Czytanie ze zrozumieniem warunkiem dobrego uczenia się
Kształcenie i wszelkiego rodzaju samokształcenie opiera się przede wszystkim na czytaniu ze zrozumieniem. Proces cichego czytania ze zrozumieniem nie należy do łatwych. Ma miejsce wówczas, gdy rozpoznawanie grafemów i werbalne odtwarzanie fonemów jest jednoznaczne ze zrozumieniem treści wyrażonych za pośrednictwem słowa pisanego i druku (J. Zborowski).
Istotą czytania ze zrozumieniem jest kojarzenie obrazów graficznych z odpowiadającymi im słowami. Opanowanie umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem przygotowuje uczniów klas początkowych do nauki w klasach wyższych oraz ułatwia im funkcjonowanie w życiu społecznym.
W literaturze psychologicznej są dowody na to, że dobre rozumienie informacji przez ucznia, korzystnie wpływa na jego postępowanie i przystosowanie się do sytuacji.
Rozumienie jest niezbędnym elementem procesu uczenia się. Brak tej umiejętności powoduje rezygnację w poznawaniu lektury lub uczenie się na pamięć. Efektem takiego postępowania może być utrwalenie treści, które nigdy nie zostały zrozumiane i przyswojone.
Rozumienie tekstu uzależnione jest od wielu czynników, które możemy podzielić na:
psychologiczne tkwiące w dziecku (słuch fonematyczny, percepcja wzrokowa, zdolności intelektualne, pamięć, koncentracja uwagi, pewność siebie, zainteresowania, doświadczenia życiowe),
psychologiczne tkwiące poza dzieckiem (sytuacja, w której się czyta),
pedagogiczne tkwiące w dziecku (stopień zmechanizowania czytania, umiejętność dostosowania metody i tempa do czytanego tekstu, orientacja w układzie zdań i akapitów, wszechstronne przygotowanie do czytanego tekstu, tj. znajomość poprawnej wymowy i znaczenia trudnych nowych słów i pojęć),
pedagogiczne tkwiące poza dzieckiem (styl tekstu, struktura języka, bodźce stosowane przez nauczyciela).
Spośród wymienionych czynników bardzo ważnym i decydującym o szybkości i rozumieniu czytanego tekstu jest słuch fonematyczny. Prawidłowy poziom słuchu fonematycznego pozwala dziecku na dokonanie analizy i syntezy dźwięków mowy a w efekcie opanowanie umiejętności czytania. Kolejny ważny czynnik to percepcja wzrokowa, która pozwala na rozpoznawanie i rozróżnianie bodźców wzrokowych. Ćwiczenia rozwijające percepcję wzrokowa możemy podzielić według kilku aspektów:
koordynacja wzrokowo ruchowa,
spostrzeganie figury i tła,
stałość spostrzegania,
spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni,
spostrzeganie stosunków przestrzennych.
Kolejny czynnik to koncentracja uwagi. Umiejętność ta umożliwia rozumienie przeczytanego tekstu, jest nastawieniem woli zmuszającym do tego, aby czytelnik nie pozwolił swoim wyobrażeniom, myślom, odbiegać od celu, jakim jest czytanie danego tekstu.
W każdej klasie bardzo łatwo zauważyć ucznia, który nie rozumie czytanego tekstu. Uczeń taki ma duże trudności w zapamiętywaniu i przyswajaniu informacji, nie bierze aktywnego udziału w zajęciach poświęconych pracy z samodzielnie przeczytanym tekstem, wyłącza się z zajęć jest nerwowy i niespokojny lub znudzony. Trudności te prowadzą najczęściej do nawarstwiania się zaległości w poznawaniu treści nauczania, co powoduje brak osiągnięć i coraz mniejszą motywację do nauki.
Aby doskonalić umiejętność czytania ze zrozumieniem, należy tworzyć sprzyjające realizacji tego zadania sytuacje dydaktyczne poprzez organizowanie i stosowanie odpowiednich ćwiczeń.
