GADY

REPTILIA

ZEUROPSYDY

SYNAPSYDY

SYNAPSYDY/GADY SSAKOKSZTAŁTNE

+ SYNAPSIDA

ANAPSYDY

ANAPSIDA

DIAPSYDY

DIAPSIDA

PELIKOZAURY

+ PELYCOSAURIA

TERAPSYDY

+ TERAPSIDA

DINOZAURY

+ DINOSAURIA

KAPTORYNOMORFY

+ CAPTORHINOMORPHA

ŻÓŁWIE

CHELONIA

ICHTIOZAURY

+ ICHTYOSAURIA

TEKODONTY

+ TECODONTIA

KROKODYLE

CROCODILIA

PTEROZAURY

+ PTEROSAURIA

DINOZAURY GADZIOMIEDNICZE

+ SAURISCHIA

DINOZAURY PTASIOMIEDNICZE

+ ORNITISCHIA

ŁUSKONOŚNE

SQUAMATA

RYNCHOCEFALE

RCHYNOCEPHALIA

GRUPA

PODGROMADA

NADRZĄD

RZĄD

REPTILIA

* zmiennocieplne owodniowce

POCHODZENIE

* wywodzą się z płazów

- niektóre z zaawansowanych płazów tarczogłowych (SEJMURIA) wykazywały już tyle cech gadzich w budowie szkieletu, że bywały zaliczane do tzw. kotylozaurów (uważanych za najprymitywniejsze gady)

- okazało się jednak, że zwierzęta te były jeszcze bezowodniowcami (znaleziono ich skamieniałe kijanki)

* owodniowce natomiast znosiły bogate w żółtko jaja, w których zarodek (dzięki błonom płodowym), rozwijał się

bez przeobrażenia

- z takich jaj wykluwały się młode od razu podobne do dorosłych

- najstarsze znane owodniowce to kaptorynomorfy (niewielkie zwierzęta o pokroju jaszczurek)

* szkielet pierwszych owodniowców

- odznaczał się silniejszym niż u płazów skostnieniem kręgosłupa i wydłużeniem odcinka szyjnego (liczącego

co najmniej trzy kręgi szyjne)

- kręgosłup łączył się z miednicą co najmniej dwoma kręgami krzyżowymi

- występowały zęby bez pofałdowanego szkliwa

* w karbonie prymitywne owodniowce podzieliły się na synapsydy (grupa obejmująca gady ssakokształtne i ssaki) oraz zeuropsydy (grupa obejmująca większość kopalnych owodniowców oraz ptaki i gady współczesne)

- przedstawiciele tych grup różnili się budową czaszki

- pierwotnie czaszka czworonogów miała jedynie parzyste otwory nosowe, parzyste oczodoły, otwór oka ciemieniowego i otwór potyliczny, którym przechodzi rdzeń kręgowy (taką czaszkę anapsydową miały najstarsze synapsydy i żółwie)

- w toku ewolucji pojawiły się w niej dodatkowe otwory, przede wszystkim okna (doły) skroniowe, w których mieszczą się mięśnie szczęk

- u nieco późniejszych synapsydów pojawiła się jedna para okien skroniowych (czaszka synapsydowa)

a u części zauropsydów dwie pary (czaszka diapsydowa)

* radiacja adaptatywna gadów

- w erze mezozoicznej opanowały wszystkie środowiska

* przyczyny wielkiego wymierania gadów u schyłku kredy nie zostały do końca wyjaśnione (przypuszczalnie

doszło do katastrofy wskutek zderzenia z wielkim meteorytem)

BUDOWA GADÓW

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

* pierwotny pokrój ciała w największym stopniu zachowały jaszczurki i krokodyle, jednak i u tych grup zachodziły modyfikacje sylwetki

- krokodyle mają wydłużoną głowę

- u niektórych jaszczurek (podobnie węży) zanikły kończyny i ciało uległo wydłużeniu

- jednoczesne zwiększenie liczby kręgów nadało mu znaczną giętkość

* żółwie

- tendencja ewolucyjna była odwrotna

- ciało uległo skróceniu i usztywnieniu przez pancerz kostno-rogowy

* kończyny pierwotnie pięciopalczaste

- na ogół rozstawione na boki, ale podczas biegu mogą być podciągane bardziej pod tułów, który unosi się nad ziemię

