SSAKI

MAMMALIA

PRASSAKI

PROTOTHERIA

SSAKI WŁAŚCIWE

THERIA

EUTHERIA

METATHERIA

STEKOWCE

MONOTREMATA

TORBACZE

MARSUPIALIA

OWADOŻERNE

INSECTIVORA

NIETOPERZE

CHIROPTERA

LATAWCE

DERMOPTERA

NACZELNE

PRIMATES

GRYZONIE

RODENTIA

ZAJĘCZAKI

LOGOMORPHA

SZCZERBAKI

EDENTATA

DRAPIEŻNE

CARNIVORA

NIEPARZYSTOKOPYTNE

PERISSODACTYLA

PARZYSTOKOPYTNE

ARTIODACTYLA

WALENIE

CETACEA

SYRENY

SIRENIA

TRĄBOWCE

PROBOSCIDEA

SZCZEP

PODGROMADA

RZĄD

MAMMILIA

* gromada mniej liczna niż ryby, płazy, gady i ptaki

* zwierzęta stałocieplne najwyżej uorganizowane

* silnie rozwinięty mózg

* przystosowane do różnych środowisk (morskie głębiny KASZALOT, ziemia KRET, powietrze NIETOPERZ)

* ssakiem jest jedyny rozumny gatunek na planecie - CZŁOWIEK

POCHODZENIE:

* linia owodniowców, która już w karbonie oddzieliła się od pozostałych

- ta linia ssacza SYNAPSIDA reprezentowana była początkowo przez gady ssakokształtne (pelikozaury i terapsydy)

* z jednej z grup terapsydów (cynodontów) w późnym triasie wyodrębniły się ssaki (są więc rówieśnikami dinozaurów)

- przejście ewolucyjne między terapsydami a ssakami było płynne, więc przyjęto umowne kryterium podziału, którego podstawą była budowa żuchwy i ucha środkowego

- u ssaków żuchwę tworzy kość zębowa, łącząca się z kością łuskową czasZki

- dawny gadzi staw między kością stawową żuchwy a kwadratową czaszki funkcjonuje nadal, ale w uchu

- u najstarszych ssaków z późnego triasu i początku jury (np. u MORGANUKODONTÓW) wykształcił się już nowy ssaczy staw żuchwowy (między kością zębową tworzącą żuchwę i łuskową ze strony czaszki)

- dawny staw gadzi (między kością kwadratową ze strony czaszki i stawową ze strony żuchwy) jeszcze nie zaniknął i oba stawy funkcjonowały jednocześnie, tworząc wspólny złożony staw (gadzi przyśrodkowo, ssaczy na zewnątrz)

- później wskutek rozrostu puszki mózgowej, kość stawowa i kwadratowa oderwały się od szczęk i weszły w skład ucha jako kosteczki słuchowe - młoteczek i kowadełko (już wcześniej uczestniczyły one w przekazywaniu dźwięków na strzemiączko (jedyną gadzią kosteczkę słuchową)

- kiedy zwierzę opierało głowę o podłoże słyszało lepiej - drgania akustyczne łatwiej przenoszą się przez ciała stałe niż powietrze, więc oparcie żuchwy o ziemię poprawiało odbiór

- także inna kość gadziej żuchwy - kość kątowa - podążyła za uchem stając się kością bębenkową, na której rozpięty jest bębenek

- dodatkowo ssaki wykształciły małżowinę uszną, która pomaga im zbierać dźwięki z jednego kierunku

- słuch, węch i dotyk (już niektóre cytodonty miały zapewne wibrysy) były bardzo ważne dla ssaków dlatego, że wyspecjalizowały się w nocnym trybie życia (zmysł wzroku tracił na znaczeniu)

* rozwój endotermii (przyspieszenia tempa metabolizmu)

- pociągnął za sobą wiele zmian w budowie i trybie życia ssaków

- doszło do usprawnienia mechanizmów oddychania (już cytodonty wykształciły przeponowy mechanizm wymiany gazowej, o powstaniu przepony świadczy zanik żeber w dalszym odcinku tułowia, z niego kształtuje się więc odcinek lędźwiowy kręgosłupa)

- ssaki zaczęły oszczędzać energię wytwarzając termoizolacyjną warstwę sierści

- kończyny podsunęły się pod tułów, co usprawniło lokomocję

- bardziej złożonym procesem było wykształcenie mechanizmów pozbywania się nadmiaru ciepła, więc ssaki zmuszone były do aktywności w nocnej porze doby i ograniczenia rozmiarów

* era mezozoiczna

- ssaki pozostały małymi owadożernymi lub roślinożernymi zwierzętami wielkości myszy

- dzięki nocnemu trybowi życia nie wchodziły w drogę dinozaurom

- ssaki stały się żyworodne i podzieliły się na TORBACZE i ŁOŻYSKOWCE

- z końcem ery (kiedy wymarły dinozaury) ssaki zaczęły obsadzać liczne wolne nisze ekologiczne

