1. PSYCHOLOGIA PRENATALNA. ROZWÓJ, FAZY ROZWOJU, ZAGROŻENIA ROZWOJU PRENATALNEGO.
JAKI JEST POCZĄTEK ŻYCIA??
Życie rozpoczyna się w momencie poczęcia - tzn. wówczas, gdy komórka rozrodcza żeńska (jajo) zostaje zapłodniona przez komórkę męską (plemnik). Zachodzi to w przybliżeniu na 280 dni przed porodem.
Zanim dadzą początek życiu, męskie i żeńskie komórki rozrodcze muszą przejść przez kilka procesów przygotowawczych. W przypadku komórek żeńskich jest to: dojrzewanie, owulacja i zapłodnienie. W przypadku komórek męskich: dojrzewanie i zapłodnienie.
- Dojrzewanie komórek rozrodczych
To pierwszy proces przygotowawczy, mający duże znaczenie w determinowaniu dziedzicznego wyposażenia nowo powoływanej do życia istoty. Polega ona na redukcji chromosomów poprzez podział komórek.
Zanim nastąpi proces dojrzewania, w każdej komórce rozrodczej (płciowej), czy to w komórce męskiej czy żeńskiej, znajdują się 23 pary chromosomów, są one nosicielami cech dziedzicznych.
W procesie dojrzewania chromosomy każdej komórki łączą się w pary po przeciwnych stronach jądra komórkowego. W każdej parze chromosomów jeden pochodzi od matki, a drugi od ojca. Następnie powstałe komórki dzielą się. Kiedy proces dojrzewania zostaje zakończony, pojawiają się cztery dojrzałe komórki rozrodcze każdej płci, każda zawiera po 23 chromosomy. W przypadku komórek płciowych męskich każda z czterech dojrzałych komórek jest zdolna do zapłodnienia jaj, ale tylko jedno jajo może być zapłodnione
- Owulacja żeńskiej komórki rozrodczej
Jest to drugi proces przygotowawczy. Owulacja jest procesem ucieczki jednego dojrzałego jaja w czasie cyklu menstruacyjnego. W przypadku ciąży mnogiej dwa jaja zostają uwolnione z pęcherzyków jednego lub dwu jajników.
Z chwilą wydobycia się z jednego z jajników dojrzałe jajo znajduje drogę do ujścia jajowodu najbliżej jajnika, z którego się uwolniło. Po wejściu do jajowodu posuwa się wzdłuż niego dzięki kombinacji takich czynników jak rzęski, czyli komórki włosowate znajdujące się w jajowodzie, płyn z zawartością estrogenu, dostarczonego z torebki jajowodu, śluz wydzielany przez warstwę nabłonkową wyściełającą jajowód oraz rytmiczne skurcze ścianek jajowodu.
- Zapłodnienie
Trzeci proces przygotowujący do pojawienia się nowego organizmu to zapłodnienie jaja przez plemnik. Podczas normalnego zapłodnienia jajo znajduje się w jednym z jajowodów prowadzących od jajnika do macicy. W wyniku współżycia płciowego wielkie ilości plemników pozostają na wargach sromowych macicy i zaczynają się posuwać w kierunku jajowodu. Plemniki są przyciągane w kierunku jaja dzięki znacznej aktywności hormonalnej, a następnie przesunięte do jajowodu. Po wniknięciu plemnika do jaja powierzchnia komórki jajowej jest tak zmieniona, że żaden inny plemnik nie może się do niej przedostać. Tak więc zapłodnienie jest zakończone wtedy, kiedy nastąpiło połączenie plemnika z jajem.
Kiedy plemnik przenika przez ścianki jaja, wówczas jądra obu komórek zbliżają się do siebie. Zostaje przerwana błonka każdej z komórek i obydwa jądra zlewają się z sobą. Nowo utworzona komórka zawiera 23 pary chromosomów, z których połowa pochodzi od komórki męskiej a druga połowa od komórki żeńskiej.
NAJWAŻNIEJSZE WŁAŚCIWOŚCI OKRESU PRENATALNEGO
Wyposażenie dziedziczne
Wyposażenie dziedziczne, stanowiące podstawę późniejszego rozwoju, utrwala się w tym okresie. Dotyczy to nie tylko cech fizycznych i psychicznych, lecz także płci jednostki.
Szybki wzrost i rozwój
W tym czasie występuje proporcjonalnie szybszy wzrost i rozwój niż w jakimkolwiek innym okresie życia. W ciągu 9 miesięcy przed urodzeniem jednostka rozwija się, począwszy od mikroskopijnie małej komórki zarodkowej do noworodka ważącego ok. 3 kg i mającego ok. 50 cm długości. Ponadto zostają ukształtowane wszystkie właściwości fizyczne istoty ludzkiej.
Właściwości środowiska prenatalnego
Korzystne warunki w organizmie matki przyczyniają się do rozwoju możliwości dziedzicznych, podczas gdy niekorzystne warunki mogą hamować rozwój lub zakłócić prawidłowość przyszłego rozwoju.
ROZWÓJ PRENATALNY
- Główne fazy rozwoju prenatalnego
Faza jajowa
(od zapłodnienia do końca 2 tygodnia)
· komórka jajowa pozostaje praktycznie nie zmieniona pod względem wielkości z powodu braku zewnętrznego źródła pożywienia;
· szybki rozwój wewnętrzny;
· wszczepienie się w wewnętrzną ściankę macicy ok. 10 dnia po zapłodnieniu;
· od tego momentu jajo staje się pasożytem.
Faza embrionalna
(od końca 2 tygodnia do końca ok. 2 miesiąca)
· wszystkie ważne cechy zewnętrzne i wewnętrzne zaczynają się rozwijać i funkcjonować;
· narządy płciowe są dość dobrze rozwinięte, można już odróżnić płeć zarodka;
· wzrost części głowowej jest proporcjonalne znacznie szybciej w porównaniu z resztą ciała;
· rozwijają się dodatkowe organy - łożysko, pępowina i worek owodniowy.