- zwykle poruszaniu się towarzyszą boczne wygięcia ciała

- kończyny tylne są głównym narzędziem napędowym na lądzie

- współcześnie tylko niektóre jaszczurki potrafią biegać na tylnych nogach (południowoamerykański BAZYLISZEK biega nawet po wodzie)

- dwunożna lokomocja częstsza była wśród dinozaurów

- gady wodne mają kończyny płetwiaste

- u krokodyli występują błony pławne

- u żółwi morskich kończyny przednie mają postać jednolitych płetw, służących do „podwodnego lotu”

- palce gadów są zwykle zakończone rogowymi pazurkami

* ogon na ogół długi i ruchliwy

- u krokodyli jest narządem napędowym podczas pływania

- u jaszczurek może być odrzucany w czasie zagrożenia (autonomia ogona - w wyniku skurczu mięśni ogon odpada i przez jakiś czas wije się, odwracając uwagę napastnika, potem ulega częściowej regeneracji)

* ubarwienie

- wiele jest jaskrawo ubarwionych dzięki komórkom pigmentowym w głębszej warstwie naskórka

- może występować zróżnicowanie barw w okresie godowym (np. samiec JASZCZURKI ZIELONEJ ma jaskrawobłekitne podgardle)

- KAMELEONY mają zdolność zmiany ubarwienia w zależności od koloru podłoża i własnego nastroju

* skóra

- ciało pokryte silnie zrogowaciałym naskórkiem tworzącym łuski

- nie zawiera gruczołów, więc gady nie tracą wody przez powierzchnię ciała

- rogowe łuski jaszczurek i węży zachodzą na siebie dachówkowato (u węży łuski na brzuchu są szczególnie duże i szerokie, pozwalają zaczepiać się o podłoże podczas poruszania się)

- łuski tworzą ciągłą warstwę, co pozwala „zrzucać skórę” w całości, czyli linieć (nie mylić ze zrzucaniem pancerza przez stawonogi!)

- mogą w niej występować skostnienia skórne

- szczególnie rozwinięte są w postaci tarczek na grzbiecie krokodyli

- u żółwi cały tułów zakrywa pancerz złożony m.in. ze zrośniętych tarczek kostnych, pokrytych rogowymi płytkami, granice tarczek i płytek nie pokrywają się ze sobą, dzięki czemu pancerz jest mocniejszy

SZKIELET

* silnie skostniały

* bardzo mało elementów chrzęstnych

* głowa

- w pełni ruchoma

- w odcinku szyjnym kręgosłupa dwa pierwsze kręgi (dźwigacz i obrotnik) są silnie zmienione

* czaszka

- czaszka połączona z kręgosłupem jednym kłykciem potylicznym

- żuchwa złożona jest z kilku części

- występują okna skroniowe, odgraniczone kostnymi łukami skroniowymi i mieszczące mięśnie szczęk

- jaszczurki i węże wtórnie utraciły dolny łuk skroniowy, co umożliwiło zwiększenie ruchomości (kinetyzmu) czaszki

- kość kwadratowa, na której podwieszona jest żuchwa, może się odchylać w tył i w bok

- takie zawieszenie osiągnęło skrajną postać u węży, które mogą połykać bardzo duże ofiary, rozciągając paszczę dzięki ruchomym połączeniom elementów czaszki, zwłaszcza szczęk (ponieważ ich żebra nie są połączone po stronie brzusznej, podobnie rozciąga się ich tułów w miejscu, gdzie znajduje się połknięta w całości i powoli trawiona zdobycz), WĄŻ JAJOŻER połyka w całości ptasie jajka, ale w przełyku ich skorupkę wgniatają wystające w dół wyrostki kręgów

* kręgosłup

- wyróżnia się pięć odcinków: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy

- żebra w odcinku piersiowym łączą się często z mostkiem tworząc sprężystą klatkę piersiową

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ

JAJA GADÓW

* mogą rozwijać się na lądzie, dzięki wytworzeniu ochronnej skórzastej skorupki (u niektórych żółwi i krokodyli silnie Zmineralizowanej, zbudowanej z węglanu wapnia)