* trzeciorzęd

- nastąpiło gwałtowne zróżnicowanie ssaków na wiele grup roślinożernych i drapieżców (radiacja adaptatywna)

- łożyskowce opanowały także wody (WALENIE, SYRENY) i powietrze (NIETOPERZE)

- Australia i Ameryka Południowa były odizolowane od pozostałych kontynentów i mogła się na nich rozwinąć swoista fauna złożona głównie z torbaczy, wiele z nich przypomina ssaki łożyskowe z innych terenów, co jest dowodem konwergencji (np. w Ameryce Pd. Powstały szablozębne torbacze drapieżne)

- także południowoamerykańskie łożyskowce, szczególnie kopytne NOTOUNGULATY, wytworzyły odpowiedniki form znanych z półkuli północnej (np. kaniopodobne LITOPTERYNY)

- ważną grupą południowoamerykańską były też SZCZERBAKI (w tym olbrzymie LENIWCE naziemne)

- na półkuli północnej ukształtowały się zaś rozmaite grupy innych kopytnych i drapieżnych (np. KOTY SZABLOZĘBNE)

- największymi znanymi ssakami lądowymi były olbrzymie bezrogie NOSOROŻCE (INDRYKOTERIA) ważące około 15t

- swoista fauna dużych ssaków zamieszkiwała Eurazję w epoce lodowcowej (MAMUT, NOSOROŻEC WŁOCHATY, NIEDŹWIEDŹ JASKINIOWY, JELEŃ OLBRZYMI)

- koniec zlodowaceń i rozprzestrzenienie się człowieka na wszystkie kontynenty doprowadziły do masowego wymierania wielu grup ssaków, zwłaszcza dużych form stanowiących atrakcyjny łup dla myśliwych

BUDOWA SSAKÓW

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

* ssaki ważą od kilku kg (RYJÓWKI) do stu kilkudziesięciu ton (WIELORYBY) i mają rozmaity pokrój ciała

* należą do czworonogów i większość ma dwie pary kończyn

- współczesne wieloryby, delfiny i syreny mają tylko szczątkowy pas miedniczy, ale ich przodkowie mieli normalne kończyny tylne, które stopniowo ulegały redukcji

- kończyny mogą być chwytne (u naczelnych) lub ulec uproszczeniu i usztywnieniu (u kopytnych)

- mogą być zakończone rogowymi pazurami, kopytami lub paznokciami

- u ssaków wodnych mogą mieć postać płetw a u latających postać skrzydeł

- przeważnie są ustawione pionowo pod tułowiem, co usprawnia lokomocję (najszybszym kręgowcem naziemnym jest GEPARD, osiągający 100km/h na krótkich dystansach)

* w zależności od budowy kończyn ssaki dzielimy na:

- stopopochodne (człowiek, niedźwiedź)

- palcopochodne (pies, kot)

- ssaki kopytne reprezentują skrajną postać palcochodności, chodząc na czubkach palców, wzmocnionych kopytami)

* głowa

- wyróżnia się zewnętrznymi uszami (małżowinami usznymi) i często mięsistym i wilgotnym nosem

- małżowiny uszne zanikły wielu ssaków wodnych (WALENIE, FOKI) i ryjących (KRET)

- wokół oczu wyrastają rzęsy, a na pysku wibrysy, będące odmianą włosów

- okrywa włosowa (sierść, futro) jest charakterystyczną cechą ssaków (choć np. na ogonie szczura zachowały się łuski podobne do gadzich)

- u ssaków mających problemy z przegrzewaniem (SŁONIE, HIPOPOTAMY, NOSOROŻCE) owłosienie zanikło niemal zupełnie, co wynika z przystosowania do określonego klimatu

* skóra

- zawiera liczne gruczoły potowe, łojowe i zapachowe

- gruczoły potowe wydzielają pot, który gdy paruje ochładza ciało

- zmienionymi gruczołami potowymi są gruczoły mleczne charakterystyczne tylko dla ssaków

- gruczoły łojowe wytwarzają wydzielinę natłuszczającą włosy

- gruczoły zapachowe służą porozumiewaniu się, np. znakowaniu terytorium, sygnalizowaniu gotowości do kopulacji i rozpoznawaniu się poszczególnych osobników

SZKIELET

* kręgosłup

- tułów ssaków jest zwykle dość zwarty, a kręgosłup na odcinku tułowiowym nie wygina się na boki

- zachowuje zwykle znaczną giętkość w płaszczyźnie grzbietowo-brzusznej

- w tułowiu dzieli się na odcinek piersiowy (z żebrami tworzącymi klatkę piersiową) i lędźwiowy (bez żeber, na wysokości jamy brzusznej)

* ogon jest zwykle cieńszy i krótszy niż u gadów (może zanikać całkowicie)

* szyja

- może być długa (ŻYRAFA) lub w ogóle nie zaznaczona (DELIFN)

- prawie zawsze obejmuje siedem kręgów szyjnych (8-9 kręgów ma LENIWIEC)