Faza płodowa
(od końca ok. 2 miesiąca do porodu)
· cechy wewnętrzne i zewnętrzne kontynuują proces wzrostu i rozwoju;
· organy wewnętrzne w 6 miesiącu przyjmują prawie taką pozycję jak u osób dorosłych;
· komórki nerwowe istniejące już w 3 tygodniu, szybko wzrastają pod względem ilościowym w ciągu 2, 3 i 4 miesiąca;
· wiek zdolności do życia zostaje osiągnięty w 7 lub 8 miesiącu;
· aktywność płodu (np. kopanie, wiercenie się) rozpoczyna się pomiędzy 2 a 3 miesiącem.
CZYNNIKI WYWIERAJĄCE WPŁYW NA ROZWÓJ PRENATALNY
Środowisko, w którym żyje dziecko przed urodzeniem decyduje o tym, czy płód będzie rozwijał się według naturalnego porządku. Normalnie, warunki środowiska wewnątrzmacicznego są idealne dla rozwoju zdrowego dziecka. Wyraźne odmienności mogą wywoływać pewne zaburzenia. Każdy szkodliwy czynnik wprowadzony przez krwiobieg matki do łożyska może zaburzać środowisko śródmaciczne. Jeżeli pojawi się on w krytycznym momencie ustalonego porządku rozwoju, wówczas może go zmienić nawet na stałe.
Czynniki wpływające na rozwój prenatalny
Odżywianie matki
Pożywienie dla nienarodzonego dziecka jest dostarczane z krwiobiegu matki poprzez łożysko. Aby dziecko było zdrowe, dieta matki musi zawierać dostateczną ilość protein, tłuszczu i węglowodanów.
Niedobór witamin
Niedobór witamin C, B6, B12, E i K może utrudniać normalny rozwój prenatalny.
Zdrowie matki
Do czynników zdrowotnych matki, które mają duży wpływ na oczekiwane dziecko należą: zaburzenia wydzielania wewnętrznego, choroby zakaźne (zwłaszcza różyczka i choroby weneryczne), choroby przewlekłe lub wyniszczające oraz wyraźna nadwaga lub niedowaga.
Czynniki Rh
Niezgodność między grupą krwi matki i ojca przyczynia się do uszkodzenia komórek płodu. Prowadzi to do komplikacji fizycznych lub psychicznych, często na tyle poważnych, że w rezultacie powodują śmierć lub trwałe kalectwo dziecka.
Alkohol
Alkohol wpływa szkodliwie na rozwój psychiczny i fizyczny dziecka
Tytoń
Zarówno bierne jak i czynne palenie jest szkodliwe dla płodu. Zawartość chemiczna dymu przedostaje się do krwi dziecka, wywiera to niekorzystny wpływ na tętno serca płodu.
ZAGROŻENIA WYSTĘPUJĄCE W OKRESIE PRENATALNYM
W okresie prenatalnym występuje bardzo dużo zagrożeń, często bardzo poważnych. Są to zagrożenia natury fizycznej i psychologicznej.
Potencjalne zagrożenia fizyczne różnych faz rozwoju prenatalnego
Faza jajowa
· zapłodnione jajo może obumrzeć z braku pożywienia, zanim zostanie zagnieżdżone w ściance macicy, z uwagi na czas potrzebny na przebycie jajowodu;
· nieprzygotowanie ścianki macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja, spowodowane brakiem równowagi między gruczołem przysadki a jajnikami;
· zagnieżdżenie zapłodnionego jaja w ściance jajowodu - tzw. ciąża jajowodowa - czego rezultatem jest brak pożywienia lub przestrzeni, niezbędnych do rozwoju;
· zagnieżdżenie zapłodnionego jaja w małej przestrzeni tkanki o budowie włóknistej w ściance macicy, co może utrudniać pozyskiwanie pożywienia.
Faza embrionalna
· poronienie, czyli „samoistne przerwanie ciąży”, jest wynikiem niekorzystnych dla macierzyństwa warunków, takich jak np. złe odżywianie, zaburzenia hormonalne, stresy emocjonalne itp., które mogą spowodować, że zarodek zostanie usunięty ze swojego miejsca w ściance macicy;
· nieprawidłowości rozwojowe, które zdarzają się częściej w tej fazie niż w fazie płodowej.
Faza płodowa
· możliwość poronienia do 6 miesiąca, zwłaszcza w tym czasie, kiedy normalnie wystąpiłaby u kobiety miesiączka;
· poród przedwczesny z komplikacjami i nawet możliwością śmierci płodu;
· poród opóźniony z komplikacjami i możliwością śmierci płodu;
· komplikacje porodu będące wynikiem przenoszenia płodu, niekorzystnego położenia płodu w macicy oraz zaburzeń hormonalnych spowodowanych przeżyciami stresowymi;
· nieprawidłowości rozwoju, spowodowane podobnymi czynnikami jak w fazie embrionalnej, mogą opóźniać rozwój płodu lub wywierać wpływ na rozwój jego organów, zwłaszcza mózgu.
Zaburzenia rozwoju
Zaburzenia rozwoju to zakłócenie normalnej prawidłowości rozwoju różnych cech fizycznych. Z badań naukowych dotyczących przyczyn zaburzeń rozwoju można wyprowadzić dwa wnioski
1. zaburzenia mogą być spowodowane wadliwością genów
2. zaburzenia mogą być wynikiem występowania zakłóceń w środowisku wewnątrzmacicznym w okresie kształtowania się poszczególnych organów.
Do najpowszechniejszych i najpoważniejszych czynników zaburzających środowisko wewnątrzmaciczne należą:
- wyraźne i długotrwałe niedożywienie matki, które może prowadzić do umysłowego niedorozwoju dziecka lub pewnych defektów fizycznych jak krzywica, padaczka lub porażenie mózgowe;
- zaburzenia wydzielania wewnętrznego, spowodowane czasami dziedzicznością, lecz znacznie częściej zaawansowanym wiekiem matki, kiedy to równowaga hormonalna jest zakłócona zmianami związanymi z okresem przekwitania, występującymi około 40 roku życia - może to prowadzić u dziecka do „kretynizmu”, tj. deformacji ciała, której towarzyszy obniżenie inteligencji, do małogłowia - niedorozwoju umysłowego połączonego z małymi rozmiarami oraz spiczastym kształtem czaszki, lub do mongolizmu - niedorozwoju umysłowego, z którym współwystępują takie cechy jak skośne oczy, krótka i szeroka czaszka
- nałogowy alkoholizm;
- nadmierne palenie papierosów przez matkę;
- przewlekłe i wyczerpujące choroby jak cukrzyca, gruźlica itp.
