MORUS Thomas, właśc. T. More, sir (1478-1535) angielski mąż stanu, prawnik, polityk, pisarz, humanista, czołowy ideolog odrodzenia, pierwszy przedstawiciel nowożytnego komunizmu utopijnego(sięgające starożytności koncepcje egalitarne głoszące tworzenie sprawiedliwego społeczeństwa opartego na prawie natury;); od 1504 czł. parlamentu następnie jego marszałek, od 1518 czł. Tajnej Rady, pierwszy świecki Lord Kanclerz Anglii; nie udało mu się uzyskać w Watykanie zgody dla króla na rozwód z bezpłodną Katarzyną Aragońską (choć potajemne małżeństwo z Anną Bolyen zostało już wówczas zawarte) - w tej sytuacji Henryk VIII zażądał podpisania dokumentu znoszącego zwierzchnictwo papieża nad Kościołem w Anglii; Morus odmówił, został postawiony przed sądem, i stracony; kanonizowany przez Kościół katolicki; 2000 ustanowiony przez papieża patronem polityków. Autor licznych prac po łacinie i angielsku m.in.: Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii. Odtąd termin "utopia" - z gr. miejsce którego nie ma - stał się nazwą określonego gatunku i postawy światopoglądowej. W swej Utopii M. ostro krytykował rodzący się w Anglii porządek kapitalistyczny i przeciwstawiał mu idealnie zorganizowane egalitarne(pogląd społeczno-polityczny uznający zasadę równości wszystkich ludzi - pod względem społ., ekon., polit. i prawnym - za podstawę sprawiedliwego porządku społecznego i cel rozwoju cywilizacji;) społeczeństwo, oparte na wspólnej własności, komunistycznej organizacji pracy i życia, co gwarantować miało sprawiedliwość, wolność i wszechstronny rozwój obywateli. Poglądy M. wpływały na myśl społeczną XVI-XIX w., gł. T. Campanelli i socjalistów utopijnych.

UNIWERSYTET W CAMBRIDGE, Cambridge University, najstarszy (po uniwersytecie w Oksfordzie) uniw. W. Brytanii i jeden z najstarszych na świecie; jego tradycje sięgają szkół klasztornych, zał. przez mnichów irl. w VII w.; powstał w wyniku migracji mistrzów i studentów 1208-09 z pobliskiego Oksfordu; początkowo pozostawał w cieniu uniw. oksfordzkiego i w XIII-XIV w. reprezentował nauk. i dydaktyczny kierunek szkoły oksfordzkiej (kierunek w filozofii średniow., zapoczątkowany przez uczonych ang. w XII w. i rozwijający się w XIII w. na uniw. w Oksfordzie; powstanie sz.o. wiąże się z upowszechnieniem pism przyr. Arystotelesa oraz z dominacją arystotelizmu w wersji Awerroesa i Awicenny; w sz.o. rozwijano neoplatońską metafizykę światła, wykorzystując arab. traktaty z zakresu optyki; postulowano konieczność zastosowania matematyki w fizyce i przydatność tych nauk we wszystkich dziedzinach wiedzy; łączono teologię z naukami szczegółowymi; prekursorami sz.o. byli: Alfred z Sareshel, J. Blund i Adam z Buckfield, a jej gł. przedstawicielami — R. Grosseteste i R. Bacon.); 1214 korporacja uniwersytetu w Cambridge zdołała wywalczyć pewną autonomię, jednak dopiero 1318 uniwersytet w Cambridge został uznany przez papieża Jana XXII za samodzielne studium generale z 4 wydziałami: sztuk wyzwolonych, prawa, medycyny i teologii. Początkowo kolegia uniw. mieściły się w budynkach klasztornych; pierwsze samodzielne kolegium uniwersytetu w Cambridge — Peterhouse, zał. 1284, następne to: King's Hall i Michaelhouse (oba zał. 1324), University College (zał. 1326), najsłynniejsze — Trinity Hall (zał. 1350, studiowali w nim m.in. I. Newton, F. Bacon, E. Coke, G. Byron, B. Russell), King's College (zał. 1441, z późnogot. King's Chapel, 1446-1511), Trinity College (zał. 1546, ufundowane przez Henryka VIII); pod koniec XIX w. dopuszczono do studiów kobiety, powstały wówczas kolegia żeńskie. W XV-XVIII w. m. Cambridge nabrało charakteru campusu uniwersyteckiego, złożonego z wielu kolegiów, budowanych jako samodzielne kompleksy arch. obejmujące wszystkie instytucje potrzebne do życia i studiów. W 1511 Erazm z Rotterdamu wprowadził na uniwersytecie w Cambridge studia klas. i przeprowadził reformę zgodną z renes. humanizmem; 1571 Elżbieta I nadała uniwersytowi w Cambridge nowe statuty, zatwierdzone przez parlament, które określiły jego ustrój na 300 lat; reforma w 2 poł. XIX w. przekształciła uniwersytet w Cambridge w uniw. liberalny. Od XVII w. uniwersytet w Cambridge był, oprócz Towarzystwa Królewskiego, gł. ośr. nauk. w W. Brytanii; reprezentował naukę niezależną politycznie, koncentrującą się na „nauce czystej”. Symbolem tego kierunku rozwoju uniwersytetu w Cambridge było utworzenie 1663 katedry matematyki i fizyki oraz objęcie jej przez I. Newtona. Od tej chwili przez XVIII-XIX w. badania w zakresie nauk ścisłych i przyr. stanowiły gł. kierunek rozwoju uniwersytetu w Cambridge; pracowało na nim wielu wybitnych uczonych, m.in. H. Cavendish, na którego cześć 1871 powołano na uniw. Cavendish Laboratory (jego kierownikami byli: J.C. Maxwell, J.W. Rayleigh, I.Z. Thompson, E. Rutherford, W.L. Bragg i in.), mające wielkie zasługi w rozwoju fizyki, ostatnio gł. atom. i jądr.; 13 uczonych prowadzących badania w Cavendish Laboratory otrzymało Nagrody Nobla; z innych dziedzin nauk przyr. rozwinęła się szczególnie biologia molekularna (F.H.C. Crick) oraz biochemia (F.G. Hopkins). W XIX w. na uniwersytecie w Cambridge, oprócz nauk mat.-przyr., znacznie rozwinęły się studia klas. i lingwistyczne, hist. (m.in. G.M. Trevelyan), filoz. (J. Ward, analityczna filozofia: G.E. Moore, A. Whitehead, B. Russell) oraz ekon. (J.M. Keynes). W 1911 uczeni z Cambridge oprac. wyd. 11 Encyclopaedia Britannica (tzw. Cambridge-Issue), uważane za najlepsze ze wszystkich wydań oprac. w W. Brytanii. Pod względem struktury organizacyjnej uniwersytet w Cambridge pozostał uniw. kolegialnym, mimo że jego struktura uległa modernizacji i został podzielony na wiele wydziałów; każdy profesor, niezależnie od wydziału, na którym wykłada, jest członkiem określonego kolegium. W 2 poł. XX w., oprócz znacznego rozszerzenia zakresu wykładanych nauk (zwiększenia liczby wydziałów, wprowadzenia wielostopniowego systemu nauczania i studiów podyplomowych), rozbudowano system centrów i instytutów. Z uniwersytetem w Cambridge są związane: University of Cambridge Library (zał. XV w.), Fitzwilliam Museum (zał. 1816) oraz Cambridge University Press (zał. 1534), znana zwł. z wydawnictw mat. i fiz. oraz zainicjowanej 1902 serii publikacji hist. «Cambridge Histories». Około 1,5 tys. nauczycieli akademickich i ok. 14 tys. studentów (1993).