- pierwszy to dźwigacz, a drugi obrotnik

- dźwigacz jest połączony z czaszką dwoma kłykciami potylicznymi, co umożliwia ruchy pionowe (potakujące)

- połączenie między dźwigaczem a obrotnikiem umożliwia kręcenie głową (ruchy przeczące)

BUDOWA WEWNĘTRZNA SSAKÓW

BUDOWA

* połknięty pokarm, wymieszany ze śliną (zawierającą enzymy trawienne) trafia przez przełyk do żołądka

(u różnych ssaków ma on rozmaitą budowę, najbardziej rozbudowany jest u przeżuwaczy, gdzie składa się z kilku komór)

* z żołądka pokarm trafia do jelita cienkiego (jego pierwszy odcinek to dwunastnica) a następnie do

jelita grubego

* na granicy obu tych odcinków znajduje się jelito

ślepe (zwłaszcza u form roślinożernych może być rozbudowane, u człowieka jest zredukowane do

małego wyrostka robaczkowego)

* w jelicie cienkim następuje wchłanianie pokarmu przez kosmki jelitowe

* w jelicie grubym następuje wchłanianie wody z niestrawionej treści pokarmowej

* pozostałość zostaje wydalona przez odbyt w postaci kału

UZĘBIENIE

* ssaki ze względu na stałocieplność mają wysokie zapotrzebowanie na pokarm musiały więc usprawnić mechanizm pobierania pożywienia i trawienia

* ważne zmiany dotyczą szczególnie uzębienia:

- odznaczają się wyspecjalizowanym, zróżnicowanym uzębieniem (są heterodontyczne)

- wyróżnia się zęby przednie: siekacze i kły oraz zęby tylne: przedtrzonowe i trzonowe

- zębów może być 44, ale przeważnie ich liczba ulega redukcji

- zęby przednie mają pojedyncze korzenie, a policzkowe po dwa lub trzy

- ssaki mają ścisły zgryz, zęby żuchwy i szczęki górnej są do siebie dokładnie dopasowane

- dzięki temu możliwe jest dokładne rozdrobnienie pokarmu i przeżucie

- wymagało to przebudowy stawu żuchwowego i umięśnienia szczęk w sposób umożliwiający boczne ruchy żujące żuchwy

- żuchwa zbudowana jest z tylko jednej kości zębowej

- ścisły zgryz uniemożliwiał ciągłą wymianę zębów, jaką wykazują liczne kręgowce (ssaki mają więc tylko dwa pokolenia zębów: mleczne i stałe)

- mleczne zęby wyżynają się u nieco podrośniętych młodych (wcześniej odżywiających się mlekiem)

- stałe wyżynają się, gdy szczęki osiągną ostateczne dorosłe rozmiary (przybywa wówczas zębów policzkowych, gdyż szczęka jest dłuższa)

- uzębienie różnych grup ssaków wykazuje charakterystyczne specjalizacje

~ może brakować kłów (m.in. u kopytnych i gryzoni między siekaczami a przedtrzonowcami występuje przestrzeń - diastema)

~ zęby policzkowe mogą mieć różną rzeźbę powierzchni (np. u drapieżców występują potężne stożkowate łamacze, służące do miażdżenia kości; u słoni korona zęba trzonowego przypomina podeszwę z poprzecznymi grzebieniami, działającymi jak tarka)

- zęby narażone na ścieranie mogą stale przyrastać od spodu (jak siekacze gryzoni)

- żucie prowadzi do rozdrobnienia pokarmu na małe kęsy, więc ssaki mają mięsiste policzki i wargi zapobiegające wypadaniu pożywienia z pyska

UKŁAD POKARMOWY

ŻOŁĄDEK KROWY

* składa się z czterech komór : żwacza, czepca,

księgi i trawieńca

* krowa zjada około 60-80kg trawy dzienne

* połknięta trawa jest gromadzona w żwaczu i tu wstępnie trawiona przez symbiotyczne bakterie i orzęski, które wytwarzają enzymy rozkładające celulozę (podstawowy składnik ścian komórkowych roślin) do przyswajalnej postaci cukrów prostych lub sacharozy

* przeżuwacze zawdzięczają swą nazwę swoistemu mechanizmowi powtórnego przeżuwania raz połkniętego pokarmu

* nadtrawiona masa zlegająca w żwaczu trafia ponownie do jamy ustnej w celu kolejnego rozdrobnienia

* następnie przeżuty pokarm trafia do dalszych komór, przy czym właściwe trawienie zachodzi w ostatniej komorze (trawieńcu), który stanowi gruczołową część żołądka

UKŁAD ODDECHOWY

* ssaki są płucodyszne

* w związku z intensywnym metabolizmem wymiana gazowa musi zachodzić bardzo sprawnie

* powierzchnia płuc jest więc powiększona przez powstanie drobnych pęcherzyków płucnych, znajdujących się na końcach oskrzelików (cienkich rozgałęzień oskrzeli, stanowiących rozwidlenie tchawicy)