Np. różyczka, czy odra, jest łagodną chorobą dziecięcą. Jeśli jednak matka nabawi się jej w ciągu pierwszych 3 lub 4 miesięcy ciąży choroba ta może spowodować u dziecka takie uszkodzenia jak: kataraktę, głuchotę, wady serca, małogłowie lub niedorozwój umysłowy. Po piątym miesiącu ciąży choroba ta ma mały wpływ na przyszłe dziecko, ponieważ części ciała, które ona upośledza są już ukształtowane.
Krytycznym okresem rozwoju prenatalnego są pierwsze 3 miesiące. W fazie embrionalnej wykształcają się wszystkie części ciała. Od 8 tygodnia struktury ciała, które zaczęły się rozwijać w fazie embrionalnej są już całkowicie ukształtowane. Niekorzystne warunki życia prenatalnego rzadko są przyczyną nieprawidłowości rozwojowych, gdy występują wcześniej, zanim dana część ciała zaczęła się rozwijać, lub po jej ukształtowaniu się. Krytycznym okresem jest czas jej wykształcenia się.
Ze względu na długotrwałe i poważne skutki zaburzeń rozwoju zarówno dla dziecka, jak i dla członków jego rodziny, lekarze doradzają kobietom ciężarnym w wieku średnim - 35-letnim i starszym, których historia rodziny własnej lub męża sugeruje, iż rodzicielstwo jest u nich związane z dużym ryzykiem, aby wykonały badanie amnicentozy. Jest to badanie polegające na pobraniu próbki płynu owodniowego z macicy i sprawdzeniu go pod kątem występowania nieprawidłowości chromosomalnych lub innych oznak, wskazujących na możliwość pojawienia się zaburzeń w rozwoju dziecka. Zazwyczaj wykonuje się tę próbkę w pierwszych 20 tygodniach ciąży.
2. POJĘCIE PRZYWIĄZANIA. CO TO JEST I JAKIE MA ZNACZENIE?
Człowiek z natury jest istotą społeczną, nazywaną przez niektórych wręcz - istotą stadną. Już Arystoteles pisał: "Aby żyć samemu trzeba być bogiem lub zwierzęciem. Skąd w ludziach taka potrzeba - bycia z kimś, poczucia czyjejś bliskości, odnalezienia ciepła i bezpieczeństwa w drugim człowieku? Odpowiedź tkwi gdzieś w głębi nas, a z całą pewnością znaczną część tajemnicy odkrywa słowo "przywiązanie". Bez względu na teorię tłumaczącą to pojęcie, jego pochodzenie i charakter, odgrywa ono centralną rolę w wyjaśnianiu zagadki naszej potrzeby bliskości drugiej osoby. To, czym przywiązanie jest, jakie jest źródło i konsekwencje wynikające z jego istnienia lub braku, było i jest tematem licznych prac oraz badań.
Cztery podejścia do przywiązania
Zasadniczo istnieją cztery teorie przywiązania - behawioralna, psychoanalityczna, etologiczna i poznawczo-rozwojowa. Pierwsza z nich zakłada, ze przywiązanie jest procesem wymagającym uczenia się, nie jest więc wrodzone. Z biegiem czasu dziecko uczy się postrzegać matkę jako obiekt zaspokajający jego podstawowe potrzeby - ciepła i pożywienia. Tak więc opiekun, stanowiąc bodziec neutralny, stopniowo nabiera cech wzmocnienia wtórnego (wyuczonego, nabytego).
Na podobnym gruncie wyrosła freudowska teoria psychoanalityczna. Tu również matka jest obiektem zaspokajającym podstawowe popędy dziecka, a więc redukującym jego napięcie. Zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych (np. żywieniowych) towarzyszy także przyjemność, mająca erogenne pochodzenie. Matka, której pierś jest obiektem kateksji (rozładowania libido), stopniowo cała staje się dla dziecka synonimem przyjemności oraz zaspokojenia i w ten sposób dochodzi do wytworzenia się więzi między nimi.
Ujęcie poznawczo-rozwojowe podkreśla natomiast wagę rozwoju struktur poznawczych dziecka w procesie tworzenia się przywiązania. Istotny jest tu czynnik umiejętności różnicowania cech charakterystycznych matki. W miarę wykształcania się coraz bardziej skomplikowanych umiejętności poznawczych, takich jak np. rozumienie stałości osoby (tego, że istnieje ona, mimo ze nie znajduje się w polu widzenia) oraz wykształcenie obrazu umysłowego matki, więź między dzieckiem a jego opiekunem zacieśnia się.
Swoistym przełomem w teoriach przywiązania była koncepcja etologiczna. Powstała ona w oparciu o badania nad zwierzętami, prowadzonymi między innymi przez Harlowa, Lorenza i Hessa. Całkowitą nowością było stwierdzenie, że więź wytworzona między matką a dzieckiem nie dość, że jest pierwotna i wrodzona, to także nie opiera się tylko na zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych: "Miłość małego dziecka nie żywi się wyłącznie mlekiem matki"- Zazzo.
W klasycznych już dziś badaniach Harlowa nad rezusami zostało dobitnie wykazane, że istotą więzi nie jest wcale zaspokajanie potrzeb głodu czy pragnienia, ale jest nią coś więcej - poszukiwanie bliskości, poczucia bezpieczeństwa, tworzonego na bazie przytulności, miękkości i "stopnia przyjazności" obiektu przywiązania (małpki nie wybierały matki drucianej, chociaż to ona je "żywiła", przebywały natomiast na matce futrzanej, traktując ją jako tzw. bezpieczną bazę, dającą oparcie psychiczne i redukującą lęk).