W skład Uniwersytet w Cambridge wchodzą m.in.: biblioteka (3,5 mln tomów, 16 tys. rękopisów), kilka muzeów, obserwatorium astronomiczne, drukarnia, wydawnictwo (Cambridge University Press). Około 1,5 tys. nauczycieli akademickich, ok. 14 tys. studentów (1993).

UNIWERSYTET W OKSFORDZIE, Uniwersytet Oksfordzki, Oxford University, najstarszy w W. Brytanii i jeden z najstarszych uniw. na świecie; nawiązuje tradycjami do działających w Oksfordzie od pocz. XII w. szkół klasztornych. W 1167-68 król Henryk II Plantagenet odwołał do Anglii studentów nacji ang., którzy popadli w konflikt z władzami miejskimi i otrzymali zakaz wstępu na Uniwersytet Paryski; zaprosił ich do Oksfordu i 1170 obdarzył mistrzów i studentów oksfordzkich znacznymi przywilejami, w wyniku czego miejscowe szkoły klasztorne przekształciły się w studium generale; formalnie podlegało ono biskupowi Lincolnu, a faktycznie mistrzowie uniwersytetu w Oksfordzie sami wybierali kanclerza, który stał się urzędnikiem uczelni, a nie biskupa. W 1208-09 na skutek konfliktu z miastem część scholarów opuściła Oksford i w Cambridge (gdzie istniała również znana szkoła klasztorna) rozpoczęła działalność jako nowe studium generale (uniwersytet w Cambridge); 1214, 1232 i 1240 pozostali w Oksfordzie scholarzy uzyskali dalsze przywileje, oddając się pod opiekę papiestwu. Początkowo uniwersytet w Oksfordzie specjalizował się w prawie i medycynie, dopiero za kanclerstwa Roberta Grosseteste (od 1224/25) powstał tu wydział teol. oraz nastąpił wyraźny zwrot ku naukom przyr. i ścisłym. Od poł. XIII w. uniwersytet w Oksfordzie cieszył się poparciem papiestwa, które traktowało go jako drugi (po Uniwersytecie Paryskim) gł. ośr. studiów teologicznych. Na uniwersytecie w Oksfordzie rozwinął się, zapoczątkowany na Uniw. Paryskim, kolegialny model uniw., w którym kolegia (colleges) stanowią podstawową jednostkę organiz., skupiając (na wzór dawnych szkół klasztornych) profesorów i studentów o podobnych zainteresowaniach. Były one fundacjami, stanowiły nie tylko miejsce zamieszkania i wspólnych posiłków oraz ośr. nauczania i badań, ale także samodzielne kompleksy arch., złożone z wielu budynków, które wynajmowano często szkołom (schools) nie mającym własnych pomieszczeń; kolegia były powiązane ekonomicznie z dzielnicami miasta, w których się znajdowały, oraz sprawowały w nich jurysdykcję. W XIII-XIV w. powstały w Oksfordzie wielkie kolegia wchodzące w skład uniw.: University (zał. 1249, pierwsze samodzielne kolegium uniwersytetu w Oksfordzie, pierwotnie zajmowało pomieszczenia i halle szkół zakonu franciszkanów), Balliol (zał. 1261-66), Merton (zał. 1263-70), Exeter (zał. 1314-16), Queen's (zał. 1341), New College (zał. 1379), Lincoln (zał. 1429), All Souls (zał. 1430 na intencję zbawienia dusz Anglików poległych w wojnie stuletniej i przeznaczone tylko dla fellows — członków uniwersytetu w Oksfordzie ze stopniem akademickim; członkostwo tego kolegium jest współcześnie uważane za najbardziej prestiżowe w bryt. środowisku akademickim), Magdalen (zał. 1448). Później powstawały następne liczne kolegia (m.in. w XIX-XX w. 5 żeńskich). Od XIV w. 2 posłów reprezentuje uniw. w Izbie Gmin. W czasach elżbietańskich (XVI w.) nastąpiła arystokratyzacja uniwersytetu w Oksfordzie, zaczął on służyć kształceniu elit; studia dawały wykształcenie wyższe ogólne, gł. klas. i prawnicze. Pod względem nauk. najświetniejszy okres rozwoju uniwersytetu w Oksfordzie przypada na: XII-XIV w., XVII w. i XX w. W XIII-XIV w. środowisko nauk. Oksfordu odegrało ważną rolę w rozwoju nauk mat.