* powietrze jest wciągane do płuc dzięki ruchom mięśni międzyżebrowych (powiększających objętość klatki piersiowej) a także dzięki skurczom przepony

- niektóre ssaki morskie potrafią pozostać w zanurzeniu nawet przez godzinę, jednak tlen magazynują nie tylko w płucach, lecz także w mięśniach w mioglobinie (barwniku oddechowym podobnym do hemoglobiny występującej w krwinkach)

UKŁAD KRĄŻENIA

* ze względu na stałocieplność ssaki mają duże zapotrzebowanie komórek na tlen, co wymagało podniesienia sprawności dostarczania go przez krew, m.in. przez wyeliminowanie mieszania się krwi natlenionej i odtlenionej w sercu

* serce jest czterodziałowe: ma dwie komory i dwa przedsionki, z pełną przegrodą między komorami

* występuje pełny podział obiegów krwi na duży (obsługujący większość narządów) i mały (płucny)

* u ssaków zachowuje się lewy łuk aorty

* do poprawy zdolności przenoszenia tlenu przez krew przyczyniła się także utrata jądra przez czerwone krwinki, które stały się właściwie woreczkami zawierającymi hemoglobinę

UKŁAD NEROWY

* najwyżej uorganizowany spośród wszystkich zwierząt

* szczególnie rozbudowany ośrodkowy układ nerwowy

* mózg jest duży w stosunku do reszty ciała

- tak znaczny rozwój tkanki nerwowej był możliwy dzięki stałocieplności, gdyż komórki

nerwowe mają bardzo duże zapotrzebowanie na energię

* kresomózgowie

- bardzo rozbudowane

- jego duże półkule mózgowe pokryte są pofałdowaną korą mózgową, zbudowaną z tzw. istoty szarej (licznych neuronów, których wypustki tworzą istotę białą)

- dzięki rozbudowanej korze mózgowej ssaki mają duże zdolności uczenia się, a niektóre prowadzą złożone życie społeczne

* śródmózgowie

- najmniejsza część mózgowia ssaków

- wiąże się to z przejmowaniem przez ośrodki płata potylicznego kresomózgowia funkcji analizatora wzrokowego

* tyłomózgowie

- móżdżek ssaków jest duży, silnie pobrużdżony i stanowi drugą co do wielkości część mózgu

- powierzchnię móżdżku pokrywa dobrze wykształcona kora móżdżku

- tak wysoki stopień rozwoju tej części związany jest ze skomplikowaną i bardzo sprawną lokomocją

* międzymózgowie

- rdzeń przedłużony jest typowo rozwinięty i ma charakterystyczne dla owodniowców wygięcie

* od góry jest słabo widoczny (albo wcale) gdyż przykrywa go móżdżek

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* doskonały węch

- cząsteczki zapachowe odbierane są głównie przez receptory w jamie nosowej, do których dochodzą połączenia nerwowe z opuszki węchowej (najbardziej ku przodowi wysuniętej części mózgu)

- dodatkowo niektóre bodźce węchowe (zwłaszcza swoiste dla danego gatunku sygnały chemiczne, czyli feromony) są odbierane przez narząd nosowo-lemieszowy we wtórnym podniebieniu oddzielającym jamę nosową od gębowej

* smak

- receptory znajdują się na języku

- bodźce smakowe i węchowe są przetwarzane przez stare części mózgu, nawet u człowieka wpływając silnie na ośrodki związane z emocjami i pamięcią, służy to m.in. ochronie przed narażeniem na kontakt z substancjami toksycznymi i innymi niebezpieczeństwami

* słuch

- jako jedyne zwierzęta ssaki mają małżowiny uszne, które pozwalają im lokalizować źródło dźwięku (u wielu ssaków są ruchome)

- w uchu występują trzy kosteczki słuchowe (strzemiączko, młoteczek i kowadełko)

* dotyk

- ważny z racji nocnego trybu życia

- dzięki wibryssom mogą się bezbłędnie poruszać np. w ciasnych zakamarkach podziemnych nor

* wzrok

- dla wielu ssaków jest mniej ważnym zmysłem

-człowiek i naczelne należą do rzadkich wśród ssaków wzrokowców (odróżniają kolory i mają dobre widzenie trójwymiarowe)

- wiele ssaków ma w siatkówce oka tylko pręciki

- trójwymiarowe (stereoskopowe) widzenie mają też duże drapieżniki (oczy skierowane są ku przodowi, tak że mózg może porównywać obraz nakładających się pól widzenia i na tej podstawie oceniać odległość np. do potencjalnej ofiary)

UKŁAD WYDALNICZY

* parzyste nerki przeważnie fasolowatego kształtu, leżące po bokach lędźwiowego odcinka kręgosłupa

- w zewnętrznej warstwie (korowej) znajdują się torebki nefronów (Bosmana), w których następuje filtracja krwi

