego odchylenia w systemie waluty złotej kursów rynkowych od ich kursów parytetowych nosiły nazwę punktów złota. Wartość punktów złota była określana kosztami transportu i ubezpieczeniem złota w czasie przewozu między krajami. W systemie waluty złotej waluty były wymieniane wg stałych kursów. W czasie I wojny światowej większość krajów z wyjątkiem USA zrezygnowała z wymienialności swojej waluty na złoto. Po jej zakończeniu powstały dwa systemy będące modyfikacją klasycznego złotego systemu

• Sztabowo - złoty - Anglia, Belgia, Czechosłowacja, Francja, Włochy

• Dewizowo - złoty - pozostałe kraje

W systemie sztabowo-złotym rolę waluty rezerwowej pełniło złoto. W systemie tym pieniądz był wymieniany bezpośrednio na złoto ale dopiero powyżej wartości sztaby złota. W systemie dewizowo-złotym rolę walut rezerwowych pełniły waluty sztabowo-złote. Pieniądz krajowy nie był wymieniany przez banki centralne na złoto lecz na waluty sztabowo - złote lub $ USA. Wymienialność ta miała charakter pośredni. Przy ustalaniu kursu walut dewizowo-złotych parytety przestały odgrywać jakąkolwiek rolę. Banki centralne o walutach dewizowo - złotych wyznaczały ich tzw. kursy centralne do walut sztabowo - złotych, najczęściej do funta szterlinga lub $ USA. Rola kursu centralnego polegała na tym, że BC zobowiązywał się do uzyskania stałego kursu do waluty w stosunku do której ustalany był kurs centralny. Stałość kursu polegała na odchylaniu się kursów rynkowych od kursów centralnych w wąskich granicach nazywanych złotymi punktami dewiz leżącymi poza punktami złota ze względu na konieczność dodatkowej wymiany walut w porównaniu z klasycznym systemem waluty złotej. Podczas II wojny światowej zostały podjęte prace nad stworzeniem nowego systemu walutowego - aby nowy system miał zalety systemu waluty złotej a jednocześnie byłby pozbawiony jego wady (niezależność podaży złota od popytu na pieniądz światowy)

Dyskusje toczyły się według dwóch planów :

1. J. M. Keynesa - Według Keynesa chodziło o propozycje kreacji pieniądza który zastąpiłby złoto w roli pieniądza światowego.

2. White - System dewizowo-złoty w którym rolę pieniądza światowego obok złota pełnią walut narodowe

Od 1-20 lipca 1944r. w Bretton Woods odbyła się konferencja na której zwyciężył plan White'a. System White'a był pierwszym systemem międzynarodowym utworzonym umownie przez jego uczestników. Objął on oprócz ustanowienia zasad płatności międzynarodowych utworzenie międzynarodowego funduszu walutowego MFW i międzynarodowego banku odbudowy i rozwoju - banku światowego. MFW został powołany z myślą instytucji gwarantującej respektowanie uzgodnionych zasad płatności międzynarodowych. Celem banku światowego było i jest nadal finansowanie inwestycji w infrastrukturze krajów zniszczonych przez wojnę i słabo rozwiniętych.

Podstawą systemu stanowiły dwie zasady :

1. Zasada wymienialności walut

• rozumiana jako wymienialność gwarantowana przez BC emitujący daną walutę i jako wymienialność kredytów jako całkowita swoboda obrotu pieniądza w skali międzynarodowej

2. Zasada stabilności walutowej

• zasada ta obejmowała reguły kształtowania kursów walut bieżących w długim i krótkim okresie. Starano się pogodzić wady i zalety stałych i zmiennych kursów walutowych

Kursy walut narodowych miały być wyrażane w złocie lub w $ USA jako kursy centralne.

Kształtowaniem kursów bieżących rządziły następujące zasady :

• w oficjalnych transakcjach złotem i walutami narodowymi dopuszczalne były odchylenia +/- 1 % od kursu parytetowego lub centralnego

• wykluczone były dyskryminacyjne zarządzenia walutowe i praktyki różnicowania kursów walut.

W systemie White'a dwa rodzaje pieniądza pełniły rolę pieniądza światowego : złoto,$ USA

dzięki wymienialności zewnętrznej na złoto według stałego parytetu.

Funkcję waluty kluczowej pełnił $ USA jako jedyna waluta wymienialna na złoto wg parytetów. Inne waluty były wymienialne na złoto tylko pośrednio przez ich wymianę na $ USA. Kursy centralne były ustalane tylko w stosunku do dolara. Przyczyną rozpadu systemu z Bretton Woods były tkwiące w niej cechy prowadzące do zachwiania międzynarodowej równowagi płatniczej :

• monwalutowość

• brak elastyczności w przywracaniu zewnętrznej równowagi płatniczej

• wysoki stopień międzynarodowej mobilności pieniądza i kapitałów krótkoterminowych

Monwalutowość - cecha ta była związana z rolą dolara USA jako waluty kluczowe i waluty rezerwowej. W rezultacie $ pozbawił władze monetarne USA możliwości prowadzenia własnej polityki kursowej gdyż inne kraje ustalały kursy centralne swoich walut w stosunku do $. W konsekwencji wzrastał deficyt bilansu płatniczego USA którego przy ekspansywnej polityce monetarnej bez wprowadzania ograniczeń dewizowych lub protekcjonalistycznych nie można było zmniejszyć. W latach 60-tych utrzymywała się ciągła tendencja wzrostowa udziału $ kosztem złota w światowych zasobach rezerw walutowych. W 1959r $ USA stanowił 10,1% rezerw światowych a w 1981r. 45,7% rezerw światowych. Podaż zależała od deficytu bilansu płatniczego USA i nie miała związku z popytem będącym w proporcji do rozwoju wymiany międzynarodowej rozliczanej w $. Brak równowagi bilansów płatniczych w porównaniu gdy w rezerwach walutowych pojawiło się więcej $ niż złota podważył zaufanie do $. Kontynuowanie oparcia światowego systemu walutowego na jednej walucie okazało się niemożliwe.

Brak elastyczności w przywracaniu zewnętrznej równowagi płatniczej - związany z systemem stałego kursu walutowego oprócz zalet wykazywała wiele niedogodności na szczeblu makroekonomicznym. Brały się one stąd, że strony systemu z Bretton Woods były zobowiązane do obrony stałości kursu swojej waluty przez dokonywanie transakcji interwencyjnych miały ograniczone możliwości dostosowania poziomu kursu w bilansie płatniczym. Prowadziło to do tego, że decyzje o dewaluacji danej waluty były podejmowane zbyt późno co niekorzystnie wpływało na sytuację makroekonomiczną kraju. W dłuższym czasie utrzymywanie stałego kursu walutowego prowadziło do powstania strukturalnych nadwyżek płatniczych bądź strukturalnych deficytów płatniczych.

Wysoki stopień międzynarodowej mobilności pieniądza i kapitałów krótkoterminowych - wymienialność walut połączona z rozwijającymi rynkami walutowymi i pieniężnymi spowodowała zwiększenie międzynarodowej mobilności pieniądza. Pod koniec lat 60-tych międzynarodowe przepływy głównie depozytów avista wzrosły do wysokości znacznych rozmiarów, do tego doszły operacje euro walutowe. W konsekwencji spadek rezerw walutowych w coraz większym stopniu był uzależniony od spekulacyjnych ruchów kapitałów krótkoterminowych . Jeżeli weźmie się pod uwagę, to że podstawą kreacji podaży stanowią w części rezerwy walutowe to nastąpiła zmiana polityki pieniężnej w wielu krajach. Polityka ta zaczęła być podporządkowywana równowadze zewnętrznej podczas gdy celem polityki fiskalnej nadal była stabilizacja wewnętrzna. Brak koordynacji między polityką fiskalną a pieniężną przyczynił się do zwiększenia nierównowagi płatniczej wielu krajów w tym USA. Bezpośrednim następstwem rozpadu

systemu z Bretton Woods było odejście od kursów stałych i wprowadzenie ograniczonych kursów płynnych. Początkowo odbywało się to w sposób żywiołowy a jednocześnie trwały prace nad stworzeniem nowego systemu walutowego. W 1972r powstał w ramach międzynarodowego funduszu walutowego tzw. komitet 20-stu, który zajął się przygotowywaniem koncepcji reformy. W 1994r został on zastąpiony tymczasowym komitetem rady gubernatorów do sprawowania międzynarodowego systemu walutowego na forum którego w dniach 7-8 01. 1976r w Kingston na Jamajce zostały przyjęte uzgodnienia. Formalizacji dokonała rada gubernatorów międzynarodowego systemu walutowego, również w Kingston przez wniesienie 2-giej poprawki do umowy o międzynarodowym systemie walutowym a weszła w życie 01.04.1978r. W dniu 29.04. 1977r MFW przyjął poszczególne zasady udzielania krajom członkowskim pomocy w wyborze kursu walutowego, które zastąpiły kierunki administracyjne kursami płynnymi.

Przyjęto w nich, że :

• każdy kraj członkowski powinien powstrzymywać się od manipulowania kursami walutowymi i systemem walutowym jeżeli mogłoby to utrudnić procesy dostosowawcze w zakresie równowagi zewnętrznej lub zapewnić mu niesprawiedliwą przewagę konkurencyjną nad innymi krajami

• każdy kraj członkowski powinien dokonywać inwestycji na rynku w celu zapobieżenia chaosu na krótkookresowych perturbacjach kursu walutowego

• w swojej praktyce kraje powinny brać pod uwagę interesy innych krajów członkowskich a szczególnie tych których waluty stanowią przedmiot interwencji.

Jednym z następstw przyjętych przez MFW było wykształtowanie się i stosowanie przez poszczególne kraje jednej z zasad :

1. Kursu płynnego - independent floatihg exchange rate

2. Kierowanego kursu płynnego - managed exchange rate

3. Centralnego kursu płynnego - pegged exchange rate

Ad. 1. Kształtuje się na rynku walutowym bez interwencji władz monetarnych. Nie jest konieczne dokonywanie przez kraj stosujący zasady tego kursu transakcji wyrównawczych bilansu płatniczego.

Ad. 2. Ten wymaga od władz monetarnych interwencji na rynku walutowym jedynie w przypadku długoterminowego utrzymywania się znacznej różnicy między kursem walutowym a kursem uważanym przez BC za właściwy w odniesieniu do wybranej waluty zagranicznej lub wiązki takich walut. W tym systemie konieczne jest dokonywanie transakcji wyrównawczych nie są one częste.

Ad. 3. Wymaga od władz monetarnych utrzymania kursów rynkowych waluty w stosunku do wybranej waluty zagranicznej lub wiązki takich walut na stałym poziomie.

Dokonywanie inwestycji na rynku walutowym i transakcji wyrównawczych jest w tym systemie bardzo częste, gdyż dopuszczalne wahania są z reguły wyznaczone w bardzo wąskim przedziale. Następstwem porządku walutowego była zmiana roli poszczególnych walut. Prakrytycznie doprowadzono do wyeliminowania złota jako pieniądza światowego oraz podstawowego składnika rezerw walutowych. W funkcji pieniądza światowego zastąpił je $ USA gdyż przeszło 90% transakcji wymiany walut w świecie odbywa się z udziałem tej waluty. $ USA jest najważniejszym elementem rezerw walutowych BC. Mocną pozycję w tej dziedzinie mają również waluty Euro i jen japoński. Specjalne prawa ciągnienia (SDR = Special Draving Rights) są pieniądzem narodowym kreowanym przez MFW w celu udostępnienia do krajom członkowskim mającym deficyt bilansu płatniczego aby mogły go użyć w charakterze waluty rezerwowej na dokonywanie transakcji wyrównawczych.

Specjalne prawa ciągnienia mają trzy cechy :

• Bez zwrotność

• Nie uwarunkowany przydział

• Niskie oprocentowanie

Funkcjonowanie MFW dowodzi, że jest on powszechnie akceptowany. Do elementów w jego pozytywnej ocenie należą :

• elastyczność

• rozłożenie korzyści z emisji pieniądza międzynarodowego na wiele krajów

• wielkość źródeł pieniądza światowego

wzrost gospodarczy i ewolucja handlu międzynarodowego

W rezultacie nierównomiernego rozwoju gospodarczego nastąpiły głębokie zmiany w gospodarce światowej o charakterze strukturalnym. W wyniku I i II wojny światowej nastąpiła dezintegracja tradycyjnej gospodarki światowej i wykształciła się nowa jej struktura. W wyniku likwidacji systemu kolonialnego pojawiło się dążenie do osiągnięcia niezależności politycznej i zmniejszenia zależności ekonomicznej krajów rozwijających się od krajów wysoko rozwiniętych. Pojawiły się problemy przyspieszania rozwoju gospodarczego w związku z kryzysem lat 1929-33. Jednakże warunki do realizacji tych koncepcji nastąpiły po II wojnie światowej. Kraje rozwijające się po odzyskaniu niepodległości przyspieszały rozwój gospodarczy i budowę własnego przemysłu. Postępowało zrywanie lub osłabianie tradycyjnych więzi łączących byłe kolonie z krajami wysokorozwiniętymi. Z czasem wykształciła się nowa struktura gospodarcza oparta na wzajemnych stosunkach ekonomicznych krajów niezależnych oraz na nowym typie międzynarodowego podziału pracy opartego na specjalizacji. Zmienił się układ sił w takim stopniu, że załamana została równowaga obrotów międzynarodowych w krajach wysokorozwiniętych, było to wynikiem rozwoju między krajami świata który wywołała I wojna światowa. Dominującą pozycje zajęły stany zjednoczone w wyniku ekspansji eksportowej kraj ten otrzymał nadwyżkę w obrotach handlowych z resztą świata. Sytuacja ta powtórzyła się w okresie II wojny światowej zmieniając w jeszcze większej mierze układ sił na korzyść USA. W Stanach Zjednoczonych pojawił się przyspieszony postęp technologiczny a po wojnie produkcja została przestawiona na cele pokojowe. Pojawiły się różnice między USA a pozostałymi krajami w zakresie nowoczesności i wydajności pracy. W latach 1948-52 USA zaoferowały Europie PLAN MARSHALA, czyli pomoc w odbudowie ze zniszczeń wojennych. Chodziło o przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego i modernizację produkcji i złagodzenie trudności płatniczych w krajach europejskich - proces wzajemnej integracji ekonomicznej. Integracja miała wzmocnić pozycję gospodarczą krajów europejskich w świecie i zwiększyć stopień specjalizacji i podziału pracy wewnątrz europy zachodniej. W wyniku integracji miał rozszerzyć się europejski rynek zbytu dla produktów pochodzących z krajów europy zachodniej i ułatwić rozwój produkcji na wielką skalę, przyspieszyć postęp techniczny, obniżyć koszty wytwarzania i ułatwić konkurencje z towarami pochodzącymi z USA i innych krajów. Początek procesom integracji dała Europie Organizacja Współpracy Gospodarczej, która została powołana w okresie planu Marshall'a. Ważnymi czynnikami prowadzącymi do integracji były : handel zagraniczny i czynniki polityczne. Chodziło o stworzenie w Europie zachodniej bariery przeciw rozszerzaniu się wpływów byłej ZSRR z jednej strony i USA z drugiej. W latach 50-tych nastąpiło przyspieszenie integracji. W 1950r w wyniku Ministerstwa Spraw Zagranicznych R. Schuman'a i J. Mannet'a utworzono Europejską Fundacje Węgla i stali w 1951r przez 6 krajów członkowskich i Republikę Federacji Niemiec. Kraje Beneluksu : Belgia, Holandia i Luksemburg - działalność rozpoczęli w 1952r. Na mocy koncepcji doszło do podpisania traktatu Rzymskiego na mocy którego utworzono EWG i Europejską Wspólnotę.

19.11.99r.

Celem założenia EWG było powstanie wspólnego rynku, czyli jednolitego organizmu gospodarczego, a z czasem politycznego. Założono zniesienie ograniczeń przywozowych i ceł w obrotach towarowych, zapewnienie swobody przenoszenia się kapitału, swobodnej migracji siły roboczej i wolnego przepływu usług. Wprowadzono również koordynację polityki gospodarczej w stosunku do krajów nie należących do EWG. Procesom integracyjnym sprzyjało wysokie tempo wzrostu gospodarczego w latach 50' i 60'. Sprzyjało to wysokiemu poziomowi zatrudnienia. W krajach EWG dążono do osiągnięcia samowystarczalności netto w produkcji rolnej, która może być wytwarzana w klimacie umiarkowanym. Do realizacji tych dążeń utworzona została wspólna polityka rolna, która okazała się bardzo efektywnym instrumentem w prowadzeniu polityki rolnej w UE. W dość szybkim czasie kraje EWG z importerów stały się eksporterami w zakresie produkcji rolnej. W zakresie towarów przemysłowych stworzono również znacznie korzystniejsze warunki konkurencji w ramach wspólnego rynku w porównaniu z krajami nie należącymi do EWG. Wielka Brytania była inicjatorką utworzenia EFTA. Jego celem była liberalizacja wzajemnego handlu i doprowadzenie do integracji innych krajów Europy Zachodniej. Jednakże już w 1961 roku Wielka Brytania zaczęła ubiegać się o przyjęcie do EWG. Jednakże napotkała na znaczny opór Francji. Później jednak w wyniku zmiany stanowiska Francji W. Brytania, Dania i Irlandia przystąpiły do EWG co miało miejsce w 1973 roku. Również pewne tendencje integracyjne nastąpiły w krajach skandynawskich. Pojawiła się też koncepcja szerokiej integracji pod nazwą Wspólnota Atlantycka. Generalnie rzecz ujmując należy stwierdzić, że integracja umożliwia wykorzystywanie korzyści płynących z wielkiej skali produkcji i przyczynia się do obniżenia kosztów wytwarzania.