Propozycje ćwiczeń:
szukanie wyznaczonych wyrazów w tekście,
układanie rozsypanek wyrazowych według wskazówek nauczyciela (dobieranie czasownika do odpowiedniego rzeczownika),
układanie rozsypanek zdaniowych,
wybieranie zdania z rozsypanki do odpowiedniego rysunku,
dobieranie podpisów do obrazków lub odwrotnie,
przygotowanie odpowiedzi do przeczytanego po cichu pytania,
odczytywanie fragmentu tekstu do pytania lub ilustracji.
Przedstawione propozycje to nieliczne przykłady ćwiczeń, które mogą być pomocne do przygotowania innych, ciekawych zadań dl ucznia.
Organizując zajęcia mające na celu kształcenie umiejętności czytania ze zrozumieniem pamiętać musimy, aby były one ciekawe, różnorodne i dostosowane do możliwości dziecka.
Ćwiczenia należy stosować do momentu osiągnięcia u ucznia umiejętności rozumienia czytanego tekstu.
Dowodem na rozumienie czytanego tekstu nie jest poczucie ucznia, że rozumie on czytany tekst Konieczna jest kontrola i samokontrola w tym zakresie. Badania umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem rozpoczęto na przełomie XIX i XX wieku.
Istotą cichego czytania jest zrozumienie ogarniętego wzrokiem tekstu, a technika czytania cichego polega na czytaniu tekstu wyrazami (cząstkami wyrazów) wyłącznie wzrokiem. Czytanie ciche angażuje osobowość ucznia, ponieważ rozumiany tekst jest wynikiem reakcji intelektu i stosunku emocjonalnego do treści.
Ze względu na znaczenie umiejętności czytania cichego ze zrozumieniem należałoby odpowiedzieć na pytanie, kiedy rozpoczynać pracę nad wdrażaniem uczniów do tej umiejętności. Odpowiedź na to pytanie nie jest wprawdzie jednoznaczna, ale równolegle ze zdobywaniem umiejętności czytania rozpoczyna się wdrażanie do czytania cichego ze zrozumieniem. Tym bardziej, że uwaga dziecka podczas czytania ze zrozumieniem jest prawie wyłącznie skupiona na treści. Oczywiście tak jest, jeżeli uczeń jako tako przyswoił technikę czytania. Dziecko, które ma trudności w czytaniu, ma również trudności w zrozumieniu treści czytanego tekstu. Technika czytania w dużej mierze determinuje rozumienie czytanego tekstu.
Profesor Ryszard Więckowski wyróżnia trzy poziomy rozumienia tekstów:
poziom I
- uczniowie wyodrębniają konkretne fakty i zdarzenia, zapamiętują je i odtwarzają na polecenie nauczyciela;
poziom II
- w czytanym tekście uczniowie wyodrębniają związki przyczynowo-skutkowe między faktami i zdarzeniami;
poziom III
- uczniowie potrafią wyodrębnić ideę utworu (myśl przewodnią).
Należy pamiętać, że wdrażanie do czytania ze zrozumieniem powinno się odbywać każdego dnia i przy każdej nadarzającej się okazji, niezależnie od rodzaju kształcenia.
W systemie zintegrowanym łatwo się zapomina, że nadal uczniów należy wdrażać do samodzielnego i twórczego myślenia, uczyć czytania i czytania ze zrozumieniem, umiejętności formułowania i komunikatywnego wypowiadania myśli. Temu sprzyja język polski. Nauczyciel musi być przekonany nie tylko w klasach I-III, że elementarną funkcję integrującą wiedzę ucznia spełnia język ojczysty.
Literatura
Sławomir Sokołowski, Czytanie ze zrozumieniem w systemie integralnej realizacji programu nauczania w klasach I-III, Życie Szkoły 5/2000, s.264.
Barbara Majer- Gemińska, Zagadnienia rozumienia tekstu, Życie Szkoły 6/1992, s.332.
Marianne Frostig, David Horne, Program rozwijajacy percepcje wzrokową, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1989.
Krystyna Stanicka
3