-przyr. (Robert Grosseteste, Roger Bacon i in. przedstawiciele tzw. szkoły oksfordzkiej) i stało się jednym z gł. ogniw łączących osiągnięcia myśli średniow. z wiedzą nowoż.; w XIV w. tradycje oksfordzkie z tendencjami typowymi dla Uniw. Paryskiego starał się pogodzić J. Duns Szkot, nauczający w uniwersytecie w Oksfordzie od 1301, na gruncie terminizmu rozwijali je zwolennicy W. Ockhama — J. Dumbleton, A. Wodham, T. Buckingham i in.; nominalistyczne i empirycystyczne tradycje szkoły oksfordzkiej przerwała reformacja. W okresie renesansu do rozwoju studiów humanist. (gł. klas.) przyczynili się Erazm z Rotterdamu, który wraz z Th. Morusem doprowadził do reformy uniwersytetu w Oksfordzie Reformacja (mimo że na uniwersytecie w Oksfordzie działali J. Wyclef i J. Hus) oraz utworzenie Kościoła anglik. doprowadziły do zawieszenia działalności uniw.; 1571 został on reaktywowany przez parlament za zgodą Elżbiety I. Po rewolucji ang. i wojnie domowej (1640-60), wraz z powstaniem Towarzystwa Królewskiego (1662), uniwersytet w Oksfordzie zyskał dobre warunki rozwoju; działali tu m.in. E. Halley, R. Hooke i R. Boyle — w dziedzinie nauk ścisłych. Od końca XVII w. uniwersytet w Oksfordzie cieszył się największym prestiżem w zakresie nauk humanist. (zwł.: literatury, filologii łac. i gr.), teologii, filozofii, historii, prawa i nauk polit.; kształcił elity społ. i polit. kraju oraz wyższych urzędników bryt. administracji państw.; z uniwersytetem w Oksfordzie jest związana większość osobistości polit. w W. Brytanii; absolwentami uniw. są m.in.: J. Wesley, kard. T. Wolsey, W. Pitt (st.), G. Canning, R. Peel, W. Gladstone, C. Attlee, H. Macmillan, H. Wilson i M. Thatcher. W teologii anglik. XIX w. dużą rolę odegrał tzw. ruch oksfordzki (J. Newman i in.), dążący do odnowienia Kościoła anglik. na zasadach wczesnochrześc. i dający początek katolicyzującemu anglikanizmowi (Th.S. Eliot, C.S. Lewis). W filozofii na uniwersytecie w Oksfordzie rozwinął się tzw. idealizm bryt. (T.H. Green, F.H. Bradley i in.), a później w opozycji do niego tzw. oksfordzka szkoła realistów (J.C. Wilson, A. Prochard, W. Ross). Pod względem struktury organizacyjnej uniwersytet w Oksfordzie pozostał uniw. kolegialnym, jakkolwiek w XIX w. przeprowadzono w nim reorganizację na wzór niem. (łączenie funkcji dydaktycznych z prowadzeniem badań nauk.), rozbudowano podział na wydziały, wprowadzono laboratoria, pracownie, instytuty uniwersyteckie, położono większy nacisk na rozwój nauk ścisłych i przyr.; pod koniec XIX w. dopuszczono do studiów kobiety, powstały wówczas kolegia żeńskie. W 2 poł. XX w. nastąpiła zmiana programu studiów; rozwinięto wielostopniowy system nauczania, wprowadzono studia podyplomowe, przyłączono do uniw. wiele centrów i instytutów pozauniwersyteckich. Około 1,5 tys. nauczycieli akademickich, ok. 15 tys. studentów (1993).

W skład Uniwersytetu wchodzą m.in. biblioteki: Bodleian Library (założona w 1602), naukowa Radcliffe (założona w latach 1737-1749), Ashmolean Library. Ponadto galeria obrazów University Gallery (założona 1845) z cennymi oryginałami rysunków Rafaela i Michała Anioła, muzeum uniwersyteckie (powstałe 1855-1859) ze zbiorami przyrodniczymi, Ashmolean Museum z bogatą kolekcją archeologiczną, obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny, teatr Sheldonian.

Jagielloński

Narodziny

W roku 1364 król Kazimierz Wielki uzyskał po latach starań zgodę papieża na założenie uniwersytetu w Krakowie, stolicy królestwa. Był to drugi, po powstałym w 1348 r. w Pradze, uniwersytet w środkowej Europie. Wkrótce powstaną uniwersytety w Wiedniu (1365), Peczu (1367) oraz w Heidelbergu (1386).

Studium Generale - taka była oficjalna nazwa uniwersytetu w Krakowie - rozpoczęło działalność faktycznie nie wcześniej niż w 1367 r. i składało się z trzech tylko wydziałów: sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Na utworzenie czwartego, najbardziej prestiżowego - teologii, papież Urban VI nie wyraził zgody. Podobnie zresztą w stosunku do uniwersytetów w Wiedniu, Peczu i Erfurcie.