Po zakończeniu procesu odbudowy gospodarczej po II wojnie światowej nastąpiło przyspieszenie ogólnego tempa rozwoju gospodarczego krajów wysoko rozwiniętych. Na szybkie tempo rozwoju złożyło się wiele czynników. Należy zwrócić przede wszystkim uwagę na nową rewolucję przemysłową związaną z rewolucją naukowo-techniczną. Powstawały w tym czasie także nowe gałęzie przemysłu, postępował również proces modernizacji i rekonstrukcji istniejących gałęzi wytwarzania. W efekcie nastąpił długotrwały boom inwestycyjny, we wszystkich krajach zaznaczył się wyraźny wzrost eksportu. Daleko większe było także zaangażowanie rządów dla pobudzania rozwoju gospodarczego. Postępowała również rywalizacja kapitalizmu z komunizmem i wzrost wydatków na zbrojenia. Zauważalny był również szerszy zakres pomocy gospodarczej dla krajów słabo rozwiniętych. Wysokie tempo wzrost w latach 50' i 60' było efektem splotu wielu czynników technologicznych, ekonomicznych, społecznych i politycznych. Jednakże wzrost ten był w wysokim stopniu nierównomierny. Po zakończeniu II wojny światowej znacznemu osłabieniu uległo przeciętne tempo wzrostu gospodarczego w USA. Jednakże już w latach 60' stopa wzrostu w tym kraju uległa znacznemu przyspieszeniu. Wolniej jednak rozwijała się gospodarka Wielkiej Brytanii. Jednym z głównych czynników ograniczających tempo wzrostu gospodarczego Wielkiej Brytanii był długotrwały brak równowagi jej obrotów zagranicznych, a także prowadzenie polityki mocarstwowej mimo braku realnych możliwości. W tym czasie w dość szybkim tempie następował rozpad Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Bardzo szybko rozwijały się kraje Europy kontynentalnej, a szczególnie RFN, Włochy i Francja. W strukturze przemysłu zachodnioniemieckiego ujawniło się wysokie wyspecjalizowanie w produkcji wyrobów przemysłu maszynowego, elektrycznego i chemicznego. RFN nie była obciążona wydatkami na cele zbrojeniowe co w istotnym stopniu wpływało na procesy wzrostu gospodarczego. Korzystny wpływ wywierały inwestycje przedsiębiorstw amerykańskich na terenie Niemiec i tworzenie mieszanych joint-venture. Postępy procesów integracyjnych wpływały na rozszerzenie rynków zbytu dla szybko wzrastającej produkcji przemysłowej. Tempo wzrostu gospodarczego pobudzała również specjalizacja w ramach EWG, a także dopływ środków finansowych z USA. Najszybciej rozwijała się jednakże Japonia, dzięki wysokim nakładom inwestycyjnym realizowanym za cenę stosunkowo niskiego poziomu płac. Szybie tempo wzrostu Japonia uzyskiwała dzięki specjalizacji produkcji oraz przy wysokim poziomie technicznym.

WZROST I ROZWÓJ KRAJÓW SŁABO ROZWINIĘTYCH

W ukształtowanym dotychczas międzynarodowym podziale pracy szczególne miejsce zajmują kraje Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej zwane krajami rozwijającymi się lub krajami III świata. Ich sytuację w gospodarce światowej do momentu uzyskania niepodległości, a w większości wypadków do dnia dzisiejszego charakteryzuje zacofanie gospodarcze i zależność od krajów wysoko rozwiniętych. Najczęściej stan rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się w większości przypadków określany jest przez stosunki zewnętrzne. Fakt ten potwierdzają istotne problemy polityki gospodarczej tych krajów, ponieważ próby skierowane na przezwyciężenie zacofania gospodarczego napotykają na poważne trudności wynikające z praw i mechanizmów dominujących w gospodarce światowej. Pod wpływem czynników zewnętrznych ukształtowana została specyficzna, zdezintegrowana struktura społeczno-ekonomiczna krajów rozwijających się. Ta struktura niezależnie już od czynników zewnętrznych określa system stosunków zewnętrznych i złożony mechanizm zależności. Istnieją dwie strony zależności ekonomicznej krajów rozwijających się, a mianowicie strona zewnętrzna i wewnętrzna. Zewnętrzną barierę rozwoju charakteryzuje jednostronna surowcowa struktura ekonomiki krajów rozwijających się, zależność od kapitału obcego, rynku światowego i dopływu wykwalifikowanej kadry oraz przechwytywanie dochodów przez kapitał obcy w toku istniejącego międzynarodowego podziału pracy. Stronę wewnętrzną charakteryzuje dezintegracja gospodarki i wysoki udział w jej strukturze sektora drobnotowarowego hamującego rozwój gospodarczy oraz niski poziom rozwoju sił wytwórczych i zacofane stosunki produkcji. Nie ulega wątpliwości, że dalszy rozwój gospodarczy krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej w znacznej mierze będzie określany przez stan i wpływ międzynarodowego podziału pracy. Siła tego oddziaływania zależeć będzie od zmian wewnętrznych zacofanej struktury ich gospodarki. Postęp likwidacji zacofania i zależności ekonomicznej w znacznym stopniu zależy od modernizacji struktury gospodarczej krajów rozwijających się tj. od realizacji polityki zorientowanej na wzrost i rozwój gospodarczy. Pojęcia wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego są często używane zamiennie, ale mają one nieco odmienne znaczenia. Wzrost gospodarczy jest to rozszerzanie się zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług niezbędnych dla konsumentów. Ponieważ zdolności produkcyjne gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej zasobów jak również od poziomu techniki. Wzrost gospodarczy musi wiązać się z rozszerzaniem i ulepszaniem tych czynników produkcji. Szczególnie ważnymi czynnikami są także akumulacja kapitałów dzięki oszczędnościom i inwestycjom oraz doskonalenie ludzkich umiejętności i postęp techniczny. Na rozwój gospodarczy natomiast składają się strukturalne oraz inne zmiany towarzyszące wzrostowi gospodarczemu. Obejmuje on, ale i wykracza poza doskonalenie techniki i umiejętności, a więc poza czynniki pobudzające wzrost gospodarczy. Gospodarka może wykazywać wzrost gospodarczy bez gospodarczego rozwoju, ale nie może być sytuacji odwrotnej. Występuje wiele czynników wstępnych ekonomicznego wzrostu i rozwoju gospodarczego. Po pierwsze należy zwrócić uwagę na odpowiednią ilość i jakość pracy. Występowanie siły roboczej w dużej ilości samo w sobie nie gwarantuje jeszcze wzrostu i rozwoju gospodarczego, czego doskonałym przykładem są Indie. Siła robocza, aby mogła mieć do czynienia z nowymi produktami i metodami wytwarzania musi posiadać odpowiednie wykształcenie i umiejętności zawodowe. Drugim warunkiem wstępnym jest odpowiednia ilość i jakość kapitału w postaci surowców, maszyn i wyposażenia. Ilość kapitału zależy przede wszystkim od poziomu oszczędności, które stanowią różnicę pomiędzy dochodem, a konsumpcją. W krajach, w których ludzie żyją na poziomie zbliżonym do biologicznego minimum różnica ta jest znikoma. W krajach niżej rozwiniętych występuje również na ogół niewystarczająca podaż kapitału. Trzecim warunkiem wstępnym wzrostu i rozwoju gospodarczego jest odpowiednia ilość i jakość zasobów naturalnych. Czynniki ten jest pomocny, ale nie jest decydujący. Ogromne zasoby naturalne USA niewątpliwie przyczyniły się do ich rozwoju gospodarczego, ale dla odmiany Japonia, która posiada niewiele zasobów naturalnych osiągnęła wysoki poziom rozwoju dzięki oszczędnościom i jakości posiadanej siły roboczej. Czwartym warunkiem wstępnym jest odpowiednio wysoki poziom technologii, czyli wiedzy w jaki sposób przekształcić zasoby naturalne w towary i usługi. Technologia ma na ogół większe znaczenie dla efektywności produkcji niż dla wprowadzenia nowych towarów lub ulepszenia już istniejących. Piątym warunkiem wstępnym są sprzyjające czynniki socjo-kulturowe. Etyka pracy nagradzająca trud, sumienność oraz zapobiegliwość w pewien sposób przyczyniła się do rozwoju ekonomicznego USA. Cechy charakterystyczne krajów słabo rozwiniętych. Kraje te mają bowiem pewne cechy wspólne, a jest to przede wszystkim niski poziom dochodu na głowę ludności oraz mniej równomierny jego podział niż w krajach rozwiniętych. Kraje bywają niekiedy klasyfikowane jako kraje rozwinięte i rozwijające się w oparciu o podział ich PKB w przeliczeniu na głowę mieszkańca. Jest to przybliżony wskaźnik wartości dóbr i usług wyprodukowanych i dostępnych dla przeciętnego mieszkańca. Do najbiedniejszych krajów na świecie wybranych przy zastosowaniu tego wskaźnika należą między innymi Chiny, Indie, Bangladesz i Pakistan. Łącznie obejmują one prawie 40% populacji świata, ale wytwarzają mniej niż 2% PKB na świecie. Roczny PKB per capita, czyli na głowę mieszkańca dla krajów rozwijających się wynosi mniej niż 3% PKB per capita w USA. Również należy zwrócić uwagę, że przy niskim poziomie wzrostu gospodarczego w krajach słabo rozwiniętych występuje wysoki przyrost naturalny. Taki przyrost zwiększa liczbę dóbr i usług potrzebnych dla konsumentów. Jednakże w krajach o niskim dochodzie, zwłaszcza afrykańskich powolny wzrost wzmaga oraz utrwala ubóstwo. Również bardzo słabo rozwinięte w tych krajach usługi socjalne. Dwa rodzaje kapitałów; kapitał ogólnospołeczny obejmuje różne urządzenia niezbędne dla utrzymania i rozwoju zasobów ludzkich, a kapitał fizyczny obejmuje kapitał bezpośrednio produkcyjny, czyli zakłady przemysłowe oraz urządzenia stosowane w przemyśle i rolnictwie. Żaden rodzaj kapitałów nie może powstać bez podaży oszczędności. Niska stopa oszczędności nieuchronnie znajduje swój wyraz w niskiej stopie przyrostu kapitału. W rezultacie kraje biedne nie mogą sobie pozwolić na opiekę lekarską i system oświaty niezbędny do podniesienia jakości siły roboczej. Jedną z najbardziej podstawowych cech krajów słabo rozwiniętych jest wysoki udział rolnictwa w strukturze zatrudnienia. W większości tych krajów możliwym byłoby zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie, to jest zmian technologii i bez obniżki plonów. Sposoby gospodarowania są prymitywne, a narzędzia również nieodpowiednie. Import nowoczesnego sprzętu nie jest łatwy, ani też nie istnieje na taki import wysoki popyt. Bardzo słabo rozwinięte są również usługi. W krajach wysoko rozwiniętych zatrudnienie w usługach istotnie przewyższa zatrudnienie w produkcji. USA prezentują właśnie taki postindustrialny typ gospodarki, gdzie zatrudnienie w sferze usług dalece przewyższa łączne zatrudnienie w przemyśle i w rolnictwie. Około 70% zatrudnionych w USA pracuje w usługach. Przeszkody rozwoju krajów słabo rozwiniętych. Jedną z tych przeszkód jest przeludnienie. Ponieważ ludność jest źródłem najważniejszego czynnika produkcji, czyli pracy można by sądzić, że wzrost liczby ludności powinien w oczywisty sposób prowadzić do wzrostu PKB. Opinia taka wymaga jednakże przyjęcia założenia o dostępności dużych ilości zasobów naturalnych oraz kapitału. Przyrost ludności oznacza nie tylko przyrost zasobów pracy i produkcji, ale również przyrost ilości osób, które należy wyżywić. Im więcej ludzi tym mniej zasobów naturalnych i kapitałów w przeliczeniu na głowę mieszkańca. W 1798 roku T.Malthus opublikował pracę pt. „Prawo ludności”. Przyjął on w niej pesymistyczny punkt widzenia i sformułował pogląd, iż ludność świata przyrasta znacznie szybciej niż podaż żywności. Na podstawie dość niesystematycznie zebranych danych pochodzących również z kolonii Malthus obliczył, że liczba ludności podwaja się w postępie geometrycznym co 25 lat podczas gdy zasoby żywności wzrastają w postępie arytmetycznym. Swoją koncepcję Malthus oparł na 2 założeniach, które następnie uznane zostały za niesłuszne. Po pierwsze, iż postęp techniczny nie może powodować szybszego wzrostu zasobów żywności, niż wzrost liczby ludności i po drugie, że przyrost naturalny może być ograniczony tylko przez wzrost wskaźnika śmiertelności. Niemniej jednak w przewidywaniach Malthusa było i trochę prawdy. Wzrost liczby ludności Chin do 500 mln dokonał się w ciągu 4000 lat udokumentowanej historii tego kraju, dalszy wzrost do 1 mld. zajął już tylko nieco więcej niż 30 lat. Prawdą jest, że niezależnie od rozmiarów państwa, jego zasobów naturalnych oraz poziomu rozwoju duża liczba ludności i wysoki wskaźnik urodzeń mogą być również poważnymi problemami. Następną przeszkodą jest brak infrastruktury w krajach słabo rozwiniętych. Odpowiednio infrastruktura wpływa bowiem pobudzająco zarówno na rozwój ekonomiczny jak i społeczny. Ponieważ kraje słabo rozwinięte nie posiadają infrastruktury firmy przemysłowe zazwyczaj nie są skłonne do lokowania swoich zakładów produkcyjnych w tych krajach. Wynika to z faktu, że produkty na potrzeby konsumpcji masowej nie mogą być rozprowadzone i wykorzystane bez odpowiedniego zaplecza transportowego, łącznościowego, wykwalifikowanej siły roboczej, itp. Kolejna przeszkodą jest ograniczona oferta eksportowa. Kraje słabo rozwinięte eksportują głównie produkty rolne, nieprzetworzone paliwa, metale i inne surowce. Wiele z nich główną część dochodu czerpie z eksportu jednego produktu. Około 80% globalnych dochodów eksportowych Nigerii dostarcza ropa naftowa. Taka zależność od jednego produktu naraża dany kraj na poważne wahania gospodarcze. Przeszkodę stanowią również czynniki socjo-kulturowe. Kultura bowiem w zasadniczy sposób wpływa na zachowanie się jednostek oraz grup określając czas i sposób wykonywania różnych prac. Kiedy stosowanie maszyn i sprzętu technicznego wytworzy kulturę techniczną, nową w stosunku do tej związanej z gospodarką rolną wówczas ta nowa struktura przyspieszy przejście do gospodarki rozwiniętej. Identyfikacja z określoną kulturą powoduje, iż grupy ludzi opowiadają się swym działaniem za lub przeciwko nowym ideom i sposobom życia. W rozwoju gospodarczym krajów słabo rozwiniętych bardzo ważna jest pomoc zagraniczna. Pomoc zagraniczna jest to transfer dochodu z krajów bogatych do biednych w celu pobudzenia ich rozwoju gospodarczego. Transfer taki dokonywać się może na zasadzie pełnej darowizny lub na zasadzie pożyczek o zmniejszonych stopach procentowych i wydłużonych niż zazwyczaj terminach spłat. Pomoc zagraniczna może przybierać różnorodną postać fizyczną od pomocy technicznej po dostawy żywności. Dostawy państwowe mogą być również traktowane jako pomoc zagraniczna, chociaż jej wpływ na rozwój gospodarczy pozostaje przedmiotem kontrowersji. Od zakończenia II wojny światowej powstało wiele instytucji finansowych mających na celu pomoc krajom rozwijającym się. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim między innymi Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju IBRD, czyli Bank Światowy. Drugą instytucją jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju IDA, trzecią Międzynarodowa Korporacja Finansowa IFC. Wszystkie te organizacje stawiają sobie za cel wspieranie gospodarczego i społecznego rozwoju poprzez tworzenie nowoczesnej infrastruktury gospodarczej i społecznej. Wszystkie te instytucje udzielają pożyczek krajom rozwijającym się lub firmom z tych krajów na takie cele jak budowa dróg, programy irygacyjne, budowa elektrowni, itp. IFC udziela pożyczek pod warunkiem, że dany projekt jest korzystny dla gospodarki danego kraju rozwijającego się i jest wystarczająco rentowny. Należy również wspomnieć o Światowej Organizacji Zdrowia, czyli WHO będącej agencją ONZ, która wspomaga kraje rozwijające się w podnoszeniu poziomu opieki zdrowotnej. Oprócz tych międzynarodowych instytucji, USA oraz inne kraje rozwinięte mają własne programy pomocy krajom słabo rozwiniętym. Amerykańska agencja OPIC (Overseas Private Investment Corporation) udziela krajom słabo rozwiniętym nie oprocentowanych pożyczek. Natomiast Bank Eksportowo Importowy Stanów Zjednoczonych chociaż pierwotnie był utworzony do innych celów postawił większość swoich funduszy do dyspozycji krajów rozwijających się. Ponadto pomoc techniczną i finansową krajom słabo rozwiniętym zapewniają także kraje Europy Zachodniej, a szczególnie UE. W krajach III Świata rosnąca pomoc techniczna i kapitałowa jest obecnie głównym elementem rywalizacji o wpływy pomiędzy głównymi potęgami gospodarczymi świata. W ostatnich trzydziestu latach wiele krajów rozwijających się dokonało znacznego postępu gospodarczego i społecznego. Ogólnie mówiąc odbywał się on trzema możliwymi sposobami. Po pierwsze poprzez eksport podstawowego surowca bez rzeczywistego postępu na drodze uprzemysłowienia. Przykładowo kraje arabskie osiągnęły bardzo wysoki dochód na głowę mieszkańca dzięki eksportowi ropy naftowej. Drugim sposobem jest industrializacja oraz protekcyjne taryfy i kontyngenty. Można pobudzić rozwój produkcji dwoma sposobami. Bezpośrednio poprzez określenie rozmiarów inwestycji i handlu oraz pośrednio poprzez podatki, subsydia i inne środki wpływające na ceny zasobów i produktów. Jednocześnie należy wprowadzić restrykcje importowe aby zmniejszyć konkurencję zagraniczną dla nowo powstających w kraju gałęzi produkcji. Trzecim sposobem może być uprzemysłowienie oraz eksport produktów przemysłowych. Ten model z sukcesem zastosowały kraje Azji Dalekowschodniej, tzw. kraje nowo uprzemysłowione, takie jak Tajwan, Korea Południowa, Singapur, Hong-Kong oraz Filipiny. Kraje te stawiały sobie za cel wykorzystywanie bodźców płynących z rynku przy zachowaniu ograniczonego kierowania i kontroli ze strony państwa. Głównym stymulatorem wysokiego rozwoju gospodarczego w tych krajach była wysoka stopa inwestycji. Te trzy sposoby nie muszą być trafne w odniesieniu do krajów najbiedniejszych, które mają małą zdolność eksportową i niewielkie możliwości uprzemysłowienia. Inwestycje w Indiach i w innych biednych krajach są ograniczone przez brak zdolności do absorpcji kapitału na skutek niskiego poziomu oszczędności oraz niekorzystnych kursów walutowych. Klucz do rozwoju może polegać na prawidłowej kombinacji polityki rządu i inicjatywy prywatnej. Polityka rządu rozszerza eksport dzięki konkurencyjnym kursom walutowym, a jednocześnie ogranicza import poprzez oddziaływanie na ceny. Kraje Azji Dalekowschodniej w procesach rozwoju przemysłowego utrzymywały wysoką realną stopę procentową, która pobudzała oszczędności i gwarantowała, że inwestycje były dokonywane w dziedzinach gwarantujących najwyższy dochód. W krajach tych, aby zapewnić najbardziej efektywne wykorzystanie zasobów ich alokacja ma jednak charakter rynkowy.