* jaja takie mogą osiągać spore rozmiary (u dinozaurów do 40cm, mające skorupkę kilkumilimetrowej grubości) i zawierać dużo substancji zapasowych (żółtka)

* składane są do gniazd wygrzebanych w ziemi w nasłonecznionych miejscach lub zbudowanych z roślin (jak u niektórych krokodyli)

* butwienie roślinności dostarcza ciepła do inkubacji jaj

* niektóre węże (PYTONY) wysiadują jaja - ogrzewają je skurczami mięśni w splotach własnego ciała (wówczas ich temperatura rośnie powyżej temperatury otoczenia, co jest zaczątkiem endotermii)

BŁONY PŁODOWE OWODNIOWCÓW

* zapewniają rozwijającemu się embrionowi odpowiednie mikrośrodowisko

* rozwijają się jako worki uwypuklające się z zarodka na wczesnym etapie jego rozwoju

* owodnia otacza zarodek i wypełniona jest płynem, który zastępuje wodę (chroni zarodek przed wstrząsami i umożliwia swobodny rozwój)

* kosmówka to najbardziej zewnętrzna błona, wyściełająca skorupkę od zewnątrz

* produkty przemiany materii zarodka gromadzą są w omoczni, rozwijającej się na przedłużeniu jelita zarodka (i jego kloaki)

- omocznia z czasem wypełnia się coraz bardziej i zrasta z owodnią i kosmówką

- opleciona gęstą siecią naczyń krwionośnych stanowi narząd oddechowy zarodka (gazy oddechowe przedostają się przez pory w skorupce

* występuje tu także pęcherzyk (woreczek) żółtkowy, otaczający żółtko

ZAPŁODNIENIE WEWNĘTRZNE

* narządem kopulacyjnym samca jest wynicowywane z kloaki prącie

* nasienie trafia do pochwy, a stamtąd może wędrować do zbiorników nasienia, gdzie plemniki mogą czekać wiele miesięcy (a nawet lat) na zapłodnienie jaj (co następuje w górnym odcinku jajowodu)

* końcowy odcinek jajowodu to tzw. gruczoł skorupkowy

* niektóre jaszczurki i węże są jajozyworodne

ROZWÓJ GADÓW

* młode od razu po wykluciu podobne o rodziców i samodzielne

* większość gadów nie opiekuje się potomstwem

* wyjątkowe są krokodyle, które strzegą gniazda, pomagają się wykluwać młodym, przenoszą w pysku do wody i pilnują jeszcze przez jakiś czas

* zdolność opieki nad potomstwem była bardziej rozwinięta u dinozaurów (po których odziedziczyły ją i rozwinęły ptaki)

* wiele gadów rośnie przez całe życie

* najbardziej długowieczne (ponad 100 lat) są żółwie

* długo żyją także krokodyle

BUDOWA WEWNĘTRZNA GADÓW

UKŁAD POKARMOWY

* większość gadów jest drapieżna, polują na owady i drobne kręgowce (ryby, żaby, gryzonie)

* krokodyle i największe węże potrafią atakować ssaki

* gady mają ruchomy język

- u węży i jaszczurek rozdwojony na końcu i często (jako narząd zmysłu) wysuwany z pyska

- niektóre jaszczurki (zwłaszcza KAMELEONY) używają go do chwytania ofiar na odległość (podobnie jak żaby)

* na brzegach pyska gadów znajdują się jednakowe, stożkowate zęby, zwykle zagięte do tyłu

- liściożerne jaszczurki mają zęby spłaszczone i karbowane na brzegach

- niektóre węże i północnoamerykańskie jaszczurki HELODERMY mają zęby jadowe (trująca wydzielina gruczołów jadowych /zmodyfikowanych ślinianek/ spływa do rany rowkiem wzdłuż zęba)

- u najbardziej zaawansowanych jadowitych węży (GRZECHOTNIK, KOBRA, ŻMIJA) zęby jadowe występują z przodu górnej szczęki i działają jak igła strzykawki (są rurkowate i zaostrzone), kiedy pysk jest zamknięty oba zęby jadowe składają się do tyłu

- jad pozwala obezwładnić nawet duże i szybkie ofiary

* największe węże (ANAKONDY, BOA, PYTONY) są niejadowite i duszą ofiary oplatając je umięśnionymi splotami ciała i uniemożliwiając ruchy oddechowe