Wzorem uniwersytetów bolońskiego i padewskiego, studenci mieli prawo do wyboru rektora spośród swego grona. Siedziba uniwersytetu najprawdopodobniej znajdowała się na zamku królewskim na Wawelu, pod okiem samego króla. Przedwczesna śmierć w 1370 r. króla Kazimierza i brak jakiegokolwiek zainteresowania uniwersytetem u jego następcy, Ludwika Węgierskiego, spowodowały, że wkrótce wszechnica krakowska przestała wykazywać jakąkolwiek aktywność.

Dopiero zabiegi królowej Jadwigi na dworze papieskim w Awinionie a potem zapis w testamencie jej majątku osobistego na rzecz uniwersytetu, sprawiły, że wznowił on działalność w roku 1400, w rok po śmierci donatorki. Tym razem powstał już pełny uniwersytet średniowieczny, z wszystkimi czterema wydziałami, zorganizowany na wzór paryski. Odtąd rektora wybierało grono profesorskie; powstały kolegia, w których zamieszkiwali profesorowie oraz bursy dla żaków.

Cały świat średniowiecza był zbudowany na zasadzie hierarchii, a sprawy boskie odgrywały w nim rolę najważniejszą. Taki też musiał być i ówczesny uniwersytet. Najniższą rangę miał w nim wydział sztuk wyzwolonych, czyli filozoficzny. Studia rozpoczynało się na tym wydziale i dopiero po jego ukończeniu można było studiować na jednym z pozostałych, z których najważniejszym był wydział teologiczny. Również kariera profesora uniwersytetu zaczynała się na wydziale najniższym, a uwieńczyć ją mogła profesura na teologii. Różnice te miały także znaczenie finansowe: profesor teologii miał dochody znacznie większe w porównaniu z innymi.

Złoty wiek

Odnowiona uczelnia krakowska od razu zaznaczyła swe miejsce w świecie nauki. Pierwszy rektor tego uniwersytetu, Stanisław ze Skarbimierza (zm. 1431), autor m.in. słynnego dzieła De bello iusto, zaliczany jest dziś do grona twórców prawa międzynarodowego publicznego. Inny rektor, Paweł Włodkowic (ok. 1370 - ok. 1435), w czasie soboru w Konstancji skutecznie wykazał m.in. niedopuszczalność używania przemocy w nawracaniu pogan.

W drugiej połowie XV wieku kwitła krakowska szkoła matematyczna i astrologiczna. Czołowymi jej przedstawicielami byli: Marcin Król z Żurawicy (1422 - przed 1460); Marcin Bylica z Olkusza (1433 - 1493), późniejszy nadworny astrolog króla Macieja Korwina w Budzie; Marcin Biem (ok. 1470 - 1540), autor projektu reformy kalendarza juliańskiego; Jan z Głogowa (1445 - 1507), spod którego pióra wyszły liczne, znane całej Europie traktaty matematyczne i astronomiczne; Wojciech z Brudzewa (ok. 1446 - 1495) nauczyciel wielu późniejszych wybitnych uczonych, czynnych w innych uniwersytetach europejskich. W tym okresie, w latach 1491 - 1495, studiował w Krakowie sztuki wyzwolone Mikołaj Kopernik. Po latach wspominał, że szczególnie wiele zawdzięczał uniwersytetowi krakowskiemu.

O ówczesnej pozycji uniwersytetu świadczy to, że w latach 1433 - 1510 liczba studentów zagranicznych wynosiła aż 44% ogółu w nim studiujących.

Studia uniwersyteckie w Krakowie mieli za sobą tacy ówcześni uczeni, jak: Jan Virdung z Hassfurtu (profesor uniwersytetu w Heidelbergu), Johann Vollmar (profesor w Wittenberdze) oraz filary wiedeńskiej szkoły astronomicznej - Konrad Celtis, Erasmus Horitz i Stefan Roslein. Kraków stał się też najbardziej znanym ośrodkiem alchemicznym obok Sewilli i Toledo. Alchemię uprawiali głównie profesorowie medycyny, m.in. Maciej Miechowita (1457 - 1523) i Adam z Bochenia (? - 1514). Tej sławie Krakowa zawdzięcza swój początek legenda o pobycie w nim historycznego Fausta.

Alma Mater krakowska stała się też ważnym centrum nauk geograficznych. Spośród wielu osób zajmujących się geografią na szczególne wyróżnienie zasługuje wspomniany Maciej Miechowita, znakomity także jako lekarz i historyk. Jego słynny Tractatus de duabus Sarmatiis (1517), pierwszy systematyczny opis ziem między Wisłą, Donem a Morzem Kaspijskim, przełożono na wiele języków. Na początku XVI wieku nowością w skali europejskiej staje się wprowadzenie nauki języka greckiego, a nieco później i hebrajskiego.

Od zmierzchu świetności do reformy Kołłątaja

W pierwszej połowie XVI wieku Akademia Krakowska odrzuca reformację. Równoczesna z biskupią cenzura prowadzona przez rektora uniwersytetu, skutecznie eliminuje druki innowiercze z Krakowa. Nieliczni profesorowie opowiadający się za reformacją opuszczają miasto, a uczelnia pogrąża się w metodzie scholastycznej i w rezultacie traci coraz więcej studentów. Zamyka się bursy żaków niemieckich i węgierskich. W Krakowie kształcą się z biegiem lat już tylko studenci z Polski i Litwy. Z drugiej strony, zdobyte przez szlachtę przywileje gwarantują uzyskiwanie godności bez potrzeby wykazania się odpowiednim wykształceniem, zmniejsza się więc systematycznie liczba studiujących młodych szlachciców. Zainteresowani nauką wybierają przede wszystkim uniwersytety zagraniczne, zwłaszcza w Bolonii i Padwie. Wprawdzie w Akademii Krakowskiej wykładają jeszcze uczeni o ustalonej renomie, wśród nich cudzoziemcy, wprawdzie dzieło życia Mikołaja Kopernika De revolutionibus stało się przedmiotem wykładu w latach 1578 - 1580 a do wychowanków z tego okresu zaliczają się: Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski, Marcin Kromer, Mikołaj Rej - ale był to już zmierzch jej świetności.