ZAGRANICZNA POLITYKA EKONOMICZNA

Zagraniczna polityka ekonomiczna jakiegoś kraju jest świadomym oddziaływaniem państwa na stosunki gospodarcze z zagranicą sprowadzające się z jednej strony do wytyczania określonych celów w tej dziedzinie, a z drugiej do wyboru i zastosowania określonych narzędzi i instrumentów, które przez swój wpływ na obroty gospodarcze z zagranicą mają przyczyniać się do osiągania tych celów. Obok pojęcia zagranicznej polityki ekonomicznej często używane jest również pojęcie polityki handlowej. Teoria polityki handlowej wykształciła się już w początkach rozwoju kapitalizmu, czyli w okresie w którym międzynarodowe stosunki ekonomiczne sprowadzały się głównie, a na początku jedynie do wymiany towarowej, czyli do handlu. Nazwa polityka handlowa była więc w tym czasie w pełni uzasadniona. W miarę upływu czasu zaczęły wykształcać się międzynarodowe obroty usługami, międzynarodowe obroty kapitałowe i zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach transfer technologii w skali międzynarodowej. W związku z tym pojęcie polityki handlowej przestało być adekwatne i dla określenia oddziaływania państwa na obroty gospodarcze z zagranicą częściej zaczęto używać pojęcia zagranicznej polityki ekonomicznej. W dalszym ciągu jednak pojęcie polityki handlowej jest również szeroko stosowane. Obecnie w zależności od kontekstu w jakim jest użyte może mieć ono dwa znaczenia. Pierwsze to znaczenie tradycyjne, a więc polityka państwa w sferze jedynie wymiany towarowej z zagranicą, a drugie to po prostu synonim zagranicznej polityki ekonomicznej, a więc polityka państwa obejmująca całość stosunków gospodarczych z zagranicą. Za cele zagranicznej polityki ekonomicznej można uznać takie jak określona zmiana stopnia i sposobu włączania się gospodarki danego kraju do międzynarodowego podziału pracy, zmiana w poziomie eksportu i importu, zmiana w strukturze handlu zagranicznego, poprawa relacji między cenami eksportowymi i importowymi, czyli terms of trade, zapewnienie zaopatrzenia kraju w energię i surowce, zwiększenie dochodów z tytułu obrotu usługami, wzmocnienie lub osłabienie przypływu lub odpływu kapitałów obcych, a także poprawa sytuacji w bilansie płatniczym. Drugi człon zagranicznej polityki ekonomicznej sprowadza się do wyboru i zastosowania określonych narzędzi służących do osiągania wytyczonych celów tej polityki. Musi to być oczywiście zgodne z mechanizmem gospodarki rynkowej, gdyż wynika to z prywatnego charakteru własności środków produkcji. Ten charakter własności powoduje, że obroty gospodarcze z zagranicą są zasadniczo realizowane przez przedsiębiorstwa, organizacje, instytucje i osoby prywatne. Państwo nie może ogólnie biorąc tym prywatnym podmiotom wymiany gospodarczej z zagranicą nakazać podjęcia określonego działania. Nie może ono uczynić tego zwłaszcza wtedy gdy w wyniku takiego nakazu podmioty te poniosły by straty. Oczywiście państwo może i czyni to dość często tym prywatnym podmiotom pewne działania zalecać albo do nich zachęcać. W przypadku wielkich firm czy banków może to we współczesnych warunkach dawać nawet spore efekty. Firmy te mogą liczyć, że w zamian za postępowanie zgodne z zaleceniami państwa zostaną przez nie przychylnie potraktowane, np. w takich sprawach jak lokowanie zamówień państwowych, sposób zastosowania przepisów podatkowych, czy też ustawodawstwo antytrustowe. Jednak zachęcanie prywatnych podmiotów wymiany gospodarczej z zagranicą do określonego działania na ogół nie wystarcza do osiągnięcia przez państwo wytyczonych przez siebie celów w sferze obrotów gospodarczych z zagranicą. Jedną z metod działania państwa może być natomiast wydawanie różnego rodzaju zakazów. Państwo może np. wprowadzić zakaz, czy też ograniczenie importu lub eksportu określonych towarów lub w ogóle może całkowicie wprowadzić zakaz importu towarów stanowiących zagrożenie dla środowiska naturalnego. Spośród narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej najczęściej stosowane są cła, zwane inaczej barierami taryfowymi. Oprócz ceł, czy też niekiedy zamiast ceł kraje stosują w swym handlu zagranicznym szereg różnych barier poza taryfowych. Istotną rolę w oddziaływaniu na obroty gospodarcze z zagranicą odgrywa również zwłaszcza obecnie regulowanie przez państwo poziomu kursu waluty krajowej wobec walut zagranicznych. Do instrumentów zagranicznej polityki ekonomicznej i to o zasadniczym znaczeniu należą różnego rodzaju umowy gospodarcze zawierane z zagranicą. Mogą to być umowy bilateralne, czyli dwustronne lub multilateralne, czyli wielostronne. Pierwsze zawierane są przez dane państwo z określonym jednym tylko krajem, a drugie z wieloma krajami. W obu przypadkach umowy te mogą bądź określać zasady wzajemnego traktowania się partnerów w całokształcie ich stosunków gospodarczych, czy też w określonej dziedzinie tych stosunków, np. handlu lub żegludze, bądź też mogą rozwiązywać określone konkretne sprawy, takie jak obniżka pewnych ceł, czy ustalenie kontyngentów importowych i eksportowych na pewne towary, co ma miejsce w umowie dwustronnej, czy też w umowie wielostronnej powołanie i funkcjonowanie określonej organizacji międzynarodowej albo organizacji międzynarodowego rynku jakiegoś produktu, czy grupy produktów. Przykładem mogą tu być różnego rodzaju porozumienia towarowe, np. Międzynarodowe Porozumienie Cukrowe lub też Międzynarodowe Porozumienie Pszeniczne. Zagraniczną politykę ekonomiczną można podzielić na dwa rodzaje, a mianowicie na politykę autonomiczną i na politykę umowną albo konwercyjną. Pierwsza zmierza do osiągania wytyczonych przez państwo celów za pomocą narzędzi, o których wyborze, formie i skali zastosowania decyduje samo państwo bez uzgadniania tego z innymi państwami. Druga polityka zmierza do osiągania przez państwo wytyczonych celów przez zawieranie zagranicą umów gospodarczych. Polityka umowna jest często reakcją na politykę autonomiczną i jest jak gdyby jej rezultatem. Jeżeli dany kraj utrudnia dostęp do swego rynku to inne kraje mogą być zainteresowane w zawarciu odpowiednich umów poprawiających warunki tego dostępu. Z drugiej strony polityka umowna w sposób zasadniczy wpływa na politykę autonomiczną. Po pierwsze polityka umowna wyklucza zastosowanie pewnych narzędzi. Jeżeli dany kraj w umowach z innymi krajami skonsolidował swoje stawki celne to bez odejścia od tych umów, a to może być trudne, czy też bez przyjęcia ryzyka retorsji, czyli odwetu, ze strony partnerów nie może tych stawek podnieść. Po drugie polityka umowna w zakresie w jakim doprowadza do ustalania zasad wzajemnego traktowania się w stosunkach gospodarczych, np. zasady wzajemnej niedyskryminacji powoduje, że wprowadzane autonomiczne posunięcia polityczno-handlowe powinny być zgodne z zasadami ustalonymi w umowach międzynarodowych. Po trzecie, ponieważ umowy międzynarodowe ograniczają swobodę stosowania pewnych narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej to efektem tego jest częste i dosyć szerokie autonomiczne stosowanie innych instrumentów, które tymi umowami nie są objęte. Tak więc między polityką autonomiczną i polityką umowną istnieje ścisły związek. Co więcej obydwa rodzaje tej polityki są w znacznym stopniu wobec siebie alternatywne, a to oznacza że w zależności od sytuacji ten sam cel zagranicznej polityki ekonomicznej może być osiągany bądź przez prowadzenie polityki autonomicznej bądź polityki umownej lub też obu tych polityk. W historii ewolucji zagranicznej polityki ekonomicznej można wyodrębnić dwa główne kierunki, a mianowicie politykę wolnego handlu, czyli politykę liberalizmu handlowe i politykę protekcjonizmu, czyli politykę ochrony handlowej. Polityka wolnego handlu w swej czystej postaci oznacza, że państwo powstrzymuje się od bezpośredniego oddziaływania na obroty gospodarcze z zagranicą. Tak więc w tym przypadku nie są stosowane żadne cła, chyba że o charakterze fiskalnym, ani żadne ograniczenia ilościowe, czy też dewizowe, a także żadne subsydia eksportowe. Nie oznacza to oczywiście, że państwo w ogóle wyłącza się z oddziaływania na obroty gospodarcze z zagranicą. Oddziaływanie to jednak sprowadza się głównie do prowadzenia polityki umownej, której celem jest zapewnienie maksymalnej swobody w dostępie do rynków zagranicznych dla towarów i przedsiębiorstw krajowych. W zakresie polityki wolnego handlu leży więc dążenie do zapewnienia maksymalnej swobody dla działania sił rynkowych. Oparte to jest na przekonaniu, że tylko wtedy można zapewnić największe korzyści z wymiany gospodarczej z zagranicą zarówno dla prywatnych podmiotów tej wymiany jak i poszczególnych krajów i dla świata jako całości. Tylko bowiem wtedy w opinii zwolenników tej polityki czynniki produkcji, którymi dysponują poszczególne kraje są optymalnie wykorzystane, a międzynarodowy podział pracy nabiera charakteru optymalnego. Koncepcja polityki wolnego handlu jest więc w rzeczywistości oparta na klasycznej teorii kosztów komparatywnych D.Ricardo. Taka polityka w istocie rzeczy daje przede wszystkim korzyści krajom wysoko uprzemysłowionym o dużej sile konkurencyjnej, takim jak USA, Japonia, Niemcy. Przez tego typu kraje jest ona postulowana. W swej czystej postaci to jest pełnego zniesienia przeszkód dla handlu nie została ona jednak nigdy w pełni zastosowana, chyba że w ugrupowaniach interwencyjnych typu UE gdzie doszło do całkowitego zniesienia ceł i ograniczeń handlowych. Stosunkowo często natomiast występowały w krajach wysoko rozwiniętych tendencje w kierunku wprowadzenia polityki wolnego handlu. Tendencje te przyjmowały wyraz w postaci obniżania ceł i osłabiania innych barier dla handlu, a w przypadku niektórych artykułów nawet ich pełnej eliminacji. Stopień nasilenia tych tendencji był różny w zależności od okresu i kraju. Trzeba również podkreślić, że tendencje do wolnego handlu przeważają w okresach wzrostu gospodarczego, natomiast w okresach trudności rozwojowych, czy też kryzysów, stagnacji wzrastają tendencje do protekcjonizmu handlowego, czyli do ochrony handlowej.

26.11.99r.

Zagadnienia polityki protekcjonizmu a wolnego handlu

W odróżnieniu od polityki wolnego handlu, polityka protekcjonizmu handlowego odrzuca swobodne niczym nieskrępowane działanie sił rynkowych. Wychodzi ona dotąd z założenia, że potencjał ekonomiczny i konkurencyjność poszczególnych krajów są zróżnicowane i w efekcie swobodne działania sił rynkowych może być szczególnie dla krajów mniej rozwiniętych i mniej konkurencyjnych niekorzystne. W szczególności nieograniczona konkurencja ze strony zagranicy może w takich krajach prowadzić do rozwoju gospodarczego i do ukształtowania się niekorzystnej struktury gospodarki. Dlatego też w opinii zwolenników tej polityki po to, aby zapewnić możliwość rozwoju niektórych gałęzi i tym samym poprawić istniejącą strukturę gospodarczą kraju oraz aby umożliwić przy tym wysoki poziom zatrudnienia, państwo powinno w odpowiedniej mierze chronić produkcję krajową przed konkurencja zagraniczną. Ochrona ta to nic innego jak wprowadzanie ceł i ewentualnie udzielanie subwencji eksportowych, czy też stosowanie innych ograniczeń poza taryfowych. W swojej skrajnej postaci polityka protekcjonizmu przyjmuje formę polityki autarki gospodarczej lub inaczej mówiąc polityki autargicznej. Polityka ta oznacza dążenie państwa do ograniczenia importu tylko do tych artykułów, które są niezbędne, ale nie mogą być w kraju wytwarzane. Eksport zaś dopuszczany jest w takiej mierze, w jakiej konieczny jest do sfinansowania tego rodzaju niezbędnego importu. W swojej czystej postaci polityka autargiczna nie liczy się więc z kosztami substytucji importu przez produkcję krajową. Według tej polityki każdy import powinien być eliminowany, jeśli tylko istnieje możliwość zastąpienia go przez produkcję krajową. Pojęcie polityki autargicznej jest niekiedy nadużywane, a mianowicie służy ona czasem do określania każdej bez wyjątku polityki zmierzającej do substytucji importu przez produkcję krajową. Nie jest to słuszne, ponieważ w wielu przypadkach substytucja taka jest ekonomicznie uzasadniona. Przykładem tego jest rozwijanie wielu rodzajów produkcji przemysłowej zastępującej import w krajach słabo rozwiniętych. W początkowym okresie produkcja ta może nie być opłacalna, ale po opanowaniu technologii i po rozszerzaniu skali wytwarzania może stać się w pełni opłacalna. Podjęcie tej produkcji jest wprawdzie sprzeczne z teorią kosztów komparatywnych, ale jest z nią zgodne, jeśli teoria ta jest rozumiana w sposób detaliczny, a tylko takie podejście jest słuszne. Nie można więc podjęcia tej produkcji traktować jako wyrazu polityki autargicznej. Gdyby może tak się ją oceniało to siłą rzeczy, co byłoby nie do przyjęcia to należałoby uznać za ekonomicznie nieracjonalne, wszystkie próby odejścia od tradycyjnego, korzystnego przede wszystkim dla krajów rozwiniętych międzynarodowego podziału pracy. Za politykę autargiczną należy więc uznać tylko taką politykę substytucji importu, produkcję własną, która jest sprzeczna z wymaganiami dynamicznie rozumianej teorii korzyści komparatywnych. Polityka autargiczna w swej czystej postaci występowała dotychczas niezmiernie rzadko, przy czym nawet jeśli występowała, na przykład w Niemczech hitlerowskich to nigdy nie została w pełni zrealizowana. Nie była to więc polityka autarki, ale raczej były to tendencje to autarki. O ile polityka autargiczna jest rzadkością, o tyle polityka protekcjonizmu była i jest zjawiskiem bardzo częstym. Stopień ostrości tej polityki był i jest w poszczególnych krajach różny. Zależy on od okresu, od dziedziny produkcji i rodzajów obrotów gospodarczych z zagranicą. Często też tendencje do protekcjonizmu występują w tym samym czasie, co tendencje do wolnego handlu. Inaczej mówiąc w pewnych dziedzinach państwo zapewnia protekcję produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną, a w innych mniej czy bardziej zezwala na tę konkurencję. Zaletą polityki protekcjonizmu jest fakt, że ułatwia rozwój pewnych dziedzin produkcji wtedy, gdy w innych krajach są one już bardziej rozwinięte i bardziej konkurencyjne. W krajach o opóźnionym rozwoju, o przewadze produkcji surowcowo- rolnej sprzyja ona uprzemysłowieniu, a niekiedy nawet nie warunkuje. Na krótszą metę polityka ta ułatwia utrzymanie względnie wysokiego poziomu zatrudnienia w kraju. Jeżeli jednak przyjmuje zbyt ostry charakter i stosowana jest zbyt długo to po pewnym czasie zaczyna hamować rozwój sił wytwórczych w danym kraju. Osłabiając sobie konkurencję zagraniczną osłabia zarazem zainteresowanie przedsiębiorców do podnoszenia poziomu technicznego i efektywności ich przedsiębiorstw. Sprzyja więc w utrzymywaniu przestarzałych, nie konkurencyjnych struktur produkcji. Z tego punktu widzenia znacznie lepszą polityką jest polityka względnie wolnego handlu. Nacisk konkurencji zagranicznej przyspiesza postęp techniczny i sprzyja rozwojowi specjalizacji, a więc przysparza korzyści z międzynarodowego podziału pracy. Na prowadzenie takiej polityki może sobie jednak pozwolić kraj względnie dobrze rozwinięty, którego stan zatrudnienia jest względnie wysoki.

Zagraniczna polityka ekonomiczna a ogólna polityka ekonomiczna

Zagraniczna polityka ekonomiczna jest częścią ogólnej polityki ekonomicznej i jako taka jest ściśle powiązana z pozostałymi dziedzinami tej polityki. U podstaw tego związku leży ścisła współzależność między sytuacją w stosunkach gospodarczych z zagranicą, a sytuacją w gospodarce wewnętrznej każdego kraju. W związku z tym zagraniczna polityka ekonomiczna może być często wykorzystywana dla osiągania pewnych celów w gospodarce wewnętrznej i odwrotnie. Dla osiągania pewnych celów w stosunkach gospodarczych z zagranicą mogą być niejednokrotnie zastosowane pewne posunięcia w wewnętrznej polityce gospodarczej. Te dwa rodzaje polityki są wobec siebie w znacznym stopniu alternatywne. Przy osiąganiu określonych celów polityczno- gospodarczych zagraniczna i wewnętrzna polityka gospodarcza mogą się wzajemnie uzupełniać i wspomagać. Możliwości tego wspomagania się są tym większe, im większą rolę w gospodarce danego kraju odgrywają obroty gospodarcze z zagranicą ,tym silniejsze są bowiem dla gospodarki wewnętrznej efekty określonych posunięć państwa w sferze tych obrotów i odwrotnie.