Całokształt przywiązania (wytworzonego przy pomocy zachowań przywiązaniowych, o czym będzie mowa poniżej) umożliwia, zdaniem etologów, przeżycie niemowlęcia. Te, które umieją wytworzyć i utrzymać bliskość stosunków z otoczeniem, mają większą szansę na przetrwanie. Jako że system ten zapewnia zachowanie pierwszego prawa biologicznego (wg Kempińskiego jest to przetrwanie), został ewolucyjnie utrwalony.
Teoria przywiązania według J. Bowlby'ego
Bardzo duży wkład w rozwój teorii przywiązania u ludzi wniósł Bowlby. Opisał system zachowań przywiązaniowych (attachment behaviors), dzięki którym dziecko nawiązuje i wzmacnia ten specyficzny i intymny związek między nim, a środowiskiem, w którym żyje i od którego jest zależne. System ten opiera się na pięciu formach zachowania: ssaniu (usta występują tu jako narzędzie poznawcze, tak jak u Piageta) i przywieraniu, które wzmacniają więź poprzez kontakt fizyczny, uśmiechaniu się oraz podążaniu za (które służą podtrzymaniu bliskości), a także płaczu-krzyku - mającym na celu zwrócenie na siebie uwagi opiekuna.
Zasadniczą różnicą, na którą zwrócił uwagę Bowlby, pomiędzy wytwarzaniem się przywiązania u ludzi i u zwierząt, jest reaktywność otoczenia. O ile u zwierząt odpowiedź środowiska nie jest fundamentalna, o tyle u ludzi kontakt emocjonalny, w tym także i przywiązanie, musi być dwustronny - niezbędne są sygnały, ale i odczucie zainteresowania opiekuna sobą, a więc jego reakcja. "Jakość" więzi zależy właśnie od wzajemnej relacji matki i dziecka, ich wrażliwości oraz komunikatywności.
Według Bowlby'ego, trzy pierwsze lata życia dziecka są okresem krytycznym, po upływie którego wytworzenie się więzi staje się praktycznie niemożliwe. Niemowlęta mają początkowo ograniczone zdolności do rozróżniania osób ze swojego otoczenia, dlatego zachowania przywiązaniowe kierowane są na wszystkich. W okresie od 3 miesiąca dziecko wyróżnia już określone osoby i reaguje bardzo wyraźnie na figurę przywiązania, natomiast jego relacje z obcymi pozbawione są lęku. Ten pojawia się około 6 miesiąca i trwa do wieku 3 lat, a szczytowe wartości osiąga w 8 i 18 miesiącu. Stopniowo matka staje się w oczach dziecka niezależną osobą, mającą własne cele i pragnienia, a ich wzajemna relacja zaczyna nabierać charakteru partnerskiego, podmiot - podmiot (trzeba podkreślić, że obiektem przywiązania nie musi być matka, z czasem rolę tę mogą podjąć inne, ważne dla dziecka osoby, np. ojciec). Prawidłowy rozwój więzi ma olbrzymie znaczenie, ponieważ z czasem dochodzi do internalizacji doświadczeń z opiekunem i tworzą one swego rodzaju prototyp dla późniejszych relacji z innymi osobami. Jak pisał sam Bowlby: "Raz wykształcone przywiązanie charakteryzuje istotę ludzką od kołyski aż po grób".
Trzy style przywiązania
Studia nad charakterem więzi pogłębiła Mary Ainsworth, wyróżniając trzy style przywiązania. Powiązane są one bardzo ściśle z emocjonalnością matki, jej zachowaniem wobec niemowlęcia oraz stylem wychowania, natomiast ich wyznacznikiem jest jakość i intensywność reakcji dziecka na obecność opiekuna lub jego brak.
Typ "bezpiecznego przywiązania" (secure attachmenanxious-avoidant) klasyfikuje się wszystkie te dzieci, które nie przejawiają emocji negatywnych w czasie rozstania z matką, a w momencie jej powrotu - unikają lub ignorują możliwość zbliżenia się. Niemowlęta typu "lękowo-ambiwalentnego" (anxious-ambivalent) reagują lękiem na sytuację opuszczenia, natomiast przy ponownym spotkaniu z opiekunem początkowo do niego przywierają, a następnie z agresją odpychają. Matki dzieci obu typów lękowych są mniej dojrzałe emocjonalnie, przeżywają i okazują więcej negatywnych emocji oraz częściej odbierają różnego rodzaju sytuacje jako stresujące.
Poszczególne typy przywiązania oddziałują także na osobowość dzieci - koegzystują z tendencjami do reagowania określonymi schematami emocjonalnymi oraz z pewnymi charakterystycznymi błędami w odkodowywaniu emocji. Dla dzieci mających poczucie bezpieczeństwa typowe jest znaczne podwyższenie radosnego nastroju i zainteresowanie otoczeniem. Nie wykazują one też zniekształceń w odbiorze emocji. Przywiązanie unikowe związane jest ze wzmożonym przeżywaniem obrzydzenia i pogardy; może być także jedną z przyczyn zaniżonej zdolności do rozpoznawania radości i zadowolenia. Natomiast typ ambiwalentny koreluje z częstszym odczuwaniem strachu i wstydu oraz z błędem w określaniu intensywności przeżywanej złości.
Trzy czy cztery style przywiązania?
W myśl teorii przywiązania wewnętrzne modele związków interpersonalnych wytworzone w okresie dzieciństwa, nie ulegają zmianie w ciągu całego życia. W literaturze przedmiotu najpowszechniejsze są, wymienione powyżej, trzy typy przywiązania opracowane przez Ainsworth. Należy jednak wspomnieć, że prowadzone w ostatnich latach badania dotyczące rozwoju przywiązania i jego roli w dorosłym życiu, zdają się przemawiać za przyjęciem innego podziału.