W XVII wieku Akademia Krakowska - uwikłana w wojnę z jezuitami, którzy popierani przez króla Zygmunta III dążyli do jej opanowania, stroniąca od wszelkiego nowatorstwa naukowego i tonąca w scholastyce - straci ostatecznie znaczenie międzynarodowe. Jej dzieje zawsze były sprzężone z historią Polski. A mimo to, w tym samym stuleciu Akademia zdoła rozbudować szeroką sieć szkół ściśle z nią związanych, tzw. kolonii akademickich. Początek da im własna szkoła średnia, Kolegium Nowodworskiego, założone w następstwie reformy systemu nauczania z 1586 roku. Przeżyje też oblężenie Krakowa przez Szwedów w 1655 r. i splądrowanie jej po upadku miasta. Niestety, nielicznym wybitnym uczonym, którymi szczyciła się Akademia, dana była tylko sława krajowa. Do nich należeli przede wszystkim Jan Brożek (1585 - 1652), wybitny matematyk i propagator teorii Kopernika oraz Stanisław Pudłowski (1597 - 1645), autor koncepcji uniwersalnej miary długości. Pod koniec wieku uniwersytet będzie dumny ze swego byłego słuchacza - króla Polski, Jana III Sobieskiego.

Wiek XVIII znaczy się dalszym pogłębieniem kryzysu uczelni. Powoli pojawiają się jednak pierwsze korzystne zmiany. Rozpoczyna się systematyczne nauczanie języków niemieckiego i francuskiego, wprowadza się wykłady na temat prawa polskiego, geografii i inżynierii wojskowej. W roku 1748 powstaje katedra prawa natury. Niepowodzeniem, niestety, kończą się starania o sprowadzenie do Krakowa wykładowców z zagranicy. Dopiero za sprawą Komisji Edukacji Narodowej a szczególnie Hugona Kołłątaja, w tym czasie wizytatora z ramienia Komisji, a później rektora, doszło do gruntownej reformy uniwersytetu - oficjalnie Szkoły Głównej Koronnej. Stworzona została nowa struktura organizacyjna; powstały: obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny, kliniki, pierwsze laboratoria; język polski ostatecznie zapanował jako wykładowy; profesorami zostali uczeni wykształceni za granicą w duchu filozofii Oświecenia, w tym też duchu prowadzone były wykłady.

Społeczność uniwersytecka wzięła czynny udział w insurekcji kościuszkowskiej (1794), a władze uniwersytetu przekazały na cele powstania prawie wszystkie kosztowności uczelni.

Walka o przetrwanie

Trzeci, ostateczny rozbiór Polski w 1795 r. poważnie zagrozi dalszemu istnieniu uniwersytetu. Po zagarnięciu Krakowa przez Austrię, jego zamknięcie było prawie przesądzone. Szczęśliwie interwencja profesorów Jana Śniadeckiego i Józefa Boguckiego w Wiedniu ocaliła istnienie uniwersytetu. Nie uchroniła go jednak przed zacieraniem jego charakteru polskiego i przed stopniowym przygotowywaniem do zamiany w zwykłe gimnazjum. Po przegranej Austrii w wojnie z Francją w 1809 r. Kraków został wcielony do Księstwa Warszawskiego. Przyszło mu jednak być najpierw przedmiotem zabiegów centralizacyjnych w latach Księstwa Warszawskiego, a w okresie Wolnego Miasta Krakowa (1825 - 1846) - obiektem licznych szykan i ograniczeń ze strony państw zaborczych, sprawujących "opiekę" nad Krakowem. Po kolejnym wcieleniu Krakowa do Austrii w 1846 roku i nadeszły lata germanizacji, traktowania uniwersytetu przez rząd w Wiedniu jako "ogniska rewolucji i nieprzyjaznego rządowi klubu politycznego".

Ponownie złote lata

Gdy w Austrii zaczęły się zmieniać stosunki polityczne i rozpoczęło się przekształcanie państwa w monarchię konstytucyjno-liberalną, gdy część Polski pozostająca pod zaborem austriackim uzyskała daleko idącą autonomię, dało się to odczuć natychmiast w uniwersytetach. W Uniwersytecie przywrócono język polski jako wykładowy oraz prawo do samorządności. Uniwersytet Jagielloński (tak nazywała się uczelnia od 1817 roku) wszedł w drugi złoty okres swych dziejów.

Uniwersytet ponownie stał się jedną z najbardziej liczących się szkół wyższych w świecie nauki. W roku 1883 chemik Karol Olszewski (1846 - 1915) i fizyk Zygmunt Wróblewski (1845 - 1888) skroplili po raz pierwszy tlen i azot z powietrza, później niektóre inne gazy; fizjolog Napoleon Cybulski (1854 - 1919) ujawnil funkcję adrenaliny; anatomopatolog Tadeusz Browicz (1847 - 1928) odkrył zarazek duru brzusznego; fizyk Marian Smoluchowski (1872 - 1917) zasłynął z prac nad kinetyczną teorią materii, zaś chemik Leon Marchlewski (1869 - 1946) z badań nad chlorofilem. Paulin Kazimierz Żórawski (1866 - 1953) i Stanisław Zaremba (1863 - 1942) swymi badaniami i znaczącymi wynikami naukowymi zainicjowali nowy rozdział w historii matematyki na ziemiach polskich. Ich wybitni uczniowie stworzyli potem znane krakowskie szkoły naukowe.