* przesączone z cienkościennych naczynek krwionośnych substancje tworzą tzw. mocz pierwotny, który ulega zagęszczeniu w długich kanalikach nerwowych współtworzących warstwę rdzeniową nerki

* w moczu ssaków głównym produktem rozpadu związków azotowych jest mocznik (jak u płazów), a nie kwas moczowy (jak u gadów i ptaków)

- ssaki pustynne potrafią wydalać silnie zagęszczony mocz, ale i tak ich gospodarka wodna jest mniej oszczędna niż gadów

* mocz z nerek spływa moczowodami do pęcherza moczowego, a stąd do cewki moczowej, dróg płciowych i odbytu

* u samców cewka moczowa służy także do wprowadzania nasienia (spermy)

* niektóre ssaki wykorzystują mocz do zapachowego znaczenia terytorium

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ

ZAPŁODNIENIE WEWNĘTRZNE

* samce ssaków mają parzyste jądra, które (przynajmniej w okresie intensywnej produkcji plemników), znajdują się zwykle w mosznie (skórnym worku poza jamą ciała)

- zapewnie to niższą temperaturę, korzystną dla żywotności plemników (u niektórych ssaków jądra zstępują do moszny na okres pory godowej)

- składnikiem nasienia (spermy) jest też wydzielina gruczołu krokowego (prostaty) znajdującego się u nasady prącia

- prącie jest narządem kopulacyjnym umożliwiającym zapłodnienie wewnętrzne

* samica ma dwa jajniki, z których jajowodami komórki jajowe wędrują do macicy (u stekowców i torbaczy macica jest parzysta)

* wytwarzanie komórek rozrodczych u ssaków jest zazwyczaj sezonowe

- przypada na porę godową (ruję), kiedy organizm przygotowany jest hormonalnie do rozrodu

- towarzyszą temu rozpoznawalne dla partnerów płci przeciwnej tego samego gatunku sygnały chemiczne w postaci specyficznych feromonów lub wizualne (np. obrzmienie modzeli siedzeniowych małp), czy szczególne zachowania godowe

* częsty jest dymorfizm płciowy

- samce wyraźnie różnią się wyglądem od samic (np. mają okazałe poroża lub wydatniejsze kły)

- u gatunków poligamicznych samce są zwykle wyraźnie większe od samic)

ŻYWORODNOŚĆ/JAJORODNOŚĆ

* większość współczesnych ssaków jest żyworodna

* stekowce są jajorodne

- znoszą jaja w miękkich skorupkach, jak większość gadów

- u KOLCZATEK mama przechowuje jajo w torbie na brzuchu

* w podobnej torbie rozwijają się młode torbacze, które rodzą się po krótkiej ciąży, na bardzo wczesnym etapie rozwoju osobniczego i niezwłocznie przepełzają do torby (przysysają się tam do sutków, które pęcznieją im w pyszczkach, dzięki czemu nie mogą przypadkowo wypaść z torby)

* karminie młodych mlekiem (wydzieliną z przekształconych gruczołów potowych bogatą w substancje odżywcze) jest charakterystyczną cechą wszystkich ssaków

- WIELORYBY karmią swe młode mlekiem zawierającym 40% tłuszczu

- stekowce nie mają warg i nie mogą ssać, więc zlizują mleko z włosów na brzuchu matki

- gruczoły mleczne samic ssaków (z wyjątkiem stekowców) mają ujścia zebrane w parzyste brodawki sutkowe, których liczba zależy od liczebności młodych w miocie u danej grupy

~ naczelne, walenie, syreny, słonie i inne, rodzące jednorazowo pojedyncze młode, mają tylko jedną parę gruczołów mlecznych

~ więcej gruczołów mają np. psy, świnie czy koty mające liczniejsze potomstwo

ŁOŻYSKO

* większość współczesnych ssaków należy do łożyskowców

- zarodek w łonie matki odżywia się za pośrednictwem łożyska (specjalnego narządu, który umożliwia sprawną wymianę substancji odżywczych i gazów oddechowych między krwiobiegami matki i zarodka (później płodu)

- zarodek łożyskowców jest połączony z łożyskiem pępowiną, w której biegną naczynia krwionośne

PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY SSAKÓW

PRASSAKI

PROTOTHERIA

STEKOWCE

* grupa reliktowa

* występują wyłącznie w rejonie australijskim

* ziemnowodne DZIOBAKI oraz lądowe owadożerne KOLCZATKI i PRAKOLCZATKI

* najprymitywniejsze żyjące ssaki

- składają jaja

- mają stosunkowo niską i dość zmienną temperaturę ciała (26-34°C)

- w szkielecie występują kości krucze w pasie barkowym (u pozostałych ssaków zlewają się z łopatką) i

kości torbowe w miednicy

- kończyny są rozstawione na boki (jak u gadów)

* są bardzo wyspecjalizowane

- DZIOBAK zamiast zębów ma skórzasty wrażliwy dziób, którym odcedza z wody drobne żyjątka

- samiec dziobaka ma ponadto kolec jadowy na stopie (należy do bardzo nielicznych ssaków jadowitych)