* żółwie są bezzębne, mają szczęki pokryte rogowym dziobem

* gady połykają zwykle ofiarę w całości i rozpuszczają sokami trawiennymi

- krokodyle, których czaszka nie jest ruchoma jak u węży, czasem porcjują większą zdobycz wyciągając ofiarę pod wodę i umieszczając ją w spiżarni (np. pod korzeniami drzew), czekają aż skruszeje a następnie chwytają w paszczę wybrany kawałek i wirując wokół własnej osi, ukręcają np. kończynę czy inny kąsek

- w trawieniu mogą pomagać połknięte kamienie żołądkowe (gastrolity), służące do rozcierania pokarmu(u krokodyli pełnią także rolę balastu)

* ze względu na niskie tempo metabolizmu współczesne gady mają niewielkie zapotrzebowanie pokarmowe (jedna zdobycz wystarcza im nieraz na wiele tygodni)

* zimą gady strefy umiarkowanej zapadają w sen zimowy (hibernują), więc nie jedzą miesiącami

UKŁAD ODDECHOWY

* gady (nawet wodne) oddychają tylko płucami

* przez zrogowaciałą skórę nie odbywa się wymiana gazowa

* u niektórych gadów (KROKODYLE) wykształciło się wtórne podniebienie, oddzielające jamę nosową od gębowej, co pozwala na oddychanie, nawet kiedy pysk jest wypełniony wodą (nozdrza wewnętrzne otwierają się daleko z tyłu podniebienia, wprost do gardzieli)

* gardło

* krtań

* tchawica wzmocniona chrzęstnymi pierścieniami, dzięki czemu się nie zapada

* oskrzela

* parzyste płuca (węże mają zwykle tylko prawe płuco)

- workowate płuca są gąbczaste

- niekiedy na ich końcach występują worki powietrzne, pozwalające niektórym gadom nadymać ciało (mogą też służyć jako narząd hydrostatyczny ułatwiając unoszenie się w wodzie)

* wentylacja płuc odbywa się na ogół dzięki ruchom żeber współtworzących klatkę piersiową

UKŁAD KRĄŻENIA

* krew zaopatrywana w tlen wyłącznie w płucach

* serce ulega modyfikacji w celu lepszego oddzielenia krwi natlenionej i odtlenionej

* komora serca zostaje podzielona częściową przegrodą (dzięki odpowiedniemu wyprofilowaniu ścian komór i synchronizacji skurczów w sercu praktycznie nie dochodzi do mieszania się strumieni krwi tętniczej i żylnej)

- u krokodyli przegroda międzykomorowa jest pełna, ale występuje specjalny otwór między nasadami aort lewej i prawej, umożliwiające wyłączenie obiegu płucnego na czas nurkowania

UKŁAD NERWOWY

UKŁAD WYDALNICZY

* narządami wydalniczymi są nerki ostateczne

* moczowody uchodzą do pęcherza moczowego i kloaki

* mocz większości (z wyjątkiem żółwi i krokodyli wydalających amoniak i mocznik) jest silnie zagęszczony, zawiera kryształki kwasu moczowego

* gady lądowe są więc urikoteliczne

* cechy moczu i nieprzepuszczalna dla wody skóra pozwoliły wielu gadom (jaszczurkom, wężom, żółwiom) zasiedlić środowiska pustynne

* do przeżycia wystarcza im często woda zawarta w pożywieniu

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* oczy

- akomodacja odbywa się przez dociskanie soczewki do pierścieni tarczek kostnych w twardówce

- mają trzy powieki (górną, dolną i migotkę)

- oczy węży mają odmienną budowę niż pozostałych gadów

~ mają żółtawą soczewkę i swoiste receptory wzrokowe (czopki podwójne)

~ nie mają ruchomych powiek ani niektórych mięśni gałki ocznej i pierścienia kostnego w twardówce

~ patrzą nieruchomym, hipnotyzującym wzrokiem przez zrośnięte, przezroczyste powieki

- gady pierwotnie miały oko ciemieniowe (dobrze zachowane jedynie u nowozelandzkiej HATTERII)