Na świadomość historyczną Polaków wielki wpływ wywarła krakowska szkoła historyczna, której czołowymi przedstawicielami byli Michał Bobrzyński (1849 - 1935) i Józef Szujski (1835 - 1883). Szeroko znane były prace Kazimierza Morawskiego (1852 - 1925) z zakresu filologii klasycznej oraz Leona Sternbacha (1864 - 1940) w dziedzinie bizantologii. Również Wydział Prawa w tym czasie odgrywał niebagatelną rolę w kształtowaniu kultury prawnej. Głośne były zwłaszcza nazwiska: profesora prawa karnego Edmunda Krzymuskiego (1852 - 1928), profesora prawa cywilnego Fryderyka Zolla jun. (1865 - 1948), profesora prawa rzymskiego i cywilnego Stanisława Wróblewskiego (1868 - 1938).

Z konieczności przytoczone zostały tutaj tylko niektóre nazwiska; zresztą każdy wybór jest dyskusyjny. Ówczesny poziom naukowy zawdzięczał uniwersytet w poważnym stopniu rozbudowie jego infrastruktury. Liczba katedr w tym okresie została potrojona, w roku akademickim poprzedzającym pierwszą wojnę światową było ich już 97. Studentów w tym roku było ponad 3000, przeważnie mężczyzn, ale już nie wyłącznie, bowiem w roku 1897 pojawiają się w Krakowie pierwsze studentki najpierw studiujące farmację, potem kolejno na innych wydziałach, aż w końcu, w 1918 roku, na Wydziale Prawa.

Wiek dwudziesty, wiek trudny

Po odzyskaniu niepodległości Uniwersytet Jagielloński nie był już jednym z dwóch tylko (obok uniwersytetu we Lwowie) polskich uniwersytetów; wskrzeszono uniwersytety w Warszawie i w Wilnie, utworzono uniwersytet w Poznaniu. Pracownicy naukowi tych placówek w dużej mierze pochodzili z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W okresie II Rzeczypospolitej krakowski uniwersytet został znacznie rozbudowany. Przybyły nowe budynki klinik Wydziału Lekarskiego, oddano do użytku nowoczesny budynek Biblioteki Jagiellońskiej. Utworzono Studium Pedagogiczne oraz Studium Słowiańskie przy Wydziale Filozoficznym i Studium Wychowania Fizycznego przy Wydziale Lekarskim. Równocześnie jednak silne zróżnicowanie polityczne społeczeństwa oraz kryzys ekonomiczny dały się poważnie odczuć i w uniwersytecie. Częste spory polityczne różnych ugrupowań studenckich przybierały niekiedy formy bardzo ostre, aż po blokadę domu studenckiego. Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego nieraz protestował przeciwko autorytaryzmowi kół rządzących - szczególnie przeciwko procesowi działaczy opozycji, tzw. procesowi brzeskiemu w 1931 roku - oraz ograniczeniu autonomii szkół wyższych. Niedostatek finansów młodego państwa zmuszał do radykalnego zmniejszenia w latach wielkiego kryzysu 1930 -1934 środków przeznaczonych na naukę. Jaskrawym symptomem tego było zlikwidowanie w 1933 roku, ze względów oszczędnościowych, 5 katedr. Decyzja o tym, jakie katedry zostaną zlikwidowane, niekiedy była natury politycznej - sankcją wymierzoną przeciwko działaczom opozycji, a zarazem profesorom wyższych uczelni, jak choćby przeciwko Stanisławowi Kotowi, który wówczas utracił katedrę historii kultury.

Uniwersytet Jagielloński utrzymał nadal mimo tych trudności, wysoką pozycję w świecie nauki. Światową sławę zyskał Tadeusz Banachiewicz (1882 - 1954), matematyk, astronom i geodeta, który zaproponował nową metodę rachunkową (wywodzącą się z rachunku macierzowego) zwaną rachunkiem krakowianowym. Sławna była krakowska szkoła językoznawstwa, której czołowymi przedstawicielami byli: Jan Rozwadowski (1867 - 1935), Jan Łoś (1860 - 1928), Kazimierz Nitsch (1874 - 1958) i Tadeusz Lehr-Spławiński (1891 - 1965). Inne szkoły naukowe w Uniwersytecie Jagiellońskim tamtych czasów, to krakowska szkoła równań różniczkowych, stworzona przez Tadeusza Ważewskiego (1896 - 1972), ucznia Stanisława Zaremby, która po drugiej wojnie światowej zdobyła powszechne uznanie międzynarodowe oraz szkoła funkcji analitycznych Franciszka Lei (1885 - 1979). Znane w Europie były prace Konstantego Michalskiego (1879 - 1947), poświęcone filozofii Średniowiecza, rozprawy Rafała Taubenschlaga (1881 - 1958), profesora prawa rzymskiego, Adama Krzyżanowskiego (1873 - 1963), profesora ekonomii politycznej, twórczość Tadeusza Sinki (1877 - 1966), poświęcona kulturze antyku, publikacje anglisty Romana Dyboskiego (1883 - 1945). Spośród profesorów historii wymienić należałoby przede wszystkim Władysława Konopczyńskiego (1880 - 1952), niezrównanego znawcę XVIII wieku.