THERIA

METATHERIA

TORBACZE

* zamieszkują tylko Australię i obie Ameryki (przetrwały długo w Ameryce Południowej, połączonej niegdyś

z Australią przez Antarktydę, i stamtąd wkroczyły do Ameryki Północnej po powstaniu Przesmyku Panamskiego)

* w początkach trzeciorzędu żyły m.in. w Europie

* rodzimą faunę Australii tworzy bardzo wiele torbaczy, które przystosowały się do nisz zajmowanych gdzie

indziej przez łożyskowce

- KRETY WORKOWATE, MRÓWKOŻERY, niedawno wytępione WILKI WORKOWATE, KANGURY (odpowiednik kopytnych), KOALE

- wcześniej żyły w Australii także WORKOWATE LWY I HIPOPOTAMY (DIPROTODONY)

- taki swoisty świat równoległy, pełen przykładów konwergencji, powstał dzięki izolacji geograficznej

* podobnie zróżnicowana była fauna torbaczy południowoamerykańskich, ale do dziś przetrwały w Ameryce

tylko formy nieduże (OPOS, DYDELF)

* młode torbacze rodzą się maleńkie i niedojrzałe, po czym dorastają w torbie na brzuchu matki

EUTHERIA

ŁOŻYSKOWCE

(PLACENTALIA)

OWADOŻERNE

* najprymitywniejsze łożyskowce

RYJÓWKI

* już w okresie kredy żyły ssaki przypominające ryjówki

* najmniejsze ssaki w naszej faunie

* KRET wykazuje charakterystyczne przystosowanie do życia pod ziemią

- słabo rozwinięte oczy

- zanik małżowin usznych

- krótkie, łapowate kończyny przednie

- wydłużone, walcowate ciało, pokryte krótkimi włosami rosnącymi prostopadle do skóry (dzięki temu kret

nawet cofając się nie porusza się „pod włos”)

* JEŻ

- włosy na grzbiecie zmienione w kolce skutecznie chroniące zwijające się w kłębek zwierzę przed drapieżnikami

- podczas nocnych łowów często zapuszcza się na jezdnię poszukiwaniu dobrej (przejechanej przez samochód) zwierzyny i nierzadko sam zostaje przejechany

* pochodzą z Azji Pd-Wsch (podobnie jak WORKOWATE LOTOPAŁANKI i niektóry gryzonie, np. WIEWIÓRKI LATAJĄCE, czy POLATUCHY)

* potrafią przeskakiwać z drzewa na drzewo lotem ślizgowym, co ułatwia im skóra rozpięta między tułowiem

a kończynami i ogonem

LATAWCE

* potrafią aktywnie fruwać, poruszając błoniastymi skrzydłami rozpiętymi na czterech palcach ręki

* największe formy tropikalne są owocożerne i latają za dnia

* w Polsce mieszkają tylko niewielkie nocne nietoperze żywiące się owadami, łowionymi w locie dzięki echolokacji (zdolnością namierzania ofiar i przeszkód za pomocą odbitego od nich echa wysokich pisków - ultradźwięków)

* wiele nietoperzy ma więc duże uszy (GACEK) albo szczególnie ukształtowane nosy, poprawiające kierunkowość wysyłania wiązki dźwiękowej (PODKOWIEC)

* w Ameryce Pd żyją NIETOPERZE WAMPIRY żywiące się krwią dużych ssaków

NIETOPERZE

* w większości formy nadrzewne

* LEMURY i WYRAKI prowadzące głównie nocny tryb życia i tradycyjnie określane jako MAŁPIATKI

- lemury zamieszkują Afrykę (szczególnie zróżnicowały się na Madagaskarze)

- wyraki zamieszkują Azję Pd-Wsch

* MAŁPY SZEROKONOSE - odznaczają się chwytnymi ogonami, żyją w Ameryce Pd (WYJCE, KAPUCYNKI)

* MAŁPY WĄSKONOSE - zamieszkują Afrykę i Azję (w Europie tylko na Gibraltarze można spotkać MAKAKI),

nie mają chwytnego ogona, a jedna z ich dwóch grup - człekokształtne - w ogóle go utraciła

* chwytne kończyny (ręce i stopy)

* trójwymiarowe widzenie, uzyskane dzięki zwróceniu obojga oczu do przodu

* takie ustawienie oczu w połączeniu z krótkim pyskiem sprawia, że naczelne mają charakterystyczną twarz

(jej kolorystyka stanowi ważny sygnał dla osobników tego samego gatunku)

* dwie grupy naczelnych przystosowały się do życia na otwartej przestrzeni (PAWIANY spośród kaczkodanowatych i CZŁOWIEKOWATE/HOMINIDY spośród człekokształtnych/hominidów)

- współcześnie człekokształtne to ORANGUTANY, SZYMPANSY, GORYLE, GIBONY i CZŁOWIEK

* naczelne mają proporcjonalnie największy mózg wśród ssaków i złożone zachowania społeczne