Zagraniczna polityka ekonomiczna a ogólna polityka zagraniczna

Zagraniczna polityka ekonomiczna stanowi również część ogólnej polityki zagranicznej poszczególnych krajów. Jest bowiem często wykorzystywana dla osiągania określonych celów politycznych. Dotyczy to zwłaszcza krajów rozwiniętych, a potwierdza to liczna grupa przykładów, jakie można znaleźć w historii ich zagranicznej polityki ekonomicznej, w tym zwłaszcza w stosunkach z krajami słabo rozwiniętymi. W przypadku krajów słabo rozwiniętych ze względu na ich ograniczony potencjał ekonomiczny i znaczną zależność od krajów rozwiniętych, możliwości wykorzystywania zagranicznej polityki ekonomicznej dla osiągania określonych celów politycznych są na ogół mniejsze, niemniej również istnieją. W zależności od sytuacji i od kraju jest ona zazwyczaj obliczona na zbliżenie polityczne z określonymi krajami tej grupy albo też, jeśli z niektórymi z nich istnieją określone spory na utrudnienie ich sytuacji ekonomicznej i politycznej.

Geneza i pojęcie międzynarodowej polityki ekonomicznej

Międzynarodowa polityka ekonomiczna jest zjawiskiem nowym. Do II wojny światowej każdy z krajów prowadził swą zagraniczną politykę ekonomiczną, właściwie całkowicie odrębnie bez jakiejkolwiek koordynacji z innymi krajami. Zdarzały się wprawdzie przypadki uzgadniania pewnych posunięć przez główne kraje, ale dotyczyły one zagadnień raczej specyficznych, takich na przykład jak problem reparacji niemieckich po I wojnie światowej. Idee ustalenia pewnych zasad międzynarodowych stosunków ekonomicznych i w ogóle pewnej koordynacji zagranicznej polityki ekonomicznej poszczególnych krajów pojawiły się na większą skalę dopiero w końcowym okresie II wojny światowej, kiedy zaczęto zastanawiać się, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych nad przyszłym kształtem gospodarki światowej. Czynnikiem stymulującym te idee były doświadczenia z okresu I kryzysu ekonomicznego lat 30- tych, kiedy brak koordynacji polityki ekonomicznej i obrona każdego kraju przed tym kryzysem własnymi tylko siłami pogłębiły powstałe trudności. Po II wojnie światowej tendencje do koordynacji zagranicznej polityki ekonomicznej poszczególnych krajów umocniły się, ponieważ wraz z odbudową ekonomiczną kraje te znosiły stopniowo ograniczenia w stosunkach gospodarczych z zagranicą, czego efektem była rosnąca współzależność ich gospodarki. Wyrazem tej współzależności był zwiększający się w miarę upływu czasu udział obrotów wzajemnych między tymi krajami i w handlu zagranicznym i to w sytuacji, kiedy udział tego handlu w ich dochodzie narodowym miał tendencje do wzrostu. Wzrastała również ich współzależność w dziedzinie technologii. Czynnikiem ogromnie zwiększającym tę współzależność gospodarki poszczególnych krajów był też rosnący z czasem wywóz kapitału, rozwój korporacji trans- narodowych i powiększająca się swoboda przemieszczania się kapitałów krótkoterminowych w skali międzynarodowej. W latach 60- tych, a zwłaszcza w 70- tych wystąpiły i to z tendencją do nasilania się zaburzenia w międzynarodowym systemie walutowym, co stworzyło konieczność współdziałania w sferze polityki ekonomicznej. Wejście krajów rozwiniętych w końcu 1973 roku i na początku 1974 roku stan recesji gospodarczej spowodowanej między innymi przez kryzys energetyczny wpłynęło na dalsze wzmocnienie tendencji do koordynacji i polityki ekonomicznej. Przedmiotem tej koordynacji stała się już nie tylko zagraniczna polityka ekonomiczna sensu stricte, w tym między innymi z resztą po raz pierwszy w historii polityka importu źródeł energii, w szczególności ropy naftowe, ale również i to w znacznym stopniu wewnętrzna polityka ekonomiczna, a zwłaszcza polityka wzrostu gospodarczego, polityka anty- inflacyjna i polityka zatrudnienia. Potrzeba współdziałania w sferze polityki ekonomicznej wystąpiła zwłaszcza w ramach utworzonych ugrupowań gospodarczych typu integracyjnego, takich jak: Europejska Wspólnota Gospodarcza, czy EFTA, czy Europejskie Stowarzyszenie Obrony Wolnego Handlu, które wskutek zniesienia ceł i innych ograniczeń w obrotach wzajemnych krajów członkowskich współzależność ich gospodarki bardzo silnie wzrosła. Zagraniczna polityka ekonomiczna krajów rozwiniętych po II wojnie Światowej wykazywała coraz silniejsze tendencje do umiędzynarodawiania się w tym sensie, że coraz więcej elementów tej polityki było wynikiem różnego rodzaju uzgodnień między wszystkimi, czy niektórymi grupami krajów. Inaczej mówiąc, coraz wyraźniej wykształcało się zjawisko międzynarodowej polityki ekonomicznej. Procesy tego umiędzynarodawiania się polityki ekonomicznej krajów rozwiniętych rozwijało się przy tym w miarę upływu czasu zarówno w głąb, jak i w szerz. W głąb w tym sensie, że w tych dziedzinach takich zwłaszcza jak polityka handlowa, czy walutowa, które najwcześniej stały się w pewnym stopniu przedmiotem koordynacji międzynarodowej, zakres tej koordynacji miał tendencję do rozszerzania się. W szerz natomiast w tym sensie, że przedmiotem koordynacji międzynarodowej stawały się z czasem coraz to nowe dziedziny polityki ekonomicznej i to nie tylko zagranicznej, ale w pewnej mierze i polityki wewnętrznej. O ile międzynarodowa polityka ekonomiczna krajów rozwiniętych zaczęła się wykształcać już w okresie II wojny światowej, o tyle zjawisko międzynarodowej polityki ekonomicznej krajów rozwijających się ujawniło się dopiero w końcu lat 50- tych i na początku lat 60- tych. W tym czasie większość krajów słabo rozwiniętych, szczególnie afrykańskich uzyskała niepodległość. Do tego czasu każdy z tych krajów, jeżeli był formalnie niepodległy prowadził swą zagraniczną politykę ekonomiczną odrębnie, przy czym w wielu przypadkach polityka ta powstawała pod mniejszym lub większym wpływem takiego, czy innego kraju rozwiniętego od którego dany kraj rozwijający się był uzależniony. Dopiero wzrost liczby krajów, które uzyskały niepodległość umacniania się i niezależności ekonomicznej i politycznej umacniająca się w krajach rozwijających się, w krajach świadomość siły politycznej i ekonomicznej jako grupy na arenie międzynarodowej oraz coraz lepsze zrozumienie wspólnoty ich podstawowych interesów ekonomicznych spowodowało próby koordynacji zagranicznej polityki ekonomicznej krajów rozwijających się. Podstawowym celem tej koordynacji było dążenie tych krajów do poprawy ich miejsca w gospodarce światowej po to, aby stworzyć lepsze warunki dla rozwoju własnej gospodarki. Ponieważ dotychczasowe miejsce tych krajów w gospodarce światowej zostało określone przez kraje rozwinięte, przedmiotem międzynarodowej polityki ekonomicznej krajów rozwijających się są przede wszystkim ich stosunki gospodarcze z krajami rozwiniętymi. Podobnie przy tym, jak w przypadku międzynarodowej polityki ekonomicznej krajów rozwiniętych, międzynarodowa polityka ekonomiczne krajów rozwijających się wykazywała w miarę upływu czasu tendencje do pogłębiania się i rozszerzania się. Do pogłębiania się znalazło wyraz w dokładniejszym precyzowaniu celów, jakie powinny być osiągnięte w poszczególnych dziedzinach stosunków ekonomicznych z krajami wysoko rozwiniętymi, a rozszerzanie się, zwiększanie liczby dziedzin, w których cele te były precyzowane. Obecnie międzynarodowa polityka gospodarcza krajów rozwijających się obejmuje właściwie wszystkie dziedziny tych stosunków, a mianowicie handel, sprawy pomocy gospodarczej, transfer technologii, sprawy walutowe, żeglugowe itp.

Międzynarodowa polityka ekonomiczna oznacza wspólne ustalanie przez poszczególne kraje pewnych celów do osiągnięcia w międzynarodowych stosunkach gospodarczych oraz uzgadnianie narzędzi służących do osiągania tych celów.

W przypadku krajów rozwiniętych celami takimi mogą być zniesienie przeszkód, czy przeciwdziałanie nowym przeszkodom dla handlu zagranicznego, czy wywozu kapitału tych krajów, zrównoważenie ich bilansów płatniczych, stabilność ich systemu walutowego, zapewnienie zaopatrzenia w określone surowce, zwłaszcza w energię, a także utrzymanie krajów rozwijających się w stanie określonej zależności ekonomicznej i politycznej.

W przypadku krajów rozwijających się natomiast podstawowym celem międzynarodowej polityki gospodarczej jest radykalna poprawa ich miejsca w gospodarce światowej. Ten cel znajduje wyraz w szeregu celów bardziej szczegółowych, w tym zwłaszcza w dążeniu do zasadniczej poprawy warunków dla handlu zagranicznego tych krajów oraz zwiększenia rozmiarów i polepszenia warunków pomocy gospodarczej ze strony krajów rozwiniętych. Chociaż generalne cele krajów rozwijających się i rozwiniętych są na ogół ze sobą sprzeczne, to w pewnych przypadkach w wyniku wzajemnych nacisków możliwe staje się uzgadnianie pewnych celów wspólnych dla ogół grup krajów, takich jak: stabilizacja rynku określonych surowców, pewna poprawa warunków eksportu krajów rozwijających się, czy zwiększenia pomocy gospodarczej dla tych krajów.

Kraje rozwinięte zdają sobie bowiem sprawę z tego, że przy obecnym układzie sił w polityce i gospodarce światowej i w istniejącej w krajach rozwijających się sytuacji gospodarczej i politycznej całkowite przeciwstawienie się postulatów ekonomicznych tych ostatnich krajów jest już niemożliwe. Odwrotnie natomiast, uwzględnienie w pewnej mierze tych postulatów, aczkolwiek ze względu na interesy bieżące, nastąpiło to z dużymi oporami i opóźnieniami, stwarza kraj rozwinięty możliwość utrzymania pewnych wpływów ekonomicznych i politycznych w krajach rozwijających się.

Podstawowe narzędzia międzynarodowej polityki ekonomicznej

Podstawowymi narzędziami międzynarodowej polityki ekonomicznej są różnego rodzaju wielostronne porozumienia gospodarcze ustalające zasady postępowania uczestniczących w nich krajów w określonej dziedzinie międzynarodowych stosunków ekonomicznych. W niektórych przypadkach porozumienia te powołują do życia określone międzynarodowe organizacje gospodarcze, które stanowią forum uzgadniania posunięć poszczególnych krajów w danej dziedzinie i kontroli realizacji ustalonych zasad postępowania. W innych przypadkach porozumienia te nie tylko ustalają zasady postępowania w danej dziedzinie, ale także uruchamiają wspólne fundusze dla realizacji tych zasad, na przykład: Międzynarodowy Fundusz Narodowy, czy też wspólne fundusze dla finansowania tzw. zapasów buforowych w ramach niektórych międzynarodowych porozumień towarowych. W niektórych przypadkach dochodzi wprawdzie do wielostronnego ustalenia pewnych celów do osiągnięcia, ale ze względów i ekonomicznych, czy nawet technicznych nie jest możliwe uzgodnienie sposobów osiągania tych celów. W takiej sytuacji narzędziami międzynarodowej polityki ekonomicznej stają się różnego rodzaju posunięcia podejmowane odrębnie przez poszczególne kraje. Bardzo istotną rolę, jako narzędzie międzynarodowej polityki ekonomicznej odgrywają też różnego typu spotkania między przedstawicielami rządu, które nawet jeśli nie prowadzą do porządnych uzgodnień, to dzięki wymiany informacji na temat polityki ekonomicznej partnerów i wzajemnemu oddziaływaniu poglądów uczestników tych spotkań przyczyniają się w pewnym stopniu do faktycznej koordynacji tej polityki w skali międzynarodowej. Jeżeli chodzi o uzgadnianie celów i stosowanych narzędzi, to międzynarodowa polityka ekonomiczna różni się w sposób zasadniczy od zagranicznej polityki ekonomicznej poszczególnych krajów. W przypadku tej ostatniej istnieje tylko jeden ośrodek decyzyjny , tj. rząd danego kraju, aczkolwiek jest on oddany oddziaływaniu różnych grup nacisku i ścierać się w nim mogą różne opinie, o tyle w przypadku międzynarodowej polityki ekonomicznej ośrodków decyzyjnych jest wiele. Każdy z tych ośrodków może mieć przy tym różne preferencje co do celów, jakie mają być osiągnięte w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych, jak i co do czasu i sposobu ich osiągania. Oprócz tego preferencje te w każdym kraju mogą się zmieniać w czasie, a w ogóle w każdym momencie preferencje poszczególnych krajów mogą być w tej, czy innej mierze wzajemnie sprzeczne. Każdy bowiem z krajów ma swoje własne interesy ekonomiczne i polityczne, każdy z nich napotyka w swym działaniu na różne bariery i ograniczenia i każdy też stara się o przeforsowanie własnego punktu widzenia. W tych warunkach uzgodnienie wspólnych celów czasu i sposobu ich osiągania może się czasem okazać niemożliwe, a jeśli jest możliwe to wymagać może niekiedy dłuższego czasu. Inaczej mówiąc o ile zagraniczna polityka ekonomiczna poszczególnych krajów może mieć równie dobrze charakter polityki długookresowej i polityki krótkookresowej, o tyle międzynarodowa polityka ekonomiczna ze względu na trudności jej uzgadniania ma przede wszystkim, co nie znaczy, że wyłącznie charakter polityki długookresowej.

13.12.99r.za 3.1299r.

Przez pojęcie międzynarodowej polityki ekonomicznej należ rozumieć pewien proces zbliżania koordynowania czy w niektórych przypadkach nawet ujednolicania preferowanych przez poszczególne kraje celów do osiągnięcia w sferze międzynarodowych stosunków gospodarczych jak też uzgadnianie sposobu osiągania tych celów. W którym miejscu to zbliżenie koordynacja czy ujednolicenie preferencji poszczególnych krajów co do celów i narzędzi nastąpi czyli inaczej mówiąc jaka będzie ich międzynarodowa polityka gospodarcza i czego będzie konkretnie dotyczyć zależy od interesów gospodarczych i politycznych poszczególnych krajów, które ją kształtują oraz zależy od siły przetargowej każdego z tych krajów.

W odróżnieniu od zagranicznej polityki ekonomicznej ich międzynarodowa polityka gospodarcza jest natomiast mniej spoista i mniej kompleksowa. Wskutek istnienia wielu ośrodków decyzyjnych czyli rządów które tę międzynarodową politykę gospodarczą określają oraz różnorodności a często nawet i pełnych sprzecznych interesów ekonomicznych i politycznych niektóre dziedziny mogą być z niej wyłączone ponieważ koordynacja celów i sposobu ich osiągania może okazać się niemożliwa. W innych dziedzinach koordynacja celów może wprawdzie być możliwa ale trudności może napotkać uzgodnienie czasu i sposobów ich osiągania. Międzynarodowa polityka ekonomiczna może być w pewnym przypadku dziełem wszystkich a przynajmniej najważniejszych krajów a w pewnych przypadkach może być dziełem pewnej grupy krajów tym zwłaszcza w przypadku UE krajów należących do określonych ugrupowań gospodarczych typu integracyjnego . Polityka ta może dotyczyć różnych dziedzin międzynarodowych stosunków gospodarczych. W związku z tym wyodrębnia się również pojęcie międzynarodowej polityki handlowej , walutowej czy kredytowej a także polityki krajów rozwiniętych czy też krajów rozwijających się. Z drugiej strony politykę tę można podzielić w zależności od jej adresata a przypadku np. krajów rozwiniętych jej przedmiotem może być całokształt międzynarodowych stosunków ekonomicznych lub wzajemne stosunki gospodarcze krajów należących do tej grupy albo też stosunki krajów wysoko rozwiniętych z krajami słabo rozwiniętymi. O ile zagraniczna polityka gospodarcza może mieć charakter zarówno polityki autonomicznej jak i polityki umownej o tyle ich międzynarodowa polityka ekonomiczna ma charakter jedynie polityki umownej opiera się bowiem na porozumieniach między różnymi krajami. Nie znaczy oczywiście, że w każdym przypadku musi dojść do formalnego zawarcia określonej wielostronnej umowy gospodarczej. Często bowiem polityka ta jest wynikam nieformalnych niejednokrotnie nawet poufnych ustaleń między rządami określonych krajów. Niekiedy też podstawy do takich ustaleń międzynarodowych, czy też jeżeli zapadły one już wcześniej, dla ich realizacji zostają przygotowane na różnego rodzaju spotkaniach kół naukowych, politycznych i gospodarczych z zainteresowanych krajów. W sumie do stwierdzenia, że międzynarodowa polityka ekonomiczna stanowi pewien proces zbliżania czy koordynowania preferowanych przez poszczególne kraje celów gospodarczych i sposobów ich osiągania należy dodać, że jest to proces skomplikowany w którym bierze udział wielu uczestników i występuje wiele interesów oddziaływań i ograniczeń i który rozwija się jednocześnie na wielu płaszczyznach i w wielu miejscach.

PRZESŁANKI I MOTWY WSPÓŁCZESNEJ OCHRONY HANDLOWEJ

Współczesny protekcjonizm handlowy określany jest często mianem neoprotekcjonizmu. Od tradycyjnego protekcjonizmu gdzie dominowały bariery celne odróżniają go środki pozataryfowe. Selektywne ich stosowanie wobec wybranych tzw. wrażliwych gałęzi produkcji i regionalizm czyli wykorzystywanie go do podziału rynku światowego. Pojęcie protekcjonizmu handlowego obejmuje ogół działań interwencyjnych na rynku mających na celu ochronę produkcji krajowej przed konkurencyjnym importem oraz popieranie własnego eksportu przy pomocy środków polityki ekonomicznej. W okresach wzrostu gospodarczego przeważają tendencje liberalizacyjne a w okresach kryzysu i stagnacji nasila się protekcjonizm handlowy.

Pierwszym argumentem przemawiającym z stosowaniem ochrony handlowej jest poprawa terms of trade. W pewnych warunkach nałożenie cła na import lub na eksport może przyczynić się do poprawy terms of trade i w efekcie może spowodować wzrost dobrobytu danego kraju. Sytuacja taka występuje wówczas gdy protekcjonizm prowadzi do spadku cen produktów które dany kraj kupuje od swoich partnerów handlowych tzn. gdy wzrost ochrony handlowej skłania zagranicznych dostawców do obniżki cen oferowanych przez nich towarów lub jeżeli popieranie eksportu, zwiększa ceny towarów, które dany kraj sprzedaje za granicą .