Dramatyczne były losy Uniwersytetu Jagiellońskiego podczas okupacji hitlerowskiej. 6 listopada 1939 roku Niemcy "zaprosili" na wykład Obersturmbannführera Müllera profesorów i asystentów uniwersytetu. Wykład okazał się pułapką. Gestapo aresztowało i zesłało do obozu koncentracyjnego 144 profesorów i asystentów oraz kilku studentów uniwersytetu, nie licząc zaaresztowanych przy okazji 21 profesorów Akademii Górniczej i kilku innych osób. Łącznie uwięziono 183 osoby. Uniwersytet został zamknięty, jego wyposażenie zdemontowano, zniszczono, rozgrabiono lub wywieziono do Niemiec. Również wśród zamordowanych przez Sowietów w Katyniu i Charkowie polskich jeńców wojennych znajdowalo się 14 oficerów rezerwy - profesorów i wychowanków Uniwersytetu Jagiellońskiego. Społeczność uniwersytecka jednak nie poddaje się. Wkrótce uniwersytet zacznie działać w podziemiu. Do końca wojny w tajnym nauczaniu weźmie udział około 800 studentów.

Bilans lat 1939 - 1945 dla Uniwersytetu Jagiellońskiego był tragiczny. W Sachsenhausen, Dachau, Oświęcimiu, w Charkowie, Katyniu i innych miejscach zagłady zginęło z rąk hitlerowców i Sowietów 34 profesorów, asystentów i innych pracowników uniwersytetu. Rozpaczliwy stan laboratoriów, bibliotek i urządzeń dydaktycznych, wywiezione do Niemiec wyposażenie, nie mówiąc już o stratach w kadrze naukowej, o przerwanych badaniach i zerwanych kontaktach ze światem nauki - to stan Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu 18 stycznia 1945 roku, dniu zakończenia okupacji hitlerowskiej Krakowa. Zajęcia w uniwersytecie zaczęły się jednak już w miesiąc później. Na ten pierwszy powojenny rok akademicki wpisało się aż ponad 5000 studentów. Wydawało się, że nadchodzi okres nie tylko odbudowy, ale szybkiej rozbudowy. Pierwsze trzy lata mogłyby na to wskazywać. W Uniwersytecie Jagiellońskim znaleźli warsztat naukowy m.in. uczeni, którzy musieli opuścić Lwów i Wilno oraz ci, którzy nie mogli wrócić do zrujnowanej Warszawy. Profesorowie uniwersytetu biorą czynny udział w zagospodarowaniu Ziem Zachodnich i przygotowywaniu materiałów na niedoszłą do skutku konferencję pokojową. Wówczas powstają: Studium Spółdzielcze, Instytut Zootechniczny i inne nowe jednostki organizacyjne oraz zapada decyzja o budowie Collegium Chemicum.

Niestety, w roku 1948 zaczyna się najgorszy okres w powojennej historii uniwersytetu. Totalitaryzm stalinowski kładzie się cieniem także i na szkolnictwie wyższym. Z Uniwersytetu Jagiellońskiego ruguje się niektórych profesorów, m.in. Romana Ingardena (1893 - 1970), światowej sławy filozofa, oraz wspomnianych już historyka Władysława Konopczyńskiego i ekonomistę Adama Krzyżanowskiego. PZPR kontroluje bez reszty wszystkie dziedziny życia uniwersyteckiego. Uniwersytet traci wydziały - lekarski, farmacji, rolniczy, leśny, Studium Wychowania Fizycznego, teologiczny i Studium Spółdzielcze. Z jednostek tych tworzy się samodzielne szkoły wyższe lub przyłącza się je do innych szkół wyższych. Pozbawia się także uniwersytet jego drukarni. Tym zmianom organizacyjnym towarzyszy całkowite zlikwidowanie resztek autonomii uniwersyteckiej. Zahamowane zostają poważnie badania naukowe. Uniwersytet błyszczy jednak nadal niejednym wielkim nazwiskiem. Chlubą jego są m.in.: Stanisław Pigoń (1885 - 1968) i Juliusz Kleiner (1886 - 1957), profesorowie polonistyki; Henryk Niewodniczański (1900 - 1968) profesor fizyki, dzięki któremu powstała krakowska atomistyka; Jan Dąbrowski (1890 - 1965), profesor historii; Władysław Szafer (1886 - 1970), botanik; Władysław Wolter (1897 - 1986), twórca krakowskiej szkoły nauk penalnych; Jan Gwiazdomorski (1899 - 1977), nieprzeciętnej miary cywilista; Stefan Szuman (1889 - 1972) jeden z najwybitniejszych polskich psychologów. Znane jest już szeroko nazwisko Karola Wojtyły, ostatniego docenta Wydziału Teologicznego, w przyszłości papieża Jana Pawła II. I znowu nazwiska uczonych podane tu jako przykład, wybrane są spośród wielu innych godnych wymienienia.

Jak w całej Polsce, przełom następuje w 1956 roku. Wracają na uniwersytet profesorowie usunięci z niego w poprzednich latach, władze zezwalają na przywrócenie samorządności uniwersyteckiej zastrzegając sobie jednak prawo do daleko posuniętej kontroli i wpływu na awansowanie pracowników nauki.

W 1964 roku Uniwersytet Jagielloński obchodzi jubileusz 600-lecia. Dzięki rocznicy powiększa się istotnie stan jego posiadania. Wybudowano z tej okazji nowe budynki dla instytutów fizyki, z czasowym - jak zakładano - wydzieleniem części pomieszczeń dla matematyki; dla instytutów biologii i zoologii, geologii, nowożytnych filologii; rozbudowano Bibliotekę Jagiellońską i Ogród Botaniczny, powstało nowe Studium Wychowania Fizycznego, nowe Obserwatorium Astronomiczne, nie licząc pomniejszych inwestycji.