NACZELNE

SZCZERBAKI

* niektóre przystosowały się do nadrzewnego trybu życia (LENIWCE, nadrzewne MRÓWKOJADY)

* PANCERNIKI - mają grzbiet pokryty kostno-rogowym pancerzem (dzięki giętkiej części środkowej mogą zwijać się w pancerną kulę)

* nazwa pochodzi od zredukowanego uzębienia

* występują w Ameryce Pd

* najwięksi przedstawiciele żyją w Ameryce Pd (KAPIBARY osiągające ponad 1m)

* większość jest niewielkich rozmiarów

* najliczniejszy rząd ssaków

* BOBRY, ŚWISTAKI, JERZOZWIERZE, WIEWIÓRKI, LEMINGI, MYSZY, SZCZURY, NORNIKI

* mają stale rosnące dłutowate siekacze, które podlegają ustawicznemu ścieraniu podczas cięcia twardego pokarmu roślinnego

GRYZONIE

* mają podobne uzębienie do gryzoni ale nie są z nimi blisko spokrewnione

* ZAJĄCE, KRÓLIKI

ZAJĘCZAKI

* psowate - WILK, LIS, SZAKAL

* kotowate - ŻBIK, RYŚ, JAGUAR, LAMPART

* niedźwiedziowate

* łasicowate - KUNA, WYDRA, SKUNKS

* hienowate

* szopowate - SZOP PRACZ

* wyspecjalizowaną grupą wywodzącą się z drapieżnych są płetwonogie - FOKI, MORSY, UCHATKI

DRAPIEŻNE

* blisko spokrewnione z drapieżnymi

* kończyny zakończone kopytami (rogowymi osłonkami zakończeń palców)

* w ewolucji wielokrotnie występowała tendencja do redukcji palców

* u niektórych najsilniejszy jest palec środkowy, a pozostałe mogą ulegać redukcji (poczynając od skrajnych)

NIEPARZYSTOKOPYTNE

* NOSOROŻEC, KONIE

* ich przodkowie przypominali tapiry

PARZYSTOKOPYTNE

* odniosły o wiele większy sukces

* chodzą na dwóch kopytach u każdej nogi zwanych racicami

* występują też raciczki (szczątkowe dwa dalsze palce)

* ŚWINIE, HIPOPOTAMY

* przeżuwacze - WIELBŁĄDY, ŁOSIE, ŻYRAFY, JELENIE i krętorogie (ŻUBRY, GAZELE, ANTYLOPY)

- u przeżuwaczy doszło do usprawnienia obróbki pokarmu roślinnego w złożonym , czterokomorowym żołądku

- miewają efektowne ozdobienie głowy

~ krętorogie mają rogi zbudowane z kostnego wyrostka czaszki (tzw. możdżenia) otoczonego pochwą rogową

~ jeleniowate wytwarzają co roku nowe kostne poroże, zwykle mocno rozgałęzione (początkowo okryte skórą - scypułem)

~ żyrafy mają na głowie tępe „rogi” (porostki)

KOPYTNE

* wywodzą się z wczesnych parzystokopytnych

* ssaki najpełniej przystosowane do życia w morzu

- przednie kończyny przekształcone w płetwy a tylne zanikły

- głównym narządem napędowym jest pozioma płetwa na ogonie (kręgosłup ssaków jest przystosowany do wygięć w pionie a nie na boki jak u ryb, które miały pionową płetwę ogonową)

- opływowy kształt ciała

- zmodyfikowany układ oddechowy (nozdrza cofnięte na szczyt głowy, co ułatwia czerpanie powietrza przy prawie całkowitym zanurzeniu)

- wykorzystują echolokację (sonar) wysyłając dźwięki, których powracające echo informuje zwierzę o przeszkodach lub pożywieniu

* walenie dzielimy na

- zębowce: MORŚWINY, DELFINY, KASZALOTY, ORKI (mają jednakowe stożkowate zęby, odznaczają się rozwojem półkul mózgowych z wyjątkowo pofałdowaną korą mózgową, mogą prowadzić życie społeczne i porozumiewać się ze sobą))

- fiszbinowce: np. PŁETWAL BŁĘKITNY największe zwierzę na ziemi (zamiast zębów mają zwisające z podniebienia postrzępione rogowe płyty, za pomocą których odcedzają z wody plankton, np. KRYLA)

WALENIE

* żyją w przybrzeżnych morzach i ujściach rzek

* DIUGONIE, MANATY

SYRENY

* dziś jedynymi reprezentantami zróżnicowanego niegdyś rzędu (MASTODONTY, DINOTERIA, MAMUTY) są SŁONIE

- największe współczesne zwierzęta lądowe (ponad 5t)

- mają dość duży mózg i złożone życie społeczne

- stale rosnące ciosy (przekształcone siekacze), mylnie zwane kłami, których słonie nie mają wcale