2-gim argumentem jest ochrona handlowa nowych gałęzi przemysłu. Tego typu motywację opowiadającą się za stosowaniem protekcjonizmu w krajach mniej rozwiniętych od Anglii w XIX w. upowszechnił ekonomista niemiecki Fryderyk List. Wysunął on ideę tzw. ceł wychowawczych, która głosi, że do wykorzystania potencjalnych możliwości krajów mniej rozwiniętych potrzebne są cła ułatwiające pierwsze kroki nowym gałęziom przemysłu, które po osiągnięciu pełnej dojrzałości będą zdolne do konkurowania bez pomocy tych ceł wychodził on z założenia, że każdy kraj powinien dążyć o ile ma odpowiednie warunki do osiągnięcia najwyższej fazy rozwoju jaką jest faza przemysłowa w związku z tym kraj taki dotychczas słabiej rozwinięty nie może opierać swojego rozwoju jedynie na mechanizmie rynkowym i na wolnym handlu lecz musi stosować protekcjonizm. Dopiero po osiągnięciu odpowiedniego poziomu rozwoju będzie mógł dążyć do rozszerzenia specjalizacji międzynarodowej już jednak w oparciu o inną strukturę produkcji i inny układ kosztów. Protekcjonizm Lista różni się więc istotnie od szerokiego odnoszącego się do całej gospodarki protekcjonizmu merkantylistów. Jest on bowiem protekcjonizmem przejściowym stosowanym tylko wobec wybranych gałęzi przemysłu. List nie przeciwstawiał go ideą wolnego handlu uznawał nawet korzyści wynikające z wolnego handlu ale korzyści te mogły być tylko udziałem krajów reprezentujących wysoki poziom rozwoju sił wytwórczych. Argumentem czasowej ochrony młodych gałęzi przemysłu posługiwali się także tacy ekonomiści jak Mill, Marshall i Tausick. Zgodni z tym argumentem przed każdym krajem stoi wiele kierunków działania mogących przynieść korzyści komparatywne. Należy tylko podjąć odpowiednie kroki mające na celu zapoczątkowanie tych korzyści tak aby młode gałęzie przemysłu mogły konkurować z producentami zagranicznymi na warunkach rynkowych. Protekcjonizm towarów wytwarzanych w nowych gałęziach produkcji początkowo powoduje wzrost ich cen lecz po pewnym czasie dany przemysł staje się tak wydajny , że koszty i ceny zaczynają w nim spadać. Argument ochrony młodych przemysłów w obecnym czasie jak stwierdza Poul Samuelson, w dużej mierze dotyczy krajów w których nie nastąpiło jeszcze przejście od gospodarki o charakterze rolniczym do gospodarki o charakterze przemysłowym. Stąd też według Samuelsona należałoby raczej mówić nie o młodym przemyśle lecz o młodej gospodarce. Argument ochrony młodych przemysłów albo młodej gospodarki nie jest sprzeczny z zasada korzyści komparatywnych. Przeciwnie jego znaczenie wynika z założenia zmian w dynamice możliwości produkcyjnych w kierunku tworzenia nowych korzyści komparatywnych w gałęziach potrzebujących czasowej ochrony. Niejednokrotnie można spotkać się z zastrzeżeniami co do możliwości praktycznego wykorzystania argumentu ochrony młodych przemysłów oraz z kontr argumentami. Dotyczą one głównie problemu zbioru gałęzi, które mają być przedmiotem czasowej ochrony zagadnień finansowania rozwoju chronionych branż oraz określenia momentu kiedy protekcja staje się zbędna. Ponadto wskazuje się, że ochronę przemysłu jeśli jest ona niezbędna , można skutecznie realizować za pomocą subsydiów produkcjach a nie za pomocą ceł lub innych restrykcji handlowych, te ostatnie mogą wprawdzie prowadzić do ograniczenia wymiany handlowej lecz według Wiliama Cordena nie zawsze oznacza to poparcie dla produkcji krajowej lub lepsze wykorzystanie krajowych czynników produkcji. Mimo zastrzeżeń do kontr argumentów uzasadnienia ochrony młodych gałęzi przemysłu ą utrzymywane i wykorzystywane. Teza o celowości ochrony nauko chłonnych gałęzi przemysłu znajduje szerokie poparcie polityczne. Przemysł komputerowy jest bowiem podstawą nowoczesnego przemysłu.

Kolejnym argumentem jest ochrona bilansu płatności bieżących .W sytuacji trudności w bilansie płatności bieżących handel zagraniczny nie kieruje się i nie może kierować się względnymi różnicami w kosztach wytarzania pomiędzy poszczególnymi krajami. O kierunkach handlu decyduje wówczas względna trudność lub łatwość uzyskania określonej waluty. Uzasadnia to stosowanie ograniczeń handlu międzynarodowym i to także jak twierdzi James Mill ograniczeń nawet o charakterze dyskryminacyjnym. Mill formułuje również argumenty dopuszczające stosowanie protekcjonizmu prze założeniu, że pełne zatrudnienie i równowaga bilansu płatności bieżących została zapewniona w oparciu o założenia ekonomi dobrobytu. Podkreśla on bowiem, że wolna wymiana handlowa maksymalizuje dobrobyt w skali światowej zapewniając optymalne wykorzystanie zasobów tylko przy danej strukturze gospodarki światowej, nie musi to być jeszcze najkorzystniejsze optimum jaki mogłoby zostać osiągnięte w przypadku zmiany struktury gospodarczej świata.

Kolejny argument to ochrona płac i zatrudnienia jako wiodący argument współczesnego protekcjonizmu handlowego. Argumenty ograniczające tradycyjną tezę o korzyściach z międzynarodowego podziału pracy tylko do warunków pełnego zatrudnienia prowadził John Mainart Keyns w teorii zatrudnienia. Według Keynesa teza teorii tradycyjnej o znaczeniu specjalizacji międzynarodowej odzyskuje swoją wartość dopiero po osiągnięciu stanu pełnego zatrudnieniu. Argument ochrony płac i zatrudnienia nabrał szczególnego znaczenia we współczesnych warunkach rozwoju gospodarczego. Jego ważna rola wiąże się z tak istotnym dla każdego kraju problemem jakim jest utrzymanie stabilności społecznej. Ograniczanie importu towarów zagrażających produkcji krajowej ma na celu utrzymanie podaży krajowej tych artykułów i dzięki temu nie zmniejszanie płac a także zatrudnienia przypadku silnej presji importowej w gałęziach objętych ochroną. Gałęzie domagające się protekcji krajach rozwiniętych motywują swoje dążenia tym, iż nie mogą konkurować z dostawcami głównie w kraju nowo uprzemysłowionych w Azji dalekowschodniej z powodu występujących w tych krajach dużo niższych płac. Wyższy stopień konkurencyjności zagrożonych z zewnątrz towarów można by w nich uzyskać poprzez obniżkę cen tych towarów co w konsekwencji mogłoby doprowadzić do obniżki płac pracowników produkcyjnych oraz zmniejszania zysków właścicieli. Jeżeli wielkość protekcji jest przy tym odpowiednio wysoka to przemysł krajowy konkurujący z importem może nie tylko przetrwać ale nawet się rozwijać. Względna korzyść gałęzi lub produktu określona jest przede wszystkim przez relację między wzrostem płac i zrostem wydajności w tej gałęzi dopóki tempo wzrostu wydajności pracy wyprzedza dynamikę wzrostu płac, gałąź produkcji może zakładając, że była konkurencyjna w punkcie wyjścia pozostać konkurencyjna wobec dostawców zagranicznych. Będą się jednak rozszerzać rozpiętości W poziomach płac między różnymi gałęziami gospodarki narodowej. Rozszerzanie się tych rozpiętości nie musi wprawdzie prowadzić do absolutnego spadku płac w gałęziach konkurujących z importem. Jak długo bowiem rośnie wydajność pracy danej gałęzi produkcji tak długo mogą rosnąc płace. W obecnych warunkach rozwoju podłożem motywacji protekcjonistycznych jest nie tyle nie dopuszczanie do spadku płac ile dążenie do ochrony zatrudnienia a także zapewnienie wzrostu płac w miarę poprawy płac pracowników najbardziej wydajnych. Protekcja ma zapewnić utrzymanie miejsc pracy i osiąganie wyższych płac od tych jakie określają ogólne trendy wzrostu wydajności pracy. Ochrona handlowa nie może być jednak utrzymywana stale ponieważ przedłużałoby to występowanie rozpiętości w płacach. Oznaczałoby to także utrzymywanie się wszystkich niekorzystnych skutków towarzyszących stałemu podtrzymywaniu nieefektywnych gałęzi takich jak obniżanie efektywności związanych z nimi branż, koszty dla konsumentów itp. Stała ochrona zagrożonych ze strony konkurencji zewnętrznej gałęzi produkcji mogłaby także doprowadzić do osłabienia podaży sił roboczej dla gałęzi bardziej dynamicznych. Potencjalni pracobiorcy pozostawaliby bowiem w gałęziach nieefektywnych i nie mieliby bodźców do przenoszenia się do gałęzi wydajniejszych ponieważ płace nie odzwierciedlałyby w sposób prawidłowy różnic w efektywności poszczególnych gałęzi produkcji. Aby skrócić czas protekcji należy w możliwie szybkim czasie wprowadzić do procesów produkcyjnych innowacje techniczne i technologiczne czego konsekwencją będzie wzrost wydajności pracy w gałęziach zagrożonych konkurencją zagraniczną. Towarzyszyć temu powinny także działania których efektem byłoby wytwarzanie produktów o charakterze innowacyjnym innymi słowy produktów nowych dotychczas nie spotykanych na rynku. Jeżeli duże firmy nie odznaczają się odpowiednią elastycznością do szybkiego wprowadzania zmian należy tworzyć firmy mniejsze bardziej prężne i dynamiczne opierające swoją produkcję na najnowszych osiągnięciach z dziedziny prac badawczych i rozwojowych, które po przekwalifikowaniu na wyższy poziom mogłyby zatrudnić znaczną ilość sił roboczej zapewniając jej wyższy poziom płac niż dotychczasowa firma o większych rozmiarach. Ta ostatnia firma z kolej dzięki automatyzacji i robotyzacji może bez kłopotu zwiększyć wydajność pracy i poziom płac pozostających niej zatrudnionych. Dalsza protekcja nie jest już więc konieczna. Często bywa i tak, że pewne gałęzie produkcji odnoszą korzyści z zagranicznej wymiany handlowej a inne ponoszą koszty. Asymetria pomiędzy korzyściami i kosztami w wymianie handlowej zagranicą może być podstawą dla wprowadzenia czasowych środków protekcjonistycznych, których zadaniem jest osłabienie lub rozłożenie w czasie kosztów związanych z dostosowaniami do zwiększonego importu. Z punktu widzenia producentów pozostających pod ochroną są one niewątpliwie wygodniejsze od kosztownych i nie zawsze pewnych adaptacji technologicznych ale gdy nabierają charakteru trwałego stanowią określony koszt dla całej gospodarki. Protekcjonizm często stosowany jest dla utrzymania zatrudnienia i określonego poziomu płac w dziedzinach mało efektywnych. Trwałe utrzymywanie protekcjonizmu w dziedzinach mało efektywnych trudno jest uzasadnić z punktu widzenia ekonomicznego. Prowadzi to bowiem do obniżania efektywności działalności gospodarczej, podsyca inflację

i może przyczyniać się do powstawania negatywnych zjawisk w gospodarce. Jednakże jak stwierdza Kordel mało jest krajów które są odporne na to aby protekcjonizmu nie stosować. Należą do tych krajów takie państwa jak Stany Zjednoczone RFN, Japonia i inne kraje wysoko rozwinięte.

10.12.99r

Do tradycyjnych argumentów obrony handlowej we współczesnych warunkach rozwoju gospodarczego doszły nowe argumenty i do takich argumentów należy argument o nadmiernej zależności gospodarki narodowej od importu. Początkowo argument ten był rozpatrywany w kategoriach bezpieczeństwa narodowego, a wiązało się to z kwestią niedopuszczania do nadmiernego uzależniania kraju od zagranicznych dostawców towarów o charakterze strategicznym, mający ważne znaczenie dla odporności narodowej. Aktualna wersja danego argumentu ochrony handlowej sprowadza się do tego, że im większy jest udział importu określonego towaru konsumpcji krajowej tym większe jest niebezpieczeństwo uzależnienia kraju od zakłóceń w jego dostawach. Dotyczy to zakłóceń wywołanych nałożeniem embarga lub działaniami typu kartelowego?. Argument ten jest aktualny względem wyrobów, których import może być zastąpiony produkcją krajową. Sprawa konieczności stosowania tego argumentu sprowadza się do tego, na ile jest prawdopodobna groźba embarga i karteli zagranicznych, a także czy restrykcje są efektywnym środkiem ich zneutralizowania. Pierwsza wątpliwość jest o tyle trudna do rozpatrzenia, że oprócz względów ekonomicznych wchodzą tu także zagadnienia natury politycznej. Możliwość nałożenia embarga wyprowadzenia działań kartelowych należy więc widzieć nie tylko w kategoriach przyczyn ekonomicznych, ale również trzeba brać pod uwagę względy polityki zagranicznej, które są trudne do przewidzenia. Nieustanny argument to nadmierna otwartość wobec handlu zagranicznego, a nato ekonomiczna stabilność gospodarki. Motywacja ta sprowadza się do tezy, że szybki lub wzrastający udział handlu zagranicznego w gospodarce, który mierzony jest stosunkiem importu do PNB lub do konsumpcji zwiększa podatność gospodarki na zakłócenia wewnętrzne i utrudnia utrzymania jej makroekonomicznej stabilności w dziedzinie zatrudnienia, stopy inflacji, bilansu, płatności bieżących i tym podobne. Należy również zwrócić uwagę na to, że może nastąpić sytuacja odwrotna, w której zakłócenia o charakterze makroekonomicznym powstały w naszym kraju, a gospodarka światowa jako całość może być bardziej ustabilizowana. W takich warunkach handel zagraniczny może łagodzić problemy wewnętrzne danego kraju. Szczególnie ma to miejsce w przypadkach, gdy kraje znajdują się w różnych fazach cyklu koniunkturalnego. Recesje są wtedy mniej ostre, ponieważ inne kraje, które aktualnie są w fazie ożywienia dokonują poważniejszych zakupów w kraju, gdzie występuje stagnacja. Tak więc otwartość gospodarki może mieć również korzystny wpływ na rozwój ekonomiczny danego kraju. Zakłócenia mogące mieć wpływ na makroekonomiczną stabilność przenoszone są nie tylko drogą obrotu towarowego. Szereg zakłóceń ma swoje źródła nie w rytmu towarowym, lecz w operacjach finansowych. Poważne zakłócenia mogą powstać na przykład w efekcie masowych przepływów kapitałów krótkoterminowych pomiędzy danym krajem a rynkiem zagranicznym. Dało? to zauważyć w czasie odpływu kapitału z krajów europejskich do Stanów Zjednoczonych na początku lat 80- tych, co związane było z wyższą stopą oprocentowania USA. W takiej sytuacji działanie państwa powinno koncentrować się raczej na korektach w stosunku finansowym. Aby osiągnąć różnorodne czasem nawet konfliktowe cele oraz dokonać korekty aktualnych zakłóceń rynkowych, rządy skłaniały się do stosowania środków, które są nie tylko efektywne, ale atrakcyjne z punktu widzenia politycznego. Mogą one zapewnić odpowiednią ochronę zagrożonych importem, grupę producentów krajowych i zatrudnionym w ich przedsiębiorstwach pracownikom. Prowadzenie restryktyw handlowych wobec pojedynczych towarów lub grup towarowych nie budzi zazwyczaj sprzeciwu w przeciwieństwie do subsydiów, podatków czy też innych narzędzi ogólnej polityki ekonomicznej. Wynika to po części z nie dotleniania kosztów protekcji w przypadku przedłużania się stosowania środków ochronnych, a częściowo z małej skuteczności przeciwstawiania się protekcji handlowych. Wyjaśnia to w pewnym stopniu rozbieżności między selektywne stosowanie protekcjonizmu a głoszonym przez rządy poparciem dla idei liberalizmu handlowego. Argumenty na rzecz ochrony handlowej w istocie nie zdradzają się przeciw w samej idei korzyści komparatywnych, ale przeciwko stwierdzeniu, że mechanizm rynku światowego w warunkach braku ograniczeń handlowych odzwierciedla w sposób różnice w korzyściach komparatywnych między krajami i automatycznie zapewnia optymalną alokację zasobów w skali gospodarki światowej. Zarówno tradycyjne, jak i nowe argument przemawiające za stosowanie protekcji handlowej dotyczą właśnie wyrównywania poziomów rozwoju gospodarczego.

Elementarna analiza ceł i polityka celna

Cło jest opłatą pobieraną przez państwo od przywozu, wywozu i przewozu towarów w momencie przekraczania granicy celnej. Jest to więc swego rodzaju podatek zwiększający cenę towaru i obniżający jego konkurencyjność na rynku wewnętrznym. Poprzez wpływ na wysokość cen towarów cło aktywnie oddziaływuje na akumulację kapitałów, tempo wzrostu gospodarczego. Istota zysku poszczególnych gałęzi gospodarki, a także przyczynia się do zmniejszania różnic wewnętrznych i zewnętrznych w walutach produkcji. Cło należy do rynkowych instrumentów regulowania obrotów handlowych z zagranicą. Jedno z najważniejszych jego funkcji jest tworzenie bariery wartościowej importu powiększającej cenę przychodowego towaru. W rozważaniach zagadnienia celne należy zwrócić uwagę na taryfę celną. Taryfa celna stanowi usystematyzowany spis towarów objętych cłem. Towary te zagregowane są w grupy według ich pochodzenia. Czyli mogą to być towary przemysłowe, towary pochodzenia roślinnego, towary przemysłu wydobywczego i tym podobne oraz według stopnia przetworzenia i to mają być surowce, półfabrykaty, wyroby gotowe. Przy każdym rodzaju towaru w taryfie celnej ukazana jest wysokość nałożonego cła. Postawę prawną systemu celnego stanowi prawo o taryfach celnych i zasadach ich stosowania. W sferze międzynarodowej stosowanie i działanie taryf celnych regulują umowy międzynarodowe. Zazwyczaj dwustronne umowy walutowe zawierają w sobie zobowiązania umawiających się stron do stosowania klauzuli największego uprzywilejowania we wszystkich sprawach związanych z taryfami celnymi. Z reguły stosowanie klauzuli największego uprzywilejowania ( w skrócie KNW) wymaga od partnerów uwagi międzynarodowej nakładania na importowane towary minimalnych stawek celnych. W szeregu praktykowane są jednak różnego rodzaju wyjątki i zastrzeżenia pozwalające na owijanie klauzuli największego uprzywilejowania i stosowanie zróżnicowanych stawek celnych względem różnych krajów. W taryfie celnej cła mogą być ustanowione dwoma sposobami:

Pierwszy to przedstawienie cła pod postacią procentowego udziału w cenie towaru, np. 10% w stosunku do ceny samochodów. Taka stawka celna nazywa się cłem od ceny, względnie od wartości albo ad walorem.