- otwór pozostał także w czaszce niektórych jaszczurek, ale oko ciemieniowe

jest u nich szczątkowe

- u pozostałych owodniowców przekształciło się w szyszynkę kierującą

rytmami biologicznymi

* jamki policzkowe

- występują po bokach pyska niektórych węży (GRZECHOTNIKI)

- bardzo wrażliwe na promieniowanie podczerwone (cieplne)

- grzechotnik może wykrywać różnice temperatury rzędu tysięcznych °C

- pozwala mu to po ciemku wykrywać drobne gryzonie

* narząd słuchu

- jedna kostka słuchowa (strzemiączko, zwane z racji wydłużonego

kształtu kolumienką)

- większość ma błonę bębenkową

- żółwie, hatterie i węże nie mają ucha środkowego, więc są głuche (tresowane przez fakirów KOBRY OKULARNIKI nie słyszą dźwięku piszczałki,

a GRZECHOTNIKI własnej grzechotki)

* zmysł chemiczny

- rozdwojony język węży i niektórych jaszczurek sonduje otoczenie, po czym jego końce muskają położone na podniebieniu narządy Jacobsona (parzyste kieszonki zaopatrzone w receptory chemiczne)

- dzięki temu mogą po zapachu sprawnie tropić ofiary, a także inne gady (niektóre jaszczurki i węże mają gruczoły zapachowe, aktywne zwłaszcza

w okresie godowym)

BUDOWA

* mózgowie znacznie silniej wykształcone niż u płazów

* półkule większe i bardziej wysklepione

* półkule nakrywają międzymózgowie, co prowadzi do zatarcia liniowego ułożenia poszczególnych części mózgu

* kresomózgowie

- w ścianach półkul rozwija się niewielki obszar istoty szarej nazywany korą nową

- w bocznej ścianie obu komór rozwija się dość silnie skupienie kadłubów neuronów, tworzących ciało prążkowane

- kora nowa i ciało prążkowane pełnią funkcję nadrzędnych ośrodków koordynacji nerwowej gadów

- gady mają małe zdolności uczenia się i zapamiętywania

* śródmózgowie

- silnie rozwinięte

- rola koordynacyjna tej części uległa ograniczeniu

* tyłomózgowie

- móżdżek ma różne rozmiary i kształty

- lepiej jest rozwinięty u form aktywnych ruchowo (krokodyle)

- pokryty jest istotą szarą (korą móżdżku)

* rdzeniomózgowie

- rdzeń przedłużony ma esowate wygięcie charakterystyczne dla wszystkich owodniowców

- względna masa i znaczenie tej części maleje, ponieważ ograniczone zostało czucie skórne

* mózgowie opuszcza 12 par nerwów czaszkowych

PODZIAŁ SYSTEMATYCZNY GADÓW

SYNAPSYDY

* owodniowce bliżej spokrewnione ze ssakami niż współczesnymi gadami

+ GADY SSAKOKSZTAŁTNE

* znane od późnego karbonu do wczesnej jury

* w permie zróżnicowały się na wiele form roślinożernych i drapieżnych

+ PELIKOZAURY

* prymitywniejsze

* miały niekiedy na grzbiecie wachlarz skórny, rozpięty na długich wyrostkach kręgów

* żagiel ten mógł służyć jako wymiennik ciepła

+ TERAPSYDY

* stałocieplne

* zachowanie metabolizmu związków azotowych (ureotelicznego) charakterystycznego dla płazów

* pozostałe gady (zwłaszcza diapsydowe) wykształciły metabolizm urikoteliczny i wydalały

nierozpuszczalny w wodzie kwas moczowy

• mniejsze straty wody i przez skórę (brak gruczołów potowych, rogowe łuski) pozwoliły tej linii gadów

• odnieść przewagę nad synapsydami w suchym klimacie przełomu paleozoiku i mezozoiku