TRĄBOWCE

ZNACZENIE SSAKÓW

* mają duże znaczenie przyrodnicze i gospodarcze

* niektóre to cenione zwierzęta gospodarcze - dostarczają mięsa, mleka, wełny, skór (głównie kopytne)

- w Europie i regionie śródziemnomorskim najważniejsze są KOŃ, OSIOŁ i ich mieszaniec MUŁ (nieparzystokopytne) oraz bydło: OWCE i KOZY (parzystokopytne)

- w Azji udomowiono WIELBŁĄDA DWUGARBNEGO (BAKTRIANA) i BAWOŁA WODNEGO

- w Afryce i na Bliskim Wschodzie jucznym zwierzęciem jest WIELBŁĄD JEDNOGARBNY (DROMADER), wielbłądy dostarczają też wełny i mleka

- w Ameryce Pd Inkowie udomowili krewniaków wielbłąda: LAMĘ i ALPAKĘ (jako zwierzęta juczne i dostarczające wełnę)

* w wielu regionach świata ssaki do dziś służą jako siła pociągowa (KOŃ, BAWÓŁ, WÓŁ)

- na dalekiej północy na wpół udomowionym zwierzęciem jest RENIFER

* rozmaite ssaki są przedmiotem łowów

* jaskiniowcy wykorzystywali z nich nie tylko mięso, ale także kości, poroża i skóry jako cenne surowce do wyrobu ozdób, narzędzi i strojów

* mają duże znaczenie jako zwierzęta domowe

- ŚWINKĘ MORSKĄ udomowiono pierwotnie w celach uzyskania mięsa

- wyhodowano wiele ras psów i kotów, dzięki czemu stały się efektownym przykładem skuteczności i możliwości przemian ewolucyjnych drogą doboru sztucznego, czyli hodowlanego w krótkim czasie (np. z dzikiego wilka udało się wyhodować wyścigowe i myśliwskie CHARTY, krótkonogie JAMNIKI do polowania na lisy w norach, pasterskie OWCZARKI czy ozdobne PEKIŃCZYKI)

* niektóre są ważnymi naturalnymi wrogami szkodników upraw (zwłaszcza owadożerne oraz kret, a także polujące na gryzonie drapieżniki, takie jak koty, kuny, łasice)

* niektóre ssaki same wyrządzają szkody

- gryzonie są niszczycielami upraw i zgromadzonych plonów (myszy, szczury, norniki)

- roznoszą wściekliznę (psy, koty, lisy, nietoperze wampiry)

- dżumę przenoszą pasożyty (pchły) z ludzi na szczury i odwrotnie

- zwierzęta domowe (bydło, świnie) bywają źródłem zakażeń pasożytami, takimi jak nicienie (włosień kręty), tasiemce i przywry, dlatego ważna jest kontrola sanitarno-weterynaryjna zwierząt hodowlanych i pochodzącego z tej hodowli mięsa

* ssaki są ważnymi zwierzętami laboratoryjnymi wykorzystywanymi do doświadczeń medycznych (świnki morskie, króliki, białe szczury, myszy, rezusy)

* współcześnie wiele gatunków jest zagrożonych przez człowieka

* symbolem Międzynarodowego Funduszu Ochrony dzikich Zwierząt jest PANDA WIELKA, rzadki biało-czarny krewniak niedźwiedzi, zamieszkujący bambusowe gaje Chi

* zagrożone są wszystkie małpy człekokształtne, madagaskarskie lemury, wszystkie nosorożce, niektóre wieloryby, wielkie koty i wiele innych

* dlatego podejmuje się próby ich ochrony przez tworzenie parków narodowych i rezerwatów przyrody, walkę z kłusownictwem, hodowlę w ogrodach zoologicznych

* mimo ochrony nakazanej rozporządzeniami królewskimi w 1627 roku padł w Polsce ostatni na świecie TUR (przodek bydła domowego)

* w 19 wieku wyginęły TARPANY (leśne dzikie konie)

* w początkach 20 wieku wyginęły polskie ŻUBRY (dzisiejsze żubry spotykane w Białowieży i gdzie indziej są potomkami zwierząt importowanych z Kaukazu)

* w Polsce ochroną gatunkową objęte są:

- JEŻE

- KRET - z wyjątkiem występującego w zamkniętych ogrodach, szkółkach i na lotniskach

- RYJÓWKOWATE

- NIETOPERZE

- ZAJĄC BIELAK

- WIEWIÓRKA

- ŚWISTAK

- SUSŁY

- BÓBR EUROPEJSKI

- SMUŻKA

- POPIELICOWATE

- CHOMIK EUROPEJSKI

- DARNIÓWKA TATRZAŃSKA

- NORNIK ŚNIEŻNY

- WALENIE

- NIEDŹWIEDŹ BRUNATNY

- WILK

- WYDRA

- GRONOSTAJ

- ŁASICA

- TCHÓRZ

- NORKA EUROPEJSKA

- ŻBIK

- RYŚ

- PŁETWONOGIE

- KOZICA

- ŻUBR

OCHRONA SSAKÓW

---