Drugi sposób to ukazanie stawki celnej pod postacią określonej sumy pobieranej od ciężaru, objętości lub sztuki towaru. Cło wyrażone w ten sposób nazywa się cłem specyficznym. Oprócz tego dość często stosuje się mieszane stawki ceł, gdzie towar objęty jest zarówno cłem ad walorem, jak i specyficznym. Cło tego rodzaju nazywa się cłem kombinowanym. Dla niektórych towarów taryfy celnej ustanawia się cło ad walorem oraz specyficzne i w zależności od uznania władz celnych pobiera się cło wyższe. Takie cło otrzymało nazwę cła alternatywnego. Różnica między cłem ad walorem i specyficznie pozornie ma charakter czysto techniczny. Efekt działania tych ceł wyraźnie jest jednak uzależnione od zmian cen. W przypadku wzrostu cen opłaty pieniężne od ceł ad walorem wzrastają proporcjonalnie do wzrostu cen, ale poziom obrony handlowej nie zmienia się. W tych warunkach cło ad walorem jest bardziej efektywne niż cło specyficzne. Sytuacja wygląda inaczej w przypadku spadku cen. Cło specyficzne jest wtedy bardziej stabilne niż cło ad walorem. W warunkach tendencji do wzrostu cen obserwuje się więc dążenie do powiększania udziału w taryfach ceł ad walorem. W obecnych taryfach celnych większość stawek celnych przypada na cło ad walorem (czyli cło od wartości jest najbardziej rozpowszechnione). W zależności od kraju pochodzenia towaru, cło można podzielić na trzy zasadnicze grupy:

• na maksymalne

• minimalne

• preferencyjne.

Maksymalne stawki celne ustanawiane są dla wszystkich krajów, minimalne dla tych, które stosują klauzulę największego uprzywilejowania na cła preferencyjne w stosunku do poszczególnych krajów lub grup krajów objętych na przykład systemem preferencji handlowych. Dalszy poziom cła jest następujący.

Biorąc pod uwagę charakter pochodzenia ceł można je podzielić na autonomiczny i umowny. Cło autonomiczne tworzone jest niezależnie od porozumień dwustronnych lub wielostronnych. Zazwyczaj autonomiczne stawki celne osiągają znaczne rozmiary i w czasie dwustronnych lub wielostronnych rozmów obniża się je w zamian za uprzednie ustępstwa. W ten sposób powstają umowne stawki celne. Cło umowne jest zatem cłem, które powstało w procesie zawierania umowy handlowej z innym krajem. Najwyższą stawką złożonej taryfy celnej jest cło autonomiczne, które nazywa się także maksymalnym lub generalnym, a najniższą jest cło umowne albo minimalne. Przewiduje się także stosowanie szczególnie niskich, ulgowych ceł referencyjnych. Stawki tych ceł są niewysokie, czasem równe zeru, co oznacza w zasadzie bezcłowy import towarów. Oprócz stawek celnych, których wielkość jest już ustanowiona taryfy celne przewidują możliwość wprowadzenia dodatkowych, szczególnie wysokich ceł anty dumpingowych i kompensacyjnych. Rozmiary tych ceł znacznie przewyższają maksymalny poziom taryfy celnej i w istocie rzeczy służą do celów polityki dyskryminacyjnej. Im bardziej szczegółowa jest struktura taryfy celnej, tym efektywniej może być ona wykorzystywana w celach ochronnych. Praktyka handlowa wykazała w wielu przypadkach, że zmiana struktury taryfy celnej powodowała wzrost ochrony tych, czy innych gałęzi gospodarki. Jednocześnie rozwój handlu, powstanie bardziej skomplikowanej struktury handlu międzynarodowego, dawał impulsy do unifikacji norm taryfowych. Problem ten pojawił się już w latach przedwojennych. Przy końcu lat dwudziestych Komitet Ekonomiczny Ligi Narodów opracował wspólną nomenklaturę celną, lecz nie została zastosowana w praktyce. W latach powojennych tendencje do unifikacji nomenklatury celnej jeszcze bardziej się wzmocniły. W grudniu 1950 roku w Brukseli szereg krajów podpisało konwencję o klasyfikacji towarów dla celów polityki taryfowo- celnej. Otrzymało ono nazwę i znana jest jako Brukselska Nomenklatura Celna. Brukselska Nomenklatura Celna rozpowszechniła się bardzo w praktyce handlu międzynarodowego. Podzielona ona została na 21 sekcji, 99 grup towarowych i 1097 pozycji towarowych. Brukselska Nomenklatura Celna jest podstawą taryf krajów Unii Europejskiej i innych państw Europy, a także Japonii i szereg krajów rozwijających się. Jak Brukelska Nomenklatura Celna nie przekształciły swoje tereny Stany Zjednoczone, chociaż na początku lat 60- tych zmieniono taryfę amerykańską, co w pewnym stopniu przybliżyły ją do struktury Brukselskiej Nomenklatury Celnej.

17.12.99r.

Kontyngenty zwane kwotami

Przez kontyngentowanie rozumie się ograniczanie importu określonej ilości lub sumy w ciągu ustalonego przedziału czasowego.

Stosuje się dwa typy kontyngentu kwoty:

• globalne

• indywidualne.

Globalna kwota lub kontyngent ustanawia wielkość importu w jednostkach wartości lub jednostkach naturalnych na określony okres 1 rok, ½ roku, 1 kwartał. Ogólnej wielkości dopuszczonej kwoty importu nie rozdziela się na poszczególne kraje. Globalny kontyngent ograniczający ogólną ilość towaru, na którą udzielono zezwolenie na którą udzielono zezwolenie na import daje importerowi swobodę wyboru kontrahenta wśród tych krajów, na które rozprzestrzenia się działanie kontyngentowania.

Drugi typ kontyngentowania stanowią kwoty indywidualne. W tym przypadku wielkość kwoty rozdziela się według krajów. Istnieją przy tym dwa rodzaje indywidualnych kwot importowych. Indywidualna kwota importowa może być ustanowiona na podstawie kwoty globalnej, w tym przypadku, kiedy towary w ramach kwoty globalnej rozdziela się między krajami, proporcjonalnie do ich udziału w imporcie w minionym okresie. Niekiedy przy takim podziale udziela się pierwszeństwo tzw. tradycyjnym dostawcom na korzyść których wydziela się zasadniczą część kwoty. Bardzo często jako kryterium podziału kwoty pierwszeństwa udziela się tym krajom, które wcześniej wzięły na siebie obowiązek importu towaru z danego kraju. Takie zobowiązanie zazwyczaj zatwierdza się przy pomocy umowy, w ten sposób pojawia się drugi rodzaj kwoty indywidualnej, a mianowicie kwota ustanowiona na podstawie umowy dwustronnej. Jest ona otwarta na podstawie umowy dwustronnej. Jest ona otwarta tylko dla kraju uczestniczącego w tej umowie. Tego rodzaju kwota nazywa się kwotą dwustronną o podstawie umowy. Od kontyngentów ustanawiających ilość towarów objętych pozwoleniem na import należy odróżnić tzw. konyngenty taryfowe. Kontyngent taryfowy zezwala na import określonej ilości towaru według niższych ceł lub w ogóle bezcłowo. Towary przywożone z zagranicy w ilościach wyższych niż w określonych w kontyngencie obłożone są cłami normalnej wysokości.

Dobrowolne ograniczenia eksportu

VER = Voluntary Export Restraint

Dobrowolne ograniczenie eksportu wprowadzane są przez kraj eksportujący w stosunku do własnych eksportów w celu ograniczenia sprzedaży niektórych towarów na rynkach określonych krajów eksportujących. Mają one taki sam charakter i efekt, jak inne ograniczenia ilościowe importu.

Przyczyną dla której wprowadza się je jest obawa, że w przypadku niepodjęcia takich kroków dany kraj importujący zastosuje środki, które w większym stopniu i najczęściej na dłuższy okres ograniczą możliwości eksportowe na tym rynku, np. wysokie cła antydumpingowe.

Zasady funkcjonowania dobrowolnych ograniczeń powodują, że kraj importujący uzgadnia z eksporterem lub eksporterami porozumienia, w których limituje ona dostawy towaru ściśle określonej kategorii. Limity takie wyrażone są zazwyczaj ilościowo w jednostkach fizycznych przy uwzględnieniu dodatkowych, rocznych przyrostów. Rzadziej ograniczenia te określone są procentem globalnej sprzedaży tego towaru na rynku wewnętrznym kraju importera. Dotyczą one zamkniętego okresu np. jednego roku lub kilku lat, a sprawy administracji tymi środkami przejmuje kraj eksportujący. W praktyce handlowej wyróżnia się 3 typy dobrowolnych ograniczeń eksportu.

Pierwszy typ ograniczeń- ograniczenia w istocie jednostronne i z własnej inicjatywy wprowadzane przez kraj eksportujący po dokonaniu oceny sytuacji na rynku, któregoś z krajów odbiorców, niekiedy kraj importujący może nawet nie wiedzieć, że zostały one wprowadzone lub może zostać poinformowany o ich istnieniu, ale poproszony jednocześnie o zachowaniu tego faktu w tajemnicy. Tego rodzaju ograniczenia wprowadzane są w sytuacji, kiedy na podstawie własnej oceny kraj eksportujący pragnie zapobiec zastosowaniu bardziej restrykcyjnych kroków przez określone kraje importujące.

Drugi typ ma formę posunięć jednostronnych, ale wynika z dwustronnych konsultacji lub negocjacji między rządami krajów importujących i eksportujących w wyniku tych negocjacji może dojść do zawarcia porozumienia formalnego lub nie, które może być podane do wiadomości publicznej lub też nie.

Trzeci typ jest podobny do poprzedniego z tym, że porozumienia dwustronne zawarte zostają w ramach porozumienia wielostronnego, którego przykładem może być porozumienie ogólno- tekstylne. Dobrowolne ograniczenie eksportu są nie tylko popularne wśród krajów importujących, chętnie godzą się na nie eksporterzy, a wynika to stąd, że same ograniczenia podaży eksportowej prowadzi na ogół do wzrostu cen zarówno towarów eksportowanych jak i analogicznych w kraju odbiorcy. Korzyści z tego tytułu są wyższe w przypadku towarów wyżej przetworzonych niż produktów zawierających mało pracy przetworzonej głównie ze względu na niższą w tym drugim przypadku cenową elastyczność popytu oraz możliwość organizowania kartera eksportowego wśród niewielkiej liczby producentów i eksporterów pozwalającego na daleko posuniętą kontrolę cen. W tych warunkach eksporterzy szczególnie towarów mniej przetworzonych widzą określone korzyści z istnienia VERÓW wynikające z pewnych gwarancji formalnych, jakie w zakresie udziału w rynku importera umożliwiają tego typu umowy. Odnosi się to przede wszystkim do krajów najmniej uprzemysłowionych dla których eksport artykułów tekstylno - odzieżowych stanowi istotne źródło dochodów, a w przypadku zniesienia dobrowolnych ograniczeń eksportu kraje te zostałyby prawdopodobnie, jeżeli nie całkowicie to w znacznej mierze wyparte z rynku przez najbardziej dynamicznych i konkurencyjnych dostawców głównie z krajów nowo uprzemysłowionych.

Środki finansowe w protekcji handlowej

Do środków finansowych w protekcji handlowej zalicza się przede wszystkim subsydia i ulgi finansowe. Subsydiowanie oraz finansowanie produkcji i zbytu z jednej strony ułatwia firmom krajowym wychodzenie na rynek zewnętrzny z towarami, których ceny są niższe od cen konkurentów zagranicznych, a z drugiej ochrania rynek wewnętrzny przed konkurentami z zagranicy. Subsydia udzielone w różnych formach producentowi krajowym wykorzystywane są szczególnie w rolnictwie, ale występują także w przemyśle. Subsydia państwowe i ulgi finansowe pokrywają część kosztów produkcji producentów krajowych i podwyższają zdolność konkurencyjną ich towarów na rynku wewnętrznym. Tego rodzaju pomoc finansowa oddziela rynek wewnętrzny od konkurencji zagranicznej i tworzy ukrytą barierę protekcjonistyczną.

Wysokość protekcjonizmu mierzy się stosunkiem pieniężnej wielkości subsydiów otrzymanego przez producenta do ceny towarów przy uwzględnieniu potrącenia otrzymanego subsydia. Jeżeli jednostka towaru sprzedawana jest za 11 $ a subsydium stanowi 1$ za sztukę, to cena towaru przy potrąceniu subsydium stanowi 10 $, a stopień ochrony rynku tego towaru wynosi 10$.

Subsydiowanie produkcji handlowej = wprowadzeniu taryfy celnej, której wielkość równa się danemu subsydiu. Między ekonomicznym oddziaływaniem taryfy celnej a subsydium na ceny towarów jest jednak istotna różnica. Taryfa celna powiększa ceny towarów pochodzenia zagranicznego w stosunku do ceny produkcji krajowej i tym samym obniża zdolność konkurencyjną towaru zagranicznego. Subsydium daje możliwość producentowi krajowemu obniżenie ceny towaru krajowego i podwyższenie jego zdolności konkurencyjnej. Mogłoby się wydawać, że nie ma istotnej różnicy między cłami i subsydiami w dziedzinie walki konkurencyjnej. Jednakże tak nie jest, ponieważ subsydiowanie krajowej produkcji żywności półfabrykatów i innych towarów nie tylko chroni krajowych producentów tych towarów, ale pozwala innym przedsiębiorcom tego kraju na kupno tych towarów zmniejszanie swoich kosztów produkcji i podwyższanie zysków. W tym właśnie tkwi jedna z głównych przyczyn stosowania subsydiowania w charakterze środka ochronnego w odróżnieniu od barier celnych i ilościowych ograniczeń importu mających stosunkowo otwarty charakter i wchodzących w zakres działania porozumień handlowych. Subsydia i ulgi realizowane są przy pomocy środków wewnętrznej polityki ekonomicznej, a powstające w wyniku ich działania bariery ochronne w większości przypadków znajdują się poza granicami działania umów międzynarodowych.

W praktyce występują najczęściej dwa rodzaje subsydiów:

• subsydiowanie bezpośrednie, które realizowane jest drogą wypłat bezpośrednich dotacji pieniężnej.

• Znacznie częściej w obecnych warunkach stosowane są subsydia pośrednie, które mają charakter ukryty i zamaskowany.

Realizowane są one różnymi metodami, np. w formie zwolnienia od opłat podatków wewnętrznych i udzielanie różnorodnych ulg podatkowych, sprzedaż po zaniżonych cenach towarów i usług, udzielanie kredytów na warunkach ulgowych, zakupy przez państwo w przedsiębiorstwach prywatnych towarów i usług po cenach zawyżonych. Najważniejsze miejsce wśród środków pośredniego subsydiowania zajmują ulgi finansowe. Głównym nośnikiem tworzenia ulg finansowych jest przyspieszona amortyzacja.

Zasada przyspieszonej amortyzacji polega na tym, że państwo drogą ustawodawstwa daje możliwość wliczania do Funduszu Amortyzacyjnego nie obciążonego podatku część zysku odpowiadającą wielkości corocznych wydatków na kapitał podstawowy i przewyższającą jego faktyczne zużycie.

Przyspieszona amortyzacja spełnia dwie funkcje:

Zmniejsza wydatki przedsiębiorstw na opłaty podatkowe i jednocześnie daje im możliwość szybkiego i z mniejszymi wydatkami odnowienia wyposażenia ich przedsiębiorstw, ponieważ środki przeznaczone na podatki, kierowane do budżetu państwa mogą oni przeznaczyć na nabycie nowego sprzętu. Obie te drogi w końcowym rezultacie zmniejszają koszty przedsiębiorstwa w produkcji towarów i zwiększają ich zdolność konkurencyjną. Znaczącym rozwojem odznacza się subsydiowanie rolnictwa, realizowane jest ono przykładowo w Unii Europejskiej kompensacją części wydatków farmerów na nabywanie maszyn rolniczych, nawozów i środków chemicznych, wykonywanych przez bezpłatnych prac związanych z poprawą jakości ziemi, budowy dróg systemów nawadniających itp. Najbardziej rozpowszechnioną formą subsydiowania rolnictwa jest wypłacanie farmerom rekompensat z tytułu różnic pomiędzy ustanowionymi i minimalnymi cenami zakupu a cenami faktycznymi, według których sprzedaje się artykuły rolne. Czyni to próby wliczenia poziomu i stopnie ochrony rynków rolnych. Obliczenie dokonuje się drogą dzielenia wartości wytworzonych towarów rolnych w cenach krajowych przez wartości produkcji rolnej przeliczonej na przeciętne ceny światowe. Wyliczenia te pokazały, że przeciętny poziom efektywnej ochrony rynków rolnych krajów uprzemysłowionych zbliża się do 60%.

Subsydiowanie rolnictwa jest podstawowym środkiem utrzymującym jego ochrony na takim wysokim poziomie. Uważa się, że subsydia powodują nieefektywną alokację zasobów krajowych, w tym sensie, że odciągają siłę roboczą i kapitał od produktywnego zastosowania do mniej efektywnego. Na forum międzynarodowe problemy subsydiowane w istocie ceny nie są regulowane porozumieniami dwustronnymi lub wielostronnymi. Jedynym wielostronnym porozumieniem, w którym problemy subsydiów i ulg finansowych rozpatrywane są z pozycji handlu zagranicznego jest Światowa Organizacja Handlu (WTO), jednakże również w WTO nie ma konkretnych postanowień dotyczących subsydiów. Generalnie WTO potępia stosowanie subsydiów względem artykułów podstawowych, zabezpieczenie to nie jest efektywne w zapobieganiu rozległemu stosowaniu otwartych lub ukrytych subsydiów eksportowych. Brak precyzyjnych norm międzynarodowych regulujących stosowanie subsydiów i ulg finansowych w celach protekcjonistycznych, a także ukryty w wielu przypadkach charakter stosowania czyni te środki narzędziem wspólnego protekcjonizmu handlowego.