W roku 1968 r. przez uniwersytet przeszła fala demonstracji studenckich przeciwko reżimowi, wobec najbardziej aktywnych ich uczestników zastosowano represje. Przykrości dotknęły także niektórych pracowników naukowych. Odgórnie zainicjowana nagonka objęła zwłaszcza uczonych pochodzenia żydowskiego. Niektórzy z nich m.in. profesor Stefan Ritterman i docent Jan Górecki, wybitni specjaliści z zakresu prawa cywilnego, zdecydowali się na emigrację. W porównaniu z innymi szkołami wyższymi skala krzywd mimo wszystko była niewielka. Z pewnością wpływ na to miało stosowanie fundamentalnych zasad współżycia i etyki uniwersyteckiej przez ówczesne władze uniwersyteckie, jak i postawa prawie całej społeczności Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Również w późniejszych latach w uniwersytecie przychodziło stawać w obronie wolności nauki i praw człowieka oraz walczyć o utrzymanie standardu naukowego. W roku 1981 komisja powołana przez Senat, pod przewodnictwem rektora, profesora Józefa Gierowskiego, opracowała projekt nowej ustawy o szkolnictwie wyższym, który stał się potem osnową - demokratycznej i liberalnej w zasadzie - ustawy z 1982 roku.

Tak jak w ciągu minionych sześciu wieków, także i w czasach już najnowszych nie brakło w Uniwersytecie Jagiellońskim uczonych wybitnych. Dla przykładu wystarczy wymienić kilku z tych, którzy zmarli niedawno: Adama Vetulaniego (1901 - 1976), historyka prawa; Stanisława Nahlika (1911 - 1991), europejskiej sławy profesora prawa międzynarodowego; Jerzego Kuryłowicza (1895 - 1978), słynnego w całym świecie językoznawcę; historyków sztuki Karola Estreichera jun. (1906 - 1984) i Tadeusza Dobrowolskiego (1899 - 1984); krytyka literackiego i profesora polonistyki Kazimierza Wykę (1910 - 1975); profesora Kazimierza Kordylewskiego (1903 - 1981), odkrywcę tzw. księżyców pylistych Ziemi; biologa molekularnego Jana Zurzyckiego (1925 - 1984); Kazimierza Gumińskiego (1908 - 1983), "ojca" szkoły naukowej chemii teoretycznej w Polsce; matematyków, wspomnianych już: Tadeusza Ważewskiego i Franciszka Leję oraz Stanisława Gołąba (1902 - 1980) i Jacka Szarskiego (1921 - 1980).

Uniwersytet współczesny

Uniwersytet Jagielloński posiada unikatową strukturę w Polsce. Wśród 13 wydziałów znajdują się trzy tworzące Collegium Medicum, a to wydział lekarski ze stomatologią, farmacji i ochrony zdrowia. Jest to więc jedyny uniwersytet polski posiadający wydziały medyczne. Oddzielone 1.01.1950 roku wzorem sowieckim od Uniwersytetu wróciły one do swojej Alma Mater w 1993 roku. Sporo także w Uniwersytecie pozawydziałowych i międzywydziałowych jednostek organizacyjnych, służących całej społeczności uniwersyteckiej. Coraz częstsze są stałe wykłady w językach obcych i wykłady uczonych zagranicznych włączone do programu studiów, np. z zakresu matematyki na Wydziale Matematyki i Fizyki, w ramach Szkoły Praw Obcych (niemieckiego, amerykańskiego i francuskiego) na Wydziale Prawa i Administracji lub Szkoły Medycznej dla Obcokrajowców UJ. O poziomie naukowym Uniwersytetu świadczy fakt, że znakomita większość wydziałów otrzymywała przez lata kategorię A, a obecnie pierwszą, czyli najwyższą, w oficjalnym rankingu Komitetu Badań Naukowych. W 2000 r. Uniwersytet Jagielloński zajął I miejsce w rankingu Młodzieżowego Miesięcznika Edukacyjnego Perspektywy, zaś w 2002 r. zajął pierwsze miejsce w prestiżowych rankingach tygodników "Polityka" i "Wprost".

Stary, omszały wielowiekową tradycją Uniwersytet Jagielloński jest równocześnie młodą, bardzo nowatorską uczelnią. Powstaje wielki i nowoczesny kampus, zwany Trzecim Kampusem, między Zakrzówkiem a Pychowicami, w odległości zaledwie 4 km od centrum. W 1999 roku otwarto w nim Centrum Badań Przyrodniczych UJ, w 2002 r. oddano do użytku z najnowocześniejszą w Polsce infrastrukturą naukowo-technologiczną gmach Instytutu Biologii Molekularnej i Biotechnologii oraz Instytutu Ochrony Środowiska. Już trwa budowa dalszych gmachów dla wszystkich wydziałów przyrodniczych i nauk ścisłych, a nadto dla Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej.

Siedzibą rektora i dziekanów jest Collegium Novum, wybudowane w 1887 roku, położone przy Plantach, wśród innych budynków uniwersyteckich, tworzących krakowską "Quartier Latin". Najcenniejszym z nich jest Collegium Maius, pierwsze kolegium profesorów (od 1400 r.), a w XIX i na początku XX w. siedziba Biblioteki Jagiellońskiej. Mieszczące się tam unikatowe Muzeum UJ, z wyjątkowej rangi kolekcją starych instrumentów naukowych, pamiątek uniwersyteckich i galerią portretów profesorów, jedyną w Polsce stałą wystawą interaktywną, przypomina, że Uniwersytet Jagielloński jest najstarszą polską instytucją, nieprzerwanie istniejącą, mimo wszelkich katastrof politycznych Polski.

prof. dr hab. Stanisław Waltoś

---