Bartholomew i Horowitz sugerują, iż trafniejszym byłoby wyróżnienie czterech, a nie trzech typów przywiązania u dorosłych. Uznali oni za wskaźniki takiego podziału wewnętrzną reprezentację siebie i innych osób. Owa reprezentacje mają bowiem istotne znaczenie dla naszego funkcjonowania emocjonalnego i społecznego - biorą udział w kierowaniu uwagą, przetwarzaniu i filtrowaniu nowych informacji, a także determinują przystępność poznawczą. Zakładając, że oba te wskaźniki można zdychotomizować na pozytywne i negatywne postrzeganie siebie (jako wartego miłości i wsparcia lub nie) i innych (jako godnych zaufania i przystępnych lub nie), w rezultacie otrzymamy cztery modele zachowania się w bliskich relacjach z innymi. Obrazuje to tabela poniżej:
|
Wizerunek siebie |
||
|
Pozytywny |
Negatywny |
|
Wizerunek innych |
Pozytywny |
I. pewny, ufny (secure) |
II. zaabsorbowany (preoccupied) |
|
Negatywny |
IV. unikający (dismissing) |
III. lękowy (fearful) |
Cechy charakteryzujące poszczególne modele to:
I. - nie obawia się zażyłości, czuje się dobrze, bezpiecznie w bliskim związku, nie obawia się bycia samemu;
II. - ma silną potrzebę bliskości i ciepła, nie czuje się swobodnie będąc sam, w związku jest dominujący i wymaga stałego zainteresowania, nazbyt zaabsorbowany związkiem;
III. - unika kontaktów społecznych, obawia się zażyłości, w związku czuje się niepewnie, jest zbyt pasywny w relacjach z innymi;
IV. - unika zażyłości, niechętnie wchodzi w bliskie relacje, bardzo niezależny.
Klasyfikacja ta wydaje się być rozszerzeniem tradycyjnego podziału Ainsworth. Trzeba jednak podkreślić, że prezentuje ona nowe podejście do badań nad przywiązaniem, pod kątem dwóch wskaźników - wizerunku siebie i innych.
Konsekwencje braku więzi
Badania z zakresu psychologii rozwojowej dotyczą nie tylko różnych typów przywiązania, ale także skutków wczesnej rozłąki z matką i tzw. instytucjonalizacji. Pozbawienie małego dziecka opieki macierzyńskiej i umieszczenie go w zakładzie opieki społecznej wraz z innymi osieroconymi czasowo lub trwale dziećmi, może stać się źródłem nieodwracalnych zaburzeń w rozwoju psychofizycznym. Potwierdzają to liczne badania, zarówno nad zwierzętami, jak i dziećmi.
Harlow w swoich badaniach wykazał, że osobniki oddzielone od matki zaraz po urodzeniu na okres około 6 i więcej miesięcy, po umieszczeniu w stadzie nie potrafiły nawiązać relacji z innymi rezusami. Stany lękowe przeplatały się u nich z atakami agresji i autoagresji. Nie wykazywały pobudliwości seksualnej i miały trudności w kontaktach z rówieśnikami. Podobne zachowania zaobserwowano u ludzkich dzieci. M.Ribble badała dzieci osierocone w trakcie II wojny światowej. Ogólnie cechował je wysoki negatywizm, nihilizm, skłonność do depresji, słaba kondycja fizyczna, a co za tym idzie niska odporność na infekcje. Prace R.A. Spitza, który obserwował dzieci chowane od trzeciego miesiąca życia w przytułku w Meksyku, dostarczyły wielu danych dotyczących zjawiska nazwanego przez niego samego hospitalizmem. Dzieci te miały stale pogarszające się wyniki w testach rozwoju. Wykazywały głębokie upośledzenie intelektualne i emocjonalne, słabą odporność na infekcje, a także typowe objawy choroby sierocej - bierność, maskowatą mimikę, powtarzające się ruchy palców i tułowia. Spitz dokonał również analizy faz depresji u dzieci rozłączonych z matką. Wyróżnił trzy takie fazy:
Protestu i rozpaczy (płaczliwość, chęć odzyskania matki, zwiększona czujność, lepkość wobec pojawiających się osób).
Utrata nadziei (wybuchy głośnego płaczu, krzyku, bierność, brak zainteresowania otoczeniem, bezsenność, maskowata twarz, spadek wagi).
Wycofanie (sztywne zamrożenie ekspresji, niewidzący wzrok, kładzenie się na łóżku twarzą w dół, letarg, ignorowanie osób przejawiających zainteresowanie nimi, stałe pogłębianie się opóźnienia w rozwoju, nawiązanie kontaktu staje się praktycznie niemożliwe).
Skutki rozłąki z matką opisał w latach 70-tych Rutter. Podzielił je na efekty krótkotrwałe (bezpośrednie), czyli płacz, protest, rozpacz, a później pozorny spokój. Do długotrwałych efektów zalicza się afektywną psychopatię (niezdolność do okazywania współczucia), niedojrzałość społeczną, agresję, przestępczość, natomiast w relacjach z innymi postawę eksploratorską i egocentryczną, opóźnienie intelektualne, zaburzenia mowy, koncentracji i uwagi.
Mechanizm powstawania deprywacji emocjonalnej określił Nemeroff w badaniach nad szczurami. Centralny układ nerwowy w momencie narodzin nie jest w pełni dojrzały. Funkcje kory mózgowej kształtują się podczas zdobywania doświadczenia, w tym także w trakcie rozwoju przywiązania. W momencie rozdzielenia z matką w organizmie dziecka dochodzi do pobudzenia osi podwzgórze - przysadka - nadnercza, typowego dla sytuacji zagrożenia. Przedłużający się stres może spowodować trwałe uszkodzenie w części brzuszno - przyśrodkowej kory mózgowej oraz zmiany w hipokampie. Okolice te odpowiedzialne są za pamięć, a także za wyższą regulację zachowań emocjonalnych, społecznych i popędowych.