7. 01. 2000

Depozyty importowe (do środków finansowych ochrony handlowej)

Depozyt importowy stanowi swego rodzaju kaucję, którą importer powinien wnieść do swojego banku przed zakupem towaru pochodzenia zagranicznego. Kaucję tę wnosi się w walucie krajowej lub obcej jej wysokość ustala się w postaci określo0nej części wartości transakcji importowej . Z tytułu wniesionego do banku depozytu importowego kupujący nie otrzymuje procentu a po upływie kilku miesięcy wysokość kaucji ulega zwrotowi. Protekcjonistyczny wpływ depozytów importowych na handel zagraniczny jest zjawiskiem złożonym :

1. Po pierwsze następuje wzrost kosztów importera, który faktycznie udziela bankowi nie oprocentowanego kredytu na określony czas co powoduje wzrost cen towarów importowanych i zmniejszenie ich przychodów,

2. po drugie mniej zauważalny wpływ depozytów importowych na gospodarkę kraju i jego handel zagraniczny polega na tym że depozyty włożone do banku zamrażają i wycofują z obiegu na określony czas znaczne środki pieniężne

Priorytetowe systemy rozmieszczania zamówień państwowych.

Tworząc system priorytetowego rozmieszczania zamówień państwowych uważa się że celem tych przedsięwzięć jest zachowanie bezpieczeństwa narodowego kraju oraz, że wymagają tego krajowe interesy natury politycznej i strategicznej. Inaczej mówiąc wprowadzenie systemu priorytetowego rozmieszczania zamówień państwowych motywuje się celami dalekimi od polityki handlu zagranicznego. Ochrona interesów ekonomicznych krajów jest jednak główną siłą wprawiającą w ruch cały mechanizm priorytetowego rozmieszczania dochodów w istocie bowiem priorytetowe rozmieszczenie zamówień państwowych tworzy dyskryminacyjną barierę pozataryfową dla importu towarów zagranicznych i stanowi trudną do pokonania przeszkodę która zamka rynek zamówień państwowych dla firm zagranicznych (zamawiają gównie u krajowych producentów a zagraniczni są pomijani ). Uwidaczniają się przy tym dwa główne kierunki według których rozwijają się system reglamentowania zamówień państwowych:

Pierwszy kierunek stanowią działania i rozporządzenia rządów ustanawiające dyskryminacyjny reżim w dziedzinie cen dla zewnętrznych producentów i eksporterów

Drugi kierunek związany jest z tworzeniem całego systemu przepisów administracyjnych mających często nieformalny i ukryty charakter które określają w jakich przypadkach państwowa instytucja gospodarcza zobowiązana jest do zakupu towarów produkcji krajowej a także kiedy i na jakich warunkach zamówienie może być wydane dostawcy zagranicznemu

Druga grupa środków ma głęboko ukryty charakter a o ich istnieniu można dowiedzieć się na podstawie występującej w kraju praktyki rozmieszczania dochodów.

Mechanizm kursów walutowych

Przedłużaniem każdej transakcji handlowej są operacje płatnicze przy pomocy których można również regulować wielkość obrotów handlowych. Rozliczenia z zagranica istotny sposób wpływają na zdolność konkurencyjną towarów zagranicznych na rynku krajowym. Walutowe środki regulowani importu mogą wywierać również istotny wpływ na cenę towarów i wielkość obrotów handlowych oraz ich strukturę towarową i geograficzną. Powszechnie znany jest efekt działania kursu walutowego kiedy jego obniżenie czyli dewaluacja prowadzi do wzrostu zdolności konkurencyjnej kraju dewaluującego swoją walutę jednocześnie utrudnia realizację towarów zagranicznych na rynku wewnętrznym tego kraju. Dewaluacja waluty jak gdyby tworzy dodatkową barierę importową dla towarów zagranicznych i równocześnie prowadzi do pojawienia się swego rodzaju subsydium eksportowego na wszystkie towary eksportowane oraz do obniżenia cen eksportowych. Inaczej mówiąc dewaluacja waluty krajowej nie tylko nasila działanie tradycyjnych krajowych barier handlowych ale również tworzy nowe ograniczenia. Jeżeli dewaluacja waluty zwiększa efektywność działania barier ochronnych i powodując wzrost cen na towary importowane wprowadza dodatkowe przeszkody dla importu to rewaluacja walut działa wprost przeciwnie. Przyspiesza ona mianowicie wzrost cen na towary eksportowane i hamuje wzrost cen na towary przywożone z zagranicy.

Rewaluacja waluty przy określonym współdziałaniu innych czynników może poprowadzić do bezpośredniej obniżki cen na towar importowane inaczej mówiąc rewaluacja waluty obniża bariery protekcjonistyczne względem towarów zagranicznych.

Innym środkiem finansowym są podatki w ochronie handlowej

Podatki i cła stanowią 2 ważne instrumenty bezpośredniego oddziaływania na ceny towarów importowany o tym jaką rolę pełnią podatki w systemie współczesnej ochrony handlowej świadczy analiza tzw. wartości przywozu towaru. Wskaźnik wartości przewozu towarów na rynek krajowy składa się z trzech elementów:

- Z wydatków eksportera na transport towaru,

- Sumy opłaconych ceł

- Sumy podatków pobieranych przy imporcie

W szeregu krajach podatki zajmują w wartości przewozu towaru takie samo miejsce jakie zajmuje w niej cło. Efekt handlowo-ekonomiczny podatku w wielu przypadkach jest więc analogiczny do cła. Podobnie jak cło wpływają jak one na wzrost ceny towaru pochodzącego z zagranicy i utrudniają jego import. Jednakże podatki w większości przypadków ni podlegają ustaleniom umów międzynarodowych a ich stosowanie w znacznie mniejszym stopniu związane jest ze zobowiązaniami wynikającymi z umów międzynarodowych i porozumień handlowych. W związku z tym powstaje problem gdzie i jak wytyczyć linie podziału między cłem i podatkiem importowym. Odpowiedź na to pytanie ma ważne znaczenie praktyczne, mówi ono gdzie przestają działać międzynarodowe normy prawne a gdzie przestają obowiązywać przepisy prawa cywilnego danego kraju.

Różnica między podatkiem importowym a cłem polega na tym, że cło pobiera się tyko od towarów pochodzenia zagranicznego w momencie przekraczania granicy celnej co jest warunkiem zezwalającym na przywóz towaru z zagranicy a podatek ma charakter wyrównawczy. Pobiera się go zarówno od towarów pochodzenia zagranicznego jako podatek importowy jak też od towarów wytwarzanych przez producentów krajowych jako podatek wewnętrzny. Takie rozróżnienie cła i podatku wynika z istoty artykułu 3 WTO (Światowa Organizacja Handlu), który obejmuje największą liczbę uregulowań w dziedzinie opodatkowania. Artykuł ten mówi, żer podatki i opłaty krajowe powinny być stosowane w takich samych rozmiarach w stosunku do towarów pochodzących z zagranicy w jakich stosuje się je względem towarów krajowych. W charakterze środka ochrony handlowej UE szeroko wykorzystywane są zmienne podatki importowe. Przy ich pomocy realizowana jest ochrona wewnętrznej produkcji artykułów rolnych poprzez tworzenie wysokiego poziomu cen na produkty rolno spożywcze. Działanie zmiennych opłat wyrównawczych podobne jest do ceł tak samo jak cła opłaty te pobierane są przy imporcie towarów i również jak cła bezpośrednio wpływają na cenę towaru. Istotna różnica zmiennych opłat wyrównawczych w stosunku do cła polega jednak na tym, że ich stawka nie jest stała. Ulega ona zmianom w zależności od wzajemnego stosunku cen wewnętrznych i cen światowych na określone towary. Zmienne opłaty wyrównawcze utrzymują na stałym poziomie ceny wewnętrzne ich wysokość zwiększa się gdy ceny światowe obniżają się i zmniejsza się w przypadku wzrostu cen światowych. Inaczej mówiąc zastosowanie zmiennych opłat wyrównawczych zawsze pozwala utrzymać ustanowiony poziom ochrony rynku wewnętrznego. System zmiennych opłat wyrównawczych charakteryzuje się znacznie wyższym stopniem elastyczności niż taryfy celne. Praktycznie mogą one całkowicie izolować ruch cen na tym lub innym rynku od zmian cen światowych. Mogą istotnie przyczyniać się do wzrostu konkurencyjności towarów wytwarzanych przez producentów krajowych i zamykać drogę dla towarów pochodzących z importu.

Podstawę wspólnej polityki rolnej UE stanowi system jednolitych cen wewnętrznych, które obowiązują dla artykułów rolnych na rynku Unii. Wszystkie ceny wewnętrzne ustanawiane w Unii Europejskiej można podzielić na 3 grupy:

1) ceny indykatywne

2) ceny interwencyjne

3) ceny progu

Centralne miejsce w systemie cen UE zajmują ceny indykatywne ustalane każdego roku przez Radę Unii Europejskiej na poziomie wyższym niż światowy

Ceny interwencyjne ustalane są na poziomie od 5-7% niższym od ceny indykatywnej. Jeżeli cena rynkowa spadnie do tego poziomu zaczynają się zakupy interwencyjne mające na celu niedopuszczenie do dalszego jej obniżenia.

Ceny progu na początku każdego roku równają się cenie indykatywnej. W sezonie w miarę wzrostu podaży artykułów rolnych UE cena progu przewyższa cenę indykatywną opłaty wyrównawcze są stosowane wtedy a ich wysokość określa jako różnica między ceną progu a ceną światową w praktyce najniższą ceną światową.

Cena importu do UE składa się więc z dwóch części z ceny światowej którą otrzymuje eksporter spoza Unii i ze zmiennej opłaty wyrównawczej, która jest wpłacona do Funduszu Gwarancji i Orientacji Rolnictwa FEOGA. Cena progu jest najniższą ceną po której może zostać dokonany import. Import do UE jest więc opłacalny wtedy gdy cena rynkowa Unii przekroczy poziom ceny progu. W przypadku odwrotnym kiedy występuje nadwyżka podaży nad popytem. Import jest niejako automatycznie eliminowany ponieważ cena rynkowa spada poniżej poziomu ceny progu i import staje się nieopłacalny. Przy eksporcie do krajów trzecich artykułów rolnych FEOGA pokrywa różnice między ceną w UE a ceną światową.

Wśród różnorodnych form podatków ważną rolę odgrywają również podatki od wartości dodanej VAT oraz podatki konsumpcyjne zwane akcyzami. Są to podatki pośrednie którymi objęte są towary przy sprzedaży. Cechą charakterystyczną akcyzy jest to, że objęte nią towary nie mogą być dopuszczone do sieci handlowej do czasu zaopatrzenia się przez sprzedawcę w odpowiednią markę tych towarów. Początkowo akcyzy były podatkami stosowanymi wobec używek w obecnym czasie większość towarów objętych tego rodzaju podatkami stanowią przedmiot codziennego użytku i utrzymanie akcyz w systemie podatkowym motywowane jest celami fiskalnymi i handlowymi. Oddziaływanie akcyz jest podobne do innych rodzajów podatków pośrednich. Handlowy ich charakter maskowany jest tym, że pobiera się je zarówno od towarów importowanych jak i od towarów produkcji krajowej. Sam system pobierania akcyz od importerów istotnie różni się od praktyki pobierania akcyz od producentów krajowych. Podczas gdy importer zobowiązany jest wnieść bezzwłocznie całą sumę opłaty producent krajowy może otrzymać odroczenie zapłaty. Istnieją także znaczne różnice w podstawie naliczania akcyz. Dla towarów miejscowych akcyzę oblicza się według ceny zbytu produkcji, bazą dla wliczenia akcyzy dla towaru importowanego jest cena importowa wraz z dodatkową sumą zapłaconych ceł i opłat granicznych. Dlatego więc akcyzy przekształcają się w silny środek protekcjonizmu handlowego podwyższając w sposób istotny cenę towaru importowanego akcyzy często obniżają jego atrakcyjność lub ograniczając wpływają na zmniejszanie przywozu danego artykułu.

Bariery techniczne w ochronie handlowej

Cechą charakterystyczną tych środków jest to, że tworzone w wyniku ich stosowania przeszkody ograniczające import towarów wynikają z istniejących na rynku wewnętrznych standardów systemu pomiaru i kontroli jakości towarów, wymogów bezpieczeństwa technicznego, sanitarno weterynaryjnych zasad dotyczących opakowań i oznakowań danego towaru a także innych formalności panujących na rynku przeznaczenia. Bariery te mogą hamować import powodować potrzebę wykonania kosztownych prac dostosowawczych mających na celu adaptację towaru pochodzenia zagranicznego do wymogów rynku wewnętrznego i tym samym mogą wpływać na wzrost cen towarów zagranicznych. Na tle innych środków szczególnie wyróżniają się tu standardy krajowe i międzynarodowe. Standaryzacja otwierając drogę do wzrostu wymiany międzynarodowej może jednocześnie tworzyć warunki do pojawiania się nowych barier pozataryfowych w handlu międzynarodowym. Jeżeli towar zagraniczny nie odpowiada standardowi krajowemu od razu może powstać przeszkoda nie do pokonania na drodze do rynku wewnętrznego danego kraju.

Różnice w standardach poszczególnych krajów i firm działających na ich rynkach wykorzystywane są dla tworzenia barier ochronnych skierowanych przeciwko importowi produkcji zagranicznej i do ochrony interesów producentów krajowych. Darząc do pokonania tych ograniczeń producenci wypuszczają różnego rodzaju modyfikację tego samego podstawowego modelu próbując dostosować się do określonego rynku jest to szczególnie charakterystyczne dla firm produkujących artykuły elektryczne przybory elektroniczne, maszyny rolnicze samochody i wyroby chemiczne. Proce ten otrzymał nazwę proliferacji Równocześnie z dostosowywaniem się produkcji przemysłowej do różnorodnych standardów obserwuje się działalność w kierunku tworzenia standardów międzynarodowych. Znaczenie tego rodzaju standaryzacji dla wzrostu konkurencyjności w handlu międzynarodowym polega przede wszystkim na tym, że standard międzynarodowy pozwala na wytwarzanie produkcji w mniejszej liczbie modyfikacji obniża koszty produkcji i podnosi wydajność pracy. Oszczędności wynikające z ujednolicenia standardów 10 razy przewyższają koszty wynikające z równoważnych czynności związanych ze standaryzacją. Standaryzacja w końcowym efekcie określa jakość wytworzonego towaru, który jest istotnym elementem jego konkurencyjności na rynku światowym. Zainteresowanie standaryzacją międzynarodową przejawiają przede wszystkim korporacje międzynarodowe, których cała działalność produkcyjna zbudowana jest na wymianie produkcji wytwarzanej przez ich przedsiębiorstwa rozmieszczone w różnych krajach. Charakterystyczną cechą rozwoju standaryzacji jest coraz szersze przechodzenie do bezpośredniego wykorzystywania standardów międzynarodowych w miejsce tworzenia standardów krajowych. Przedsięwzięcia te zaktywizował działalność organizacji międzynarodowych zajmujących się problemami tandaryzacji. Należy tu wymienić Międzynarodową Organizację Do Spraw Standaryzacji MOS, która wznowiła swoją działalność w 1947 roku, Międzynarodową komisję elektrotechniczną utworzoną w 1906 roku oraz Międzynarodową Organizację Miar i Wag powstałą w 1875 roku. Kierownictwo organami roboczymi MOS daje odpowiednim krajom niemałe korzyści pozwala ona wpływać na opracowanie standaryzacji międzynarodowej w ten sposób aby producenci danego kraju mogli rozszerzać swoją działalność na rynku światowym kształtować korzystną dla siebie politykę MOS i w całym efekcie przybliżywszy standard międzynarodowy do krajowego polepszać konkurencyjność swoich towarów i tworzy przeszkody do ich eksportu z innych krajów. W ostatnich latach zaktywizowały swą działalność w tym względzie Stany Zjednoczone.

Kolejny środek z tej grupy to systemy pomiaru i kontroli jakości towarów.

Ważna stroną określającą konkurencyjność towaru na rynku świtowym jest jego jakość. Istotne jest przy tym nie tylko wysoki poziom jakości towaru zagranicznego ale także to czy odpowiada on wymogom jakościowym obowiązującym na rynku wewnętrznym kraju przeznaczenia. Wymogi te uzasadnione są różnymi przyczynami do których między innymi należą zasady bezpieczeństwa technicznego normy higieniczne i sanitarne czy też przepisy administracyjne. Przepuszczenie towaru przez granice celną wymaga z reguły przeprowadzenia kosztownych kontroli ekspertyz i wypróbowania jakości towarów. Sama procedura kontroli jakości towaru może przy tym przekształcać się przy tym w pozataryfową przeszkodę na drodze towaru zagranicznego. W szeregu przypadkach kontrola powinna poprzedzać operacje eksportową a towar przed jego wysłaniem do kraju przeznaczenia powinien otrzymać swojego rodzaju wizę techniczną zezwalająca na jego przywóz. System wstępnej kontroli jakości towarów i wydawania wiz technicznych działa w większości krajów rozwiniętych w stosunku do wielu towarów. Sama ekspertyza towarów jest sprawą kosztowną i chodziarz reguł ekspertyz generalnie są takie same do produktów miejscowych i importowanych ich stosowanie często jest związane z dyskryminacją która sztucznie ochrania producentów miejscowych a niejednokrotnie wyklucza konkurencję zagraniczną.

14 w21.stycznia 2000

GATT / WTO A WSPÓŁCZESNE KIERUNKI ZAGRANICZNEJ POLITYKI EKONOMICZNEJ.

Układ ogólny w sprawie taryf celnych i handlu (GATT obecnie WTO (Światowa Organizacja Handlu) utworzony 30.10.1947 w Genewie przez 23 państwa. Organizację tę stworzono w ramach prac Komitetu Przygotowawczego do Konferencji Hawańskiej w sprawie utworzenia Międzynarodowej Organizacji Handlowej ITO. Tymczasowo, tzn. do utworzenia ITO, GATT wprowadzono w życie na podstawie protokółu obowiązującego od 01.01.1948r. do utworzenia ITO nie doszło i w rezultacie GATT nabrał charakteru stałej organizacji. Zasadniczym celem GATT było wspieranie i regulowanie otwartej wymiany handlowej, tzn. handlu międzynarodowego opartego na czytelnych, czystych i stabilnych regułach wyprowadzonych z zasad rzetelnej konkurencji oraz równowagi praw i obowiązków. Już w początkowym okresie działalności GATT, tj. w latach 1947-56, przeprowadzono cztery konferencje taryfowe, na których omawiano problemy liberalizacji handlu międzynarodowego. Odbyły się one w: Genewie (1947), Annecy (1949), Torquey (1951) oraz ponownie w Genewie (1956). Głównym inicjatorem rozmów były Stany Zjednoczone, które zachowując wysokie bariery celne poprzez ich obniżkę, w przypadku innych krajów starały się otworzyć drogę dla swojego eksportu. Nowy etap w rozwoju polityki taryfowo - celnej związany był z utworzeniem ugrupowań integracyjnych w Europy Zachodniej. Formowanie się unii celnej EWG i strefy wolnego handlu EFTA oznaczało aktywne włączenie środków taryfowo - celnych do podziału rynku Europy Zachodniej i wyraźne naruszenie wpływów ekonomicznych Stanów Zjednoczonych w tej części świata. Pomiędzy głównymi krajami rozwiniętymi rozgorzała prawdziwa wojna celna, przede wszystkim w ramach GATT.