ZEUROPSYDY

* z tej grupy wywodzą się wszystkie współczesne gady i gady właściwe

ANAPSYDY

* pierwotniejsza forma bez okien skroniowych czaszki

+ KAPTORYNOMORFY

ŻÓŁWIE

* mają anapsydową budowę czaszki

* znane od późnego triasu

* ich pozycja systematyczna i pokrewieństwo z anapsydami budzi wiele wątpliwości

* wykształciły formy lądowe (w tym pustynne), słodkowodne i morskie

DIAPSYDY

* diapsydowa budowa czaszki

* gady właściwe znane od środkowego karbonu

+ ICHTIOZAURY

RYBOJASZCZURY

* żyły od wczesnego triasu do połowy kredy

* rybokształtne

* żyworodne, dzięki czemu mogły całkowicie zerwać ze środowiskiem lądowym

* najpospolitsze w morzach jurajskich, gdzie polowały głównie na głowonogi (np. belemnity)

* miały olbrzymie oczy, które pomagały im wypatrywać ofiar w głębinach

* musiały wypływać na powierzchnię dla zaczerpnięcia oddechu

* sylwetka przypominająca rekina lub delfina z pionową płetwą ogonową, płetwą grzbietową i dwiema parami płetw parzystych to klasyczny przykład konwergencji, związanej z przystosowaniem do określonego trybu życia

+ TEKODONTY

* wczesne, triasowe owodniowce

* zęby osadzone w zębodołach (tekach)

* współcześnie nieliczne formy słodkowodne

* długopyskie, azjatyckie GAWIALE, amerykańskie ALIGATORY, KAJMANY

* w mezozoiku przystosowały się do życia na lądach i w morzach

KROKODYLE

+ PTEROZAURY

* gady latające

* kończyny tylne rozstawione na boki

* prawdopodobnie uczestniczyły w napinaniu błony lotnej na bardzo wydłużonym czwartym palcu kończyny przedniej

* były to pierwsze i największe kręgowce aktywnie latające

* PTERODAKTYLOWCE z kredy osiągały rozpiętość do 12m (np. Quetzalcoatlus nazwany na cześć

azjatyckiego boga Kecalkoatla - Pierzastego Węża)

* były stałocieplne i mogły mieć okrywę izolacyjną podobną do włosów

DINOZAURY

* dominujące kręgowce lądowe mezozoiku

* wywodzą się z nich ptaki

GADZIOMIEDNICZE I PTASIOMIEDNICZE

* występowały od późnego triasu do końca kredy na wszystkich kontynentach (dzięki temu, że w triasie

lądy połączone były w jeden superkontynent Pangen)

* w Polsce znane są jedynie z jurajskich tropów z Gór Świętokrzyskich i nielicznych triasowych kości z Opolszczyzny

* osiągały największe rozmiary spośród wszystkich zwierząt lądowych w dziejach Ziemi

* gadziomiednicowe, długoszyje i roślinożerne ZAUROPODY (SEJSMOZAUR, ARGENTYNOZAUR) osiągały

około 100t i 50m

* niektóre TEROPODY (dinozaury drapieżne) ważyły zaledwie 1kg

* większość dinozaurów była jednak dużymi zwierzętami

* przodkowie dinozaurów byli dwunożnymi drapieżnikami, ale większość (z wyjątkiem teropodów) wtórnie przystosowała się do roślinożerności

* ZAUROPODY rozcierały paszę w żołądku połykanymi kamieniami (gastrolitami), a ptasiomiednicze DINOZAURY ROGATE/CERATOPSY i KACZODZIOBE wykształciły skomplikowane uzębienie umożliwiające szatkowanie i żucie pokarmu

* wiele dużych roślinożernych dinozaurów przeszło wtórnie do czworonożnego trybu życia

* kończyny były ustawione pionowo pod tułowiem, a nie rozstawione szeroko na boki, jak u większości

gadów usprawniało to lokomocję i umożliwiało utrzymanie ciężkiego ciała nad ziemią stosunkowo

niewielkim wysiłkiem

* mózg był mały w stosunku do wielkości ciała

* wiele dinozaurów tworzyło duże stada, z których mogły się porozumiewać dźwiękiem (zwłaszcza KACZODZIOBE miały komory rezonansowe w kostnych grzebieniach na głowie)

* duże dinozaury mogły być stałocieplne

* niektóre dinozaury drapieżne były upierzone

* znosiły jaja o budowie skorupy podobnej do ptasiej i niektóre opiekowały się potomstwem