Podsumowanie
Przebieg naszych relacji z matką i najbliższym otoczeniem w okresie wczesnego dzieciństwa ma decydujący wpływ na nasze zachowania i postawy w ciągu całego życia. Brak więzi może być przyczyną nieodwracalnych zaburzeń w sferze emocjonalnej i fizycznej. Wzorce więzi emocjonalnych są częścią składową naszej osobowości, rzutują na najważniejsze obszary życia uczuciowego - rodzicielstwo, przyjaźń oraz miłość romantyczną.. To, jak jednostka sprawdzi się w roli ojca lub matki zależy w dużej mierze od schematów przejętych od rodziców. Teoria przywiązania rzuca nowe światło na związki partnerskie, które mogą być rozumiane jako przedłużenie procesu przywiązania. To, że różni ludzie inaczej przeżywają miłość spowodowane jest ich odmienną historią rozwoju więzi emocjonalnej. W oparciu o teorię przywiązania można wytłumaczyć podłoże zarówno "zdrowych", jak i "toksycznych" związków. Uwzględnia ona nie tylko emocje pozytywne tj. czułość, troskliwość i zaufanie, a także te negatywne - strach przed bliskością i zażyłością, chorobliwą zazdrość, huśtawki emocjonalne. Pomaga zrozumieć, w jaki sposób ludzie radzą sobie ze stratą ukochanej osoby, z rozstaniem, a także z samotnością. Jednak naiwnym byłoby sądzić, że styl przywiązania przyjęty przez dziecko trwa nie zmieniając się i nie ewoluując przez całe życie. Doświadczenia społeczne w połączeniu ze wsparciem ze strony rodziny, współmałżonka czy też przyjaciół są w stanie skorygować utrwalone schematy dotyczące związków interpersonalnych.
3. TEORIA PIAGETA - TEORIA POZNAWCZA
„Zabawa jest zjawiskiem pomagającym dziecku w wytworzeniu symboli. Właściwe zabawy symboliczne rozwijają się w wieku od 3 do 6 i 7 lat. Wg Piageta istnieją trzy wielkie typy struktur, które charakteryzują zabawy dziecięce i dokładnie wyznaczają ich klasyfikację: ćwiczenie, symbol i reguła. W okresie niemowlęcym różne zabawy - ćwiczenia wyłaniają się stopniowo na zasadzie odruchowych reakcji, będących fizjologiczną podstawą samonaśladownictwa coraz bardziej złożonych schematów czynności” - Jean Piaget
Piaget przedstawił strukturę intelektu w kategoriach schematów i operacji Schemat jest wewnętrzną reprezentacją określonych czynności fizycznych lub umysłowych. Noworodek wg Piageta wyposażony jest w szereg wrodzonych schematów, które odpowiadają reakcją odruchowym, np. schemat patrzenia, chwytania, ssania i inne. W miarę rozwoju te wrodzone schematy integrują się ze sobą i stają się bardziej rozwinięte a gdy dziecko reaguje na oddziaływanie środowiska powstają całkowicie nowe schematy. Fundamentalne dla inteligencji są schematy składające się z wiedzy o rzeczach i zdarzeniach oraz z wiedzy jak robić różne rzeczy. W każdy akcie działania obecny jest schemat - rodzaj poznawczego planu, stosowanego przez jednostkę do rozwiązania danego problemu. Operacja jest strukturą umysłową wyższego rzędu, która nie jest dana od urodzenia i zwykle nie pojawia się w myśleniu przed osiągnięciem średniego dzieciństwa - wiek szkolny. Operacje pozwalają rozumieć bardziej złożone struktury funkcjonowania otoczenia. Ich cechą charakterystyczną jest odwracalność, co oznacza, że operacje można traktować jako czynność umysłowa, która może być wykonana w kierunku odwrotnym, czyli być odwrócona.(5-latek rozumie dodawania 2+2=4 jednak nie rozumie, że operacje tą można odwrócić przez odejmowanie 4-2=2, starsze dziecko które jest zdolne do myślenia operacyjnego wie, że dodawanie jest odwracalne przez odejmowanie a mnożenie jest odwracalne perze dzielenie. Myślenie młodszego dziecka wydaje się zdominowane przedmiotem (eksperyment z kulką i kiełbaską z plasteliny) dziecko nie potrafi dokonywać odwracalności. Dziecięce struktury poznawcze zmieniają się wraz z wiekiem, dlatego Piaget mówi o schematach i operacjach jako o zmiennych strukturach poznawczych.
Piaget swą teorię zbudował na mocnych podstawach biologicznych a jej kluczowym pojęciem jest adaptacja. Rozwój intelektualny jest rozumiany jako adaptacja struktur poznawczych do wymagań środowiska. Adaptacja zachodzi poprzez procesy asymilacji i akomodacji.
ASYMILACJA to proces w którym nowy przedmiot, idea zostaje zrozumiany w kategoriach pojęć lub czynności (schematy) które dziecko już zna. Umożliwia jednostce działanie w nowych sytuacjach i wobec nowych problemów za pomocą już istniejących schematów
AKOMODACJA jest komplementarnym procesem, który umożliwia jednostce modyfikowanie pojęć i czynności tak, by pasowały one do nowych sytuacji, przedmiotów i informacji. Pozwala zmieniać istniejące schematy lub wytwarzać nowe.
Ze względu na ich niezmienną naturę asymilacja i akomodacja są niezmiennymi funkcjami.
Zanim dziecko nabędzie nową wiedzę, znajduje się w stanie równowagi - harmonii poznawczej. Kiedy ten stan równowagi zostanie zakłócony kiedy jednostka napotyka coś nowego lub wymagającego innego podejścia - procesy asymilacji i akomodacji działają w celu przywrócenia tej równowagi. Piaget mówi o procesie równowagi którego rolą jest zapewnienie, że akomodacja zostanie skonsolidowana z asymilacją oraz że zostanie zachowana między nimi równowaga. W ten sposób zmieniają się struktury umysłowe i rozwijają się zdolności poznawcze.