Pierwsza większa konfrontacja w tej wojnie przeszła do historii pod nazwą „wojny kurzej”, która stała się poważnym starciem zagranicznych interesów ekonomicznych USA i EWG. Ta wojna wybuchła bezpośrednio po V wielostronnych rokowaniach w ramach GATT dotyczących obniżenia taryf celnych pod nazwą rundy Dilona. Inicjatorem tych rozmów, (początek w 1960r.) podobnie jak poprzednio był rząd USA. Rokowania w ramach tej rundy były bezpośrednim atakiem USA na bariery taryfowo - celne EWG. Wspólna zewnętrzna taryfa celna zaczęła dopiero wchodzić w życie, a nadzieją USA było osłabienie jej protekcjonistycznego efektu. Rokowania zakończyły się w marcu 1962r. zawarciem porozumienia między USA i EWG obniżającego cło (w przypadku EWG przeciętnie o 20%, USA - 8%).

Niezadowolenie USA i EWG skłoniło obie strony do przeprowadzenia w ramach GATT nowych VI z kolei wielostronnych rokowań handlowych. Inicjatorem znów był rząd USA. W ciągu 4-ech lat rozpoczętej w Genewie w maju 1964r. rundy Kennediego toczyły się uciążliwe rozmowy, których pierwotnym zamierzeniem było obniżenie o połowę taryf celnych państw w nich uczestniczących. W sumie jednak osiągnięto jednak porozumienie zmniejszające w ciągu 4 lat (1968-72) cło na artykuły przemysłowe w przybliżeniu o 35%.

Sytuacja kryzysowa, która pojawiła się w gospodarce w latach 70-tych, skłoniła USA, EWG i Japonię do nowych VII wielostronnych rokowań handlowych. Rozmowom dała początek deklaracja przyjęta na naradzie ministrów 102 krajów 14.10.1973r. w Tokio. Rokowania, które otrzymały nazwę rundy Tokijskiej różniły się od poprzednich zarówno składem uczestników jak też zakresem omawianych problemów. Ogłoszono je otwarcie dla każdego kraju w tym także dla krajów nie będących członkami GATT. Około 2/3 wszystkich uczestników stanowiły kraje rozwijające się. Już w trakcie przygotowań do rozmów oraz z deklaracji Tokijskiej wynikało, że przedmiotem wielostronnych rokowań handlowych oprócz taryf celnych będą różnego rodzaju bariery pozataryfowe. Z uwagi na rozbieżności stanowisk w ramach rundy pomiędzy głównym partnerami, rozmowy zakończone zostały dopiero po upływie 5-ciu lat od ich rozpoczęcia - 12.05.1979r. podpisaniem porozumienia handlowego, które weszło w życie 01.01.1980r. Obejmowało ono obniżenie stawek celnych na artykuły przemysłowe przeciętnie o 34% jeżeli za współczynnik przyjęto średnią arytmetyczną ważoną lub o 39% w przypadku zwykłej średniej arytmetycznej w ciągu 8-10 lat, a także porozumienie to obejmowało ograniczenie możliwości stosowania najróżnorodniejszych barier pozataryfowych od subsydiowania produkcji antyimportowej do środków zabezpieczających co stanowiło kluczowy element porozumienia. W dziedzinie artykułów rolnych redukcja ceł dotyczyła towarów, na które przypadało 12 spośród 48 mld USD globalnej wartości importu rolnego. Obniżki ceł miały osiągnąć poziom 52% w przypadku surowców rolnych, 30% w przypadku półfabrykatów, 33% w przypadku produktów finalnych. Oprócz tego podpisano tzw. kodeksy stosowania barier pozataryfowych, obejmujące techniczne bariery handlowe, subwencje oraz cła wyrównawcze i antydumpingowe, wycenę celną towarów oraz zasady stosowane przy zakupach rządowych. Podpisano również porozumienie dotyczące tzw. ram handlu światowego. Sformułowano w nim ideę specjalnego, preferencyjnego traktowania krajów rozwijających się. Sprecyzowano zasady stosowania protekcjonizmu wychowawczego i stosowania ochrony bilansu płatniczego oraz dokładniej określono sposoby rozstrzygania sporów.

W wyniku stagnacji gospodarczej kryzysu w handlu międzynarodowym i eskalacji protekcjonizmu handlowego w pierwszej połowie lat 80-tych, postanowiono przeprowadzić nowe wielostronne rokowania handlowe w sprawie redukcji rozszerzającego się w szybkim tempie stosowania ograniczeń handlowych. Na sesji ministerialnej w Punta del Este w Urugwaju 20.09.1986r. przyjęto deklarację o rozpoczęciu nowej rundy rokowań handlowych, która otrzymała nazwę rundy Urugwajskiej. Zakończenie jej przewidywano na rok 1990. Do najważniejszych dziedzin objętych negocjacjami należała liberalizacja wymiany handlowej artykułów tekstylnych i rolnych ochranianych zarówno przez cła jak i przez środki pozataryfowe. Ich przedmiotem były także wewnętrzne środki ochronne stosowane przez poszczególne kraje takie jak subwencje w rolnictwie. Nie mniejszą uwagę przywiązywano również do złożonych problemów handlu usługami, ponieważ znaczenie tego sektora gospodarki w wymianie międzynarodowej ciągle wzrasta. runda Urugwajska zajęła się też liberalizacją wymiany technologicznej a w tym handlem patentami i prawami autorskimi. Znaczne trudności w czasie rokowań wystąpiły w przypadku rozpowszechnionych już dobrowolnych ograniczeń eksportu, a największe korzyści jak przewidywano odniesiono w sprawach związanych z klauzulą największego uprzywilejowania. W wyniku trudności w rokowaniach, które związane były przede wszystkim z rolnictwem runda Urugwajska zakończyła się 15.12.1993r. Jednakże akt końcowy podpisano 15.04.1994r., z którego wynikało, że w ciągu kilku lat nastąpi dalsza redukcja stawek celnych w handlu artykułami przemysłowymi przeciętnie o 39%, tj. z 6,3% do 3,9%. Uzgodniono również wyeliminowanie w ciągu 10-ciu lat dobrowolnych ograniczeń eksportu i ich odmian w handlu wyrobami tekstylnymi i odzieżą stosowanych na mocy tzw. porozumienia wielowłóknowego, a więc uzgodniono poddanie także tej dziedziny wymiany ogólnym zasadom WTO. Po raz pierwszy zawarto porozumienie w sprawie regulacji i liberalizacji handlu artykułami rolnymi. Cłami zastąpiono wszystkie środki pozataryfowe stosowane w handlu rolnym, czyli nastąpiła tzw. taryfikacja, a następnie nowe podwyższone stawki celne są obniżane w ciągu 6-ciu lat przeciętnie o 36%. W rezultacie rozmów postanowiono również obniżyć subsydia w eksporcie artykułów rolnych, czyli tzw. wsparcie wewnętrzne rolnictwa. Ponadto nowymi regulacjami wielostronnymi zostały objęte trzy nowe dziedziny międzynarodowego obrotu gospodarczego:

1. handel usługami,

2. ochrona praw własności intelektualnej,

3. handlowe aspekty polityki inwestycyjnej

Celem porozumienia w dziedzinie usług, czyli układu ogólnego o handlu usługami (GATS) było ustalenie wielostronnych reguł prowadzenia handlu w tej dziedzinie, oraz zmniejszenie barier w tym handlu.

W dwóch pozostałych nowych dziedzinach porozumienia przewidywały ograniczenie nadużywania praw własności intelektualnej poprzez podrabianie towarów, programów komputerowych, kaset wideo itp., oraz zmniejszenie stosowania przez państwa instrumentów polityki, które utrudniały dokonywanie inwestycji zagranicznych.

Układ ogólny w sprawie taryf celnych i handlu czyli GATT został zastąpiony Światową Organizacją Handlu (WTO) powołano 10.01.1995r. o szerszych kompetencjach niż GATT. Głównym zadaniem WTO jest nadzorowanie wprowadzania w życie, przez poszczególne kraje porozumień rundy Urugwajskiej. Organizacja ta stanowi też forum negocjacji dotyczących dalszej liberalizacji międzynarodowego obrotu towarowego, usługowego w zakresie inwestycji zagranicznych, związanych z obrotem towarowym oraz w zakresie praw własności intelektualnej. W wyniku rundy Urugwajskiej i utworzenia WTO powstał system jednolitych reguł w międzynarodowym obrocie gospodarczym. Warunkiem uczestnictwa w WTO jest bowiem albo przyjęcie wszystkich porozumień rundy, albo też ich odrzucenie. Na początku 2000 roku członkami WTO były 134 kraje. WTO stała się więc niemal uniwersalną organizacją. Stanowi jednocześnie system obejmujący znacznie większą liczbę dziedzin współpracy międzynarodowej niż GATT oraz nowych porozumień wynegocjowanych w rundzie Urugwajskiej. Ma też obowiązek dostosowywania krajowych przepisów handlowych zasad WTO oraz publikacji tych przepisów.

Polska należy do WTO od 05.08.1995r. Udział w WTO oznacza stopniową liberalizację handlu i innych dziedzin wymiany gospodarczej w Polsce, jak też zwiększenie stabilności i przewidywalności zagranicznej polityki ekonomicznej. Kolejne rokowania handlowe w sprawie liberalizacji handlu międzynarodowego miały rozpocząć się 01.01.2000r. w Seatlle w USA.

W wyniku fiaska rozmów ministrów krajów członkowskich WTO w czasie sesji ministerialnej, tej organizacji, która miała miejsce na przełomie XI/ XII 1999r. nowa runda nie rozpoczęła się w planowanym terminie. Miała ona dotyczyć ważnych kwestii handlu międzynarodowego artykułami rolnymi i tekstylnymi. Zakłada się jednak jej rozpoczęcie w ciągu najbliższych 6-ciu miesięcy 2000r. Przyczyną takiej sytuacji był wzrost roli organizacji pozarządowych zajmujących się przede wszystkim ochroną środowiska naturalnego, a także różnych organizacji konsumentów, w tym związków zawodowych. Organizacje te uważają, że liberalizacja handlu międzynarodowego przynosi korzyści przede wszystkim krajom najbardziej rozwiniętym. Uważa się też, że należy dokonać bardziej szczegółowego wyliczenia co jest aktualnie korzystne dla rozwoju gospodarki światowej: czy liberalizacja handlu międzynarodowego, czy też ochrona środowiska naturalnego. Z uwagi na wagę tych problemów powinno się okresowo stosować liberalizm handlowy i ochronę środowiska naturalnego. Ponieważ jednak liberalizacja handlu międzynarodowego przynosi znaczące korzyści dla rozwoju gospodarczego zagadnienie to również w przyszłości będzie odgrywać bardzo ważną rolę.

PROCESY INTEGRACYJNE WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ

Zainteresowania badaniami dotyczącymi integracji gospodarczej znalazły wyraz w pracach poświęconych teorii unii celnej. Punktem wyjścia tych badań była ogłoszona w 1950r. teoria unii celnej J. Vinera. Utworzenie unii celnej wg tej teorii wywołuje zawsze dwa efekty:

1. zmiana kierunków handlu międzynarodowego, czyli efekt przesunięcia (trade diversion effect); w wyniku dyskryminacji eksportu krajów nie wchodzących w skład unii, których towary obciążone zostają we wszystkich krajach unii takim samym cłem importowym w porównaniu z obrotami między krajami unii, których towary nie podlegają ocleniu. Prowadzi to do ograniczenia eksportu krajów nie należących do unii, a także do realokacji zasobów zarówno w krajach unii, jak i pozostałych krajach świata i to często w kierunku zwiększającym koszty wytwarzania tj. zmniejszającym efektywność wykorzystania zasobów

2. kreacja nowych możliwości handlu między krajami unii (trade creation effect): czyli efekt rozszerzania się specjalizacji, co może prowadzić do bardziej racjonalnego wykorzystania zasobów krajów unii.

Obydwa te efekty występują łącznie i dopiero uwzględnienie ich łącznych skutków dla handlu, realokacji zasobów, oraz efektywności ich wykorzystania w unii i poza nią dać może określone i oczekiwane korzyści. W teorii integracji ekonomicznej (Mead, Tinbergen, Palassa, Vanec) uwzględnia się o wiele więcej czynników niż w teorii unii celnej. Przyjmuje się, że kraje wkraczające na drogę integracji gospodarczej znoszą między sobą nie tylko cła i inne przeszkody dla handlu i płatności wzajemnych, ale także bariery dla przepływu czynników produkcji tj. kapitału i pracy. Starają się ponad to koordynować krajową politykę ekonomiczną, transportową, socjalną itp. W stosunku do krajów trzecich prowadzą natomiast ujednoliconą politykę ekonomiczną stosując cła i ograniczenia pozataryfowe.

Pojęcie międzynarodowej integracji gospodarczej jest określane różnie przez różnych autorów. Najogólniej można powiedzieć, że międzynarodowa integracja gospodarcza oznacza wykształcenie się jednolitego, spoistego wewnętrznie organizmu gospodarczego obejmującego min. dwa kraje. Proces ten sprowadza się do wytwarzania się trwałych strukturalnych powiązań i wzajemnych przystosowań między istniejącymi na obszarze tych krajów przedsiębiorstwami, grupami przedsiębiorstw, branżami i gałęziami produkcji, a także dziedzinami działalności gospodarczej i regionami gospodarczymi w taki sposób, że tworzą one w efekcie pewien scalony wewnętrznie organizm gospodarczy. Wzajemne oddziaływanie tych przedsiębiorstw, branż, gałęzi produkcji regionów gospodarczych na ich wielkość, tempo i kierunki rozwoju powodują pogłębianie się międzynarodowego i międzygałęziowego podziału pracy w obrębie każdego z integrujących się krajów, a zwłaszcza między nimi. Rozwija się więc szeroko specjalizacja i kooperacja. W wyniku tych procesów kraje te w dużym stopniu stają się wzajemnie ekonomicznie komplementarne co oznacza, że znajdują zwłaszcza u siebie rynki zbytu i źródła zaopatrzenia.

Procesy integracyjne najskuteczniej realizowane są w Europie.

Pierwszym etapem było utworzenie trzech wspólnot europejskich:

1. Europejskiej Wspólnoty węgla i Stali, utworzonej na mocy traktatu paryskiego z 1951r., a weszła w życie w 1952r.

2. Europejska Wspólnota Gospodarcza, utworzona na mocy traktatu rzymskiego z 25.03.1957r., a weszła w życie 01.01.1958r.

3. równocześnie z tą organizacją utworzono, na mocy tego samego traktatu, Europejską Wspólnotę Energii Atomowej- Euratom.

Zarówno traktat paryski jak i traktaty rzymskie zostały podpisane przez 6 krajów założycielskich: RFN, Francję, Włochy, Belgię, Holandię i Luksemburg. Procesy integracyjne w Europie ulegały pogłębianiu i poszerzaniu. Istotny wpływ na ich pogłębianie wywarł jednolity akt europejski z 1986r., który wszedł w życie w 1987r., a także traktat o unii Walutowej i Ekonomicznej podpisany w Masttstrich w 07.02.1992r. Traktat o Unii Europejskiej wszedł w życie 01.11.1993r. W wyniku poszerzania wspólnot europejskich w 1973r. przystąpiły trzy kolejne kraje: Wielka Brytania, Dania i Irlandia. W 1981r. przystąpiła Grecja, w 1986r. - Hiszpania i Portugalia, w 1994 - Austria, Szwecja i Finlandia.

Jednolity Akt Europejski przyczynił się istotnie do powstania międzynarodowych organów Wspólnot Europejskich. Należą do nich: Komisja Europejska, Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski i Trybunał Sprawiedliwości. Miał on także znaczący wpływ do końca 1992r. jednolitego rynku wewnętrznego Wspólnot Europejskich. W celu przyspieszenia zadań związanych z tworzeniem jednolitego rynku europejskiego wydano 1985r. tzw. białą księgę, która zawierała 282 akty prawne, w formie propozycji dotyczących zniesienia istniejących jeszcze na wspólnym rynku barier legislacyjnych, fiskalnych i technicznych w celu swobodnego przepływu towarów usług, kapitałów i siły roboczej.

Budowa unii walutowej i ekonomicznej przebiegała w 3-ch etapach:

1. od 1990r. -dotyczył swobodnego przepływu kapitałów

2. od 01.01.1994r.- w czasie tego etapu kraje UE zostały zobowiązane do spełnienia 4-ch tzw. kryteriów konwergencji:

• przyrost rocznego zadłużenia nie mógł przekroczyć 3% PKB, a ogólne zadłużenie nie mogło przewyższać 60% PKB;

• stopa inflacji nie mogła wynosić więcej jak 1,5% średniej 3-ch państw o najniższej inflacji;

• nominalna długoterminowa stopa procentowa nie mogła przekraczać 2% przeciętnej 3-ch krajów o najniższych stopach inflacji;

• dane państwo nie mogło powodować, przynajmniej przez dwa lata żadnych poważniejszych napięć w mechanizmie kursów walutowych europejskiego systemu walutowego;

w trakcie tego etapu powołano do życia Europejski Instytut Walutowy.

3. Od 01.01.1997 do 01.01.1999 - przewidywał wejście w życie Unii Walutowej i Gospodarczej w oparciu o Europejski System Banków Centralnych i Europejski Bank Centralny oraz wspólną walutę EURO (wcześniej do 1995roku, ECU)

Jednolita waluta EURO została wprowadzona 01.01.1999r. do rozliczeń międzybankowych w krajach UE, a do powszechnego obiegu zostanie wprowadzona w 2002 roku. Walutę tę wprowadziły nie wszystkie kraje UE (Grecja, Wielka Brytania, Dania, Szwecja). Grecja nie spełniała warunków w/w konwergencji, pozostałe kraje nie wprowadziły EURO z powodu własnej polityki ekonomicznej, która nie została jeszcze dostosowana do UE.

67

2

---