ZAUROPTERYGIE

+ SAUROPTERYGIA

+ ZAUROPTERYGIE

* formy przystosowane do środowiska morskiego

* w jurze i kredzie reprezentowane m.in. przez pełnomorskie drapieżniki: PLEZJOZAURY osiągające kilkanaście metrów długości

* większość z plezjozaurów miała długą wężowatą szyję i małą główkę (ELASMOZAUR)

* plezjozaurem ma być także potwór z Loch Ness, chociaż kryptozoolodzy (poszukiwacze tajemniczych, często legendarnych zwierząt) nadali mu legendarną nazwę, jego istnienie należy włożyć między bajki

* zauropterygie używały swych płetwiastych kończyn jako dwóch par „podwodnych skrzydeł”, umożliwiających im sprawne poruszanie się w wodzie

* dziś reprezentowane przez reliktową HATTERIĘ zamieszkującą kilka wysepek u brzegów Nowej Zelandii

* ma jaszczurkowaty pokrój ciała i mocną czaszkę (bez ruchomych połączeń typowych dla

łuskoskośnych)

* dobrze rozwinięte oko ciemieniowe

RYNCHOCEFALE

* pierwotnie reprezentowane przez niezbyt duże lądowe JASZCZURKI

* podzieliły się na kilka grup, np.

- południowoamerykańskie LEGWANY

- pospolite w tropikach Afryki, Azji i Australii GEKONY, SCYNKI, AGAMY, afrykańskie KAMELEONY, beznogie PADALCE

* GEKONY wykształciły na palcach przylgi umożliwiające im poruszanie się po pionowych powierzchniach (skałach, pniach drzew), radzą sobie nawet z chodzeniem po suficie

* KAMELEONY

- również prowadzą nadrzewny tryb życia, ale gałęzi chwytają się przeciwstawnymi palcami rąk i stóp (po dwa i trzy) oraz chwytnym ogonem

- ich osobliwością są niezależnie poruszające się wyłupiaste oczy okryte zrośniętymi powiekami

- dzięki stereoskopowemu widzeniu celnie trafiają ofiary językiem

- poruszają się bardzo powoli ale drapieżnikom trudno je dostrzec z racji mistrzowskiego kamuflażu barwnego

* WARANY stały się drapieżnikami swych ekosystemów (WARAN z Komodo przekracza 3m)

* pod koniec mezozoiku żyły olbrzymie morskie jaszczurki, spokrewnione z waranami - MOZAZAURY, przekraczające 10m długości

WĘŻE

- ich pochodzenie jest niejasne

- wczesne formy wykazują wiele podobieństw z prymitywnymi MOZAZAURAMI ale zmiany w narządach zmysłów (zanik bębenków i powiek) przemawiają za ryjącym trybem życia przodków węży i ich pokrewieństwem z żyjącymi pod ziemią ŚLEPUCHAMI (AMFISBENAMI)

ŁUSKONOŚNE

* ze względu na dość chłodny klimat są nieliczne

* jedyny żółw krajowy to słodkowodny drapieżnik ŻÓŁW BŁOTNY

* żyją u nas cztery gatunki jaszczurek: ZWINKA, ŻYWORÓDKA, ZIELONA, PADALEC

* węże w naszym kraju to: jadowita ŻMIJA ZYGZAKOWATA, GNIEWOSZ PLAMISTY, WĄŻ ESKULAPA, ZASKRONIEC (najpospolitszy spotykany w pobliżu zbiorników wodnych, gdzie poluje na żaby i ryby

* żmija zygzakowata

- występuje w różnych odmianach barwnych (całkiem czarnej, szarej lub brązowej z czarnym zygzakiem na grzbiecie

- najłatwiej rozpoznać ją po tym, że z powodu obecności gruczołów jadowych głowa jest z tyłu rozszerzona, wyraźnie szersza niż szyja

- żmije niesprowokowane nie atakuje ludzi, więc należy je omijać

- w razie ukąszenia (które powoduje bolesny obrzęk, nudności i inne objawy, ale rzadko bywa śmiertelne) należy założyć opaskę uciskową powyżej miejsca ukąszenia, aby zahamować rozprzestrzenianie się jadu i jak najszybciej podać surowicę przeciwjadową

* wszystkie gady krajowe objęte są ochroną

GADY

W POLSCE

---