4. STADIA INTELIGENCJI.
Piaget wyróżnił 4 stadia rozwoju inteligencji:
1. SENSOMOTORYCZNE 0-2 lata
Dziecko poznaje świat dzięki bezpośredniemu spostrzeganiu i aktywności motorycznej, bez udziału myślenia w formie znanej dorosłym. Do ósmego miesiąca dziecko nie posiada pojęcia stałości przedmiotu. Do tego czasu co znika z pola widzenia dziecka znika również z jego umysłu. Myślenie dziecka jest zdominowane przez tu i teraz. Kiedy dziecko nabywa pojęcie stałości przedmiotu i pojawiają się inne środki myślenia jak pamięć i język stadium sensomotoryczne dobiega końca. Dziecko staje się zdolne do antycypowania przyszłości i myślenia o przeszłości
2. PRZEDOPERACYJNE 2-7 lat
Okres przejściowy który kończy się pojawienie myślenia operacyjnego. Wraz z rozwojem mowy dziecko staje się zdolne do myślenia symbolicznego, jednak możliwości intelektualne nadal zdominowane są przez postrzeżenia niż przez pojęciowe uchwycenie sytuacji i zdarzeń.
Myślenie dziecka podlega ograniczeniom
- egocentryzm dziecko nie potrafi zrozumieć, że mogą istnieć inne punkty widzenia niż jego ( eksperyment z górami.
- centracja zwracanie uwagi na tylko jedną właściwość przedmiotu z pominięciem innych nawet bardzo ważnych (eksperymenty nad pojęciem stałości - kulka i kiełbaska z plasteliny)
- nieodwracalność niezdolność przedoperacyjnego dziecka do powrotu - w myślach - do punktu wyjścia rozumowania.
3. OPERACJE KONKRETNE 7-11 lat
Główne właściwości tego stadium to - nabywanie odwracalności w myśleniu dziecko potrafi odwracać operacje myślowe i - zdolność do decentracji dziecko staje się mniej egocentryczne i potrafi widzieć przedmioty i zdarzenie z różnych punktów widzenia
Inną ważną cechą tego stadium jest wzrastająca zdolność do posługiwania się takimi operacjami jak klasyfikacja - zdolność do logicznego grupowania przedmiotów wg ich wspólnych cech właściwości oraz szeregowania zdolność do porządkowania elementów wg jakiegoś porządku np. wg koloru, wielkości
W tym stadium dziecko aby rozwiązać jakiś problem w sposób logiczny potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach
4. OPERACJE FORMALNE 11-do końca
Dziecko nabywa zdolność do rozumowania abstrakcyjnego bez odwoływania się do konkretnych przedmiotów i wydarzeń. Dzieci potrafią rozwiązywać problemy w umyśle za pomocą systematycznego testowania zbioru hipotez i równoczesnego badania ich wzajemnych zależności. Staje się w coraz większym stopniu podobne do myślenia człowieka.
5. ADOLESCENCJA.
Okres dorastania, między dzieciństwem a dorosłością, przypadający między 11-12 a 17-21 rokiem życia, charakteryzujący się nasilonymi zmianami fizycznymi i psychologicznymi, które mają charakter dynamicznego procesu, uwarunkowanego w dużym stopniu sytuacją socjokulturową i ekonomiczną. Czas trwania "trudnego okresu" zależy również od płci i indywidualnych cech jednostki, a także od warunków środowiskowych. W okresie tym pojawia się lub uaktywnia popęd płciowy oraz szereg nowych zainteresowań (społecznych, zawodowych). Przede wszystkim jest to jednak okres odkrywania własnych potencjałów i kierunków rozwoju, kształtowania własnego ego, systemu wartości i światopoglądu wraz z nieodpartą potrzebą osiągnięcia subiektywnie rozumianej wolności i autonomii, niekiedy błędnie (aż do przypadków patologicznych) realizowanej przez odrzucanie i negowanie autorytetów i związanych z nimi instytucji. Pojawia się w tym okresie wiele zaburzeń emocjonalnych, m.in.: wybuchowość, wahania nastroju, niekiedy myśli samobójcze, częste zachowanie agresywne, nasilone zwłaszcza w sytuacjach grupowych (subkultura). Okres ten charakteryzuje ponadto łatwość ulegania wpływom, także negatywnym, oraz nasilone tendencje do uzależnień.
Jest to ten okres w życiu w którym dokonuje się przeobrażenie dziecka w osobę dorosłą. Na przestrzeni stosunkowo krótkiego czasu zachodzą radykalne zmiany fizyczne i psychiczne, które umożliwiają spełnienie zadań właściwych człowiekowi dorosłemu - zadań rodzinnych i zawodowo-społecznych. Zmiany te zachodzą bardzo szybko, a kwestia wychowawcza wymaga modyfikacji postępowania i dużej elastyczność w stosunku do nich.
Wyróżniamy w adolescencji:
Dojrzewanie fizjologiczne- którego końcowym etapem jest zdolność do wydania potomstwa;
Dorastanie społeczne - polega na rozwoju świadomości społecznej czyli kształtowaniu się ocen, przekonań i postaw moralnych oraz nastawień społecznych. Jak również na przygotowaniu się osoby młodej do określonej roli społecznej i podejmowaniu coraz to bardziej odpowiedzialnych zadań społecznych;
Rozwój umysłowy - charakteryzujący się ilościowym wzroście poszczególnych funkcji umysłowych, jak i jakościowym skoku w zakresie procesów myślenia (większa efektywność uczenia się i rozwiązywania problemów praktycznych i teoretycznych);
Dojrzewanie emocjonalne - pobudliwość i niestałość emocjonalna ustępują stopniowo miejsca stałości i równowadze. Zwiększa się również skala przeżyć emocjonalnych, rozwijają się uczucia wyższe- moralne, społeczne, estetyczne.
Dorastanie kulturowe - jednostka przekształca się z biernego obserwatora w coraz bardziej aktywnego współtwórcę tych dóbr;
Wyróżnia się między innymi podział adolescencji na trzy fazy:
preadolesscncja,
wczesna adolescencja,
późna adolescencja
Wielu autorów używa terminów: wiek dorastania; występujący od 12 do 18 roku życia oraz wiek młodzieńczy - lata 18-25. W okresie tym kształtuje się samodzielność, młodzi ludzie zaczynają również interesować się cechami własnej osobowości, porównywać ją z innymi osobami. Przyczyną tego jest chęć wyodrębnienia własnej indywidualności na tle grupy. Mówi się również o kształtowaniu obrazu samego siebie czyli o początku podejmowania ważnych decyzji o sobie np. dalszej edukacji, planów zawodowych. Adolescencja to okres trwający od początku pubertacji (dojrzewanie płciowe} do okresu dorosłości. Jest swoistym okresem konfliktów i zaburzeń ponieważ to w nim rozpoczynają się pierwsze konflikty z rodzicami oraz z rówieśnikami. Następuje często bunt przeciwko zakazom, nakazom stosowanym przez rodziców.
6. OKRES STAROSCI:
Jest to proces starzenia się, który postępuje stopniowo, powodując z wiekiem zmiany w funkcjonowaniu i strukturze organizmu, które powoli powodują ograniczenia i upośledzenia organizmu. Zmiany starcze są wynikiem zmniejszania się masy tkanek na skutek szybciej postępujących procesów niszczenia (katabolicznych) niż odnowy i regeneracji (anabolizmu). Przebieg starzenia się jest zależny m.in. od:
trybu życia, jaki dana osoba prowadziła w młodości, wieku dojrzałym,
·nałogów,
·troski o zdrowie,
·aktywności ruchowej,
·racjonalnego odżywiania
·pracy
·umiarkowania liczby stresów,
Szybkość procesu starzenia się ludzi jest związana z wyposażeniem genetycznym, w tym m.in. z właściwościami płci, rasy.
Czas w jakim mają miejsce zmiany inwolucyjne dzielony jest na podokresy:
1. przedstarczy- trwający od ok. 50 do ok. 60 roku życia. W tym okresie pojawia się zwiększona troska o zdrowie i przyszłość,
2. wczesnej starości - mieści się między 65 a 74 rokiem życia. W tym czasie ustaje aktywność zawodowa, społeczna, nasilają się patologie wielonarządowe, spada sprawność i aktywność ruchowa,
3. późnej starości - mieszczący się w granicach 75- 84 roku życia. W tym czasie często konieczna jest opieka i pielęgnowanie przez osoby drugie, rehabilitacja, socjoterapia geriatryczna,
4. sędziwości po 85 roku życia. Ludzie w tym wieku wymagają już intensywnej opieki
geriatrycznej.
W okresie starości nasila się wrażliwość organizmu na czynniki środowiskowe, zwłaszcza chorobowe.
Do upośledzających zalicza się m.in. zespoły geriatryczne ,w tym:
niedomogi i trudności ruchowe,
osłabienie pamięci,
sprawności narządów zmysłów: wzroku, słuchu, powonienia,
oraz następuje osłabienie wrażeń smakowych i zmniejsza się atrakcyjność potraw.
Sprawność nerek jest znacznie obniżona z uwagi na to iż przepływ krwi przez nerki zmniejsza się o około 60 %, a zdolność filtracyjna około 50%, stąd też często występują zatrucia mocznikiem co powoduje zgon osoby starszej.
Ludzi Starych dotykają choroby, które można zaliczyć do 3 grup:
1. o największej zapadalności: osteoporoza, zwyrodnienia stawów, choroby wywołane miażdżycą naczyń ( choroby serca, np. dusznica bolesna, zawały) naczyń mózgowych i obwodowych - zmiany niedokrwienie,
2. choroby ze wzrastającą wraz z wiekiem zapadalnością - cukrzyca, nowotwory,
3. choroby nie związane z procesem starzenia , lecz o cięższym przebiegu np. grypa, zapalenie płuc
W procesie starzenia się ważna rolę odgrywa tez płeć osobnika. U kobiet przekwitanie zwane okresem klimakteryjnym jest wcześniejsze niż u mężczyzn, Trwa ono ok. 7 lat i kończy się ustaniem miesiączki ok. 50 roku życia i nazywamy to menopauzą. Główną przyczyną klimakterium jest starzenie się jajników. Trzeba jeszcze dodać, że na czas wystąpienia menopauzy wpływają:
czynniki genetyczne,
rasa,
czynniki środowiska,
klimat,
tryb życia,
nikotynizm,
alkoholizm itd.
W okresie tym funkcje gruczołów płciowych wywołują pewne przejawy „maskulinizacji” wyglądu czyli - wystąpienie u kobiety cech somatycznych męskich, Występuje zmiana sylwetki ciała, nieprawidłowe owłosienie, obniżenie skali głosu).
Pierwsze oznaki starzenia się zauważalne są w narządzie ruchu. Maleje siła i precyzja ruchów. Cieńsze stają się włókna kolagenowe, zmniejsza się grubość i elastyczność skóry. W jej obrębie pojawiają się brodawki, naczyniaki, przebarwienia lub bielactwo. Na twarzy powstają zmarszczki, na udach i brzuchu tworzą się fałdy. Piersi kobiet staja się opadające, zmniejsza się również liczba gruczołów potowych. Ma również miejsce powiększenie się masy ciała w efekcie wzrostu otłuszczenia, jest to np. zwiększenie się obwodu pasa który jest najbardziej widoczny u mężczyzn. Tkanka tłuszczowa przemieszcza się w dolne okolice twarzy, tułowia, kończyn dolnych. U kobiet niekiedy tłuszcz gromadzi się na karku poniżej szyi, tworząc mały garb.
Zaczynają się zmiany w obrębie układu krążenia - w sercu naczyniach krwionośnych. Zmiany są głównie z powodu odkładania się cholesterolu w ścianach naczyń. Widoczne są zmiany chodu, postawy, rysów twarzy. Wydłuża się nos i małżowina uszna. Występuje spadek sprawności fizycznej, bardziej u mężczyzn niż u kobiet. Człowiek stary mniej śpi, wentylacja płuc zmniejsza się o 60%.
W razie wytrącenia organizmu człowieka starego ze stanu równowagi powrót do stanu wyjściowego trwa dłużej, mniejsza jest też siła reakcji stresowych.
Opisane zmiany prowadzą w naturalnej postaci do śmierci. Jak wiemy człowiek może żyć ponad 100 lat, jednak najczęściej ginie obecnie nie ze starości, lecz na skutek chorób czy wypadków, a znacznie skraca jego życie nieracjonalny tryb życia i nadmiar stresów życia codziennego.