Wydatki publiczne
Dochody i wydatki sektora finansów publicznych prezentowane są po wyeliminowaniu transferów wewnątrz sektora. Oznacza to, że za dochody sektora finansów publicznych uważa się tylko te wpływy, które pochodzą spoza sektora, a za wydatki - środki przekazane poza sektor finansów publicznych, głównie do gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, banków i za granicę. Dochody i wydatki sektora jako całości są więc mniejsze niż suma dochodów i wydatków ujętych w sprawozdaniach poszczególnych jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych. Największa kwota wewnętrznych transferów sektora finansów publicznych dotyczy transferów z budżetu państwa do jednostek samorządu terytorialnego. Otrzymały one z budżetu państwa (głównie w formie dotacji i subwencji) 46.814,4 mln zł, tj. 32,4% ogólnej kwoty wewnętrznych transferów (31,0% w2004 r.).
Struktura wydatków publicznych jest bardziej skomplikowana niż struktura dochodów sektora finansów publicznych. Wydatki publiczne można sklasyfikować na wiele sposobów. Klasyfikacja przyjęta przez E. Malinowską i W. Misiąga zakłada wydzielenie 3 podstawowych grup wydatków publicznych:
wydatki własne
wydatki redystrybucyjne
koszt obsługi długu publicznego
Te pierwsze wynikają z funkcjonowania jednostek organizacyjnych sektora publicznego. Można wiec uważać je za koszty funkcjonowania państwa. Ich wielkość zależy zatem od zakresu zadań państwa i od efektywności sektora publicznego.
Z kolei rolą wydatków redystrybucyjnych jest zasilenie środkami publicznymi podmiotów spoza sektora publicznego, czyli osób fizycznych, przedsiębiorstw i innych instytucji. Najważniejsze z nich to: świadczenia pieniężne wynikające z ubezpieczenia społecznego i z pomocy społecznej jak również dotacje dla przedsiębiorstw.
Do kosztów obsługi długu publicznego zalicza się odsetki od zaciągniętych pożyczek i kredytów, odsetki od wyemitowanych papierów wartościowych oraz wypłaty z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji.
Wydatki sektora finansów publicznych łącznie z wydatkami sfinansowanymi środkami z bezzwrotnej pomocy UE wyniosły w 2005 r. 409.820,0 mln zł i w porównaniu z 2004 r. wzrosły nominalnie o 5,7%, a w ujęciu realnym o 3,5%.
Inny, dużo częściej spotykany w sprawozdaniach podział wyróżnia następujące grupy wydatków:
dotacje i subwencje
świadczenia dla osób fizycznych
wydatki własne bieżące
wydatki majątkowe (kapitałowe)
koszty obsługi długu publicznego
Dotacjami nazywamy kwoty o charakterze jednostronnego świadczenia na rzecz podmiotów i innych instytucji spoza sektora publicznego, ale są to też mające taki sam charakter przepływy pieniężne miedzy różnym podmiotami sektora publicznego.
Dwa podstawowe rodzaje dotacji to:
dotacje przedmiotowe
dotacje podmiotowe
Te pierwsze są udzielane podmiotom produkującym pewien rodzaj towarów lub usług. Wielkość takiej dotacji oblicza się na podstawie wolumenu produkcji, który jest wymnażany przez stawkę dotacji, identyczną dla wszystkich producentów. Ten rodzaj dotacji jest uznawany za instrument umożliwiający stosowanie maksymalnych cen ustalanych administracyjnie, gdyż taka dotacja wyrównuje producentowi straty wynikające z obowiązku stosowania zaniżonych cen.
Wykaz wyrobów i usług, do których udzielane są dotacje ustala co rok Minister Finansów. Na podstawie tej listy dotowane są na przykład zniżkowe przejazdy kolejowe, specjalistyczne podręczniki szkolne i akademickie jak i utrzymywanie obowiązkowych zapasów paliw.
Drugi typ dotacji, czyli dotacje podmiotowe, są z góry kierowane do jednego określonego podmiotu. Takie dotacje udzielane są głównie z budżetu państwa i budżetów gmin a także w mniejszym stopniu przez niektóre fundusze celowe: Fundusz Pracy, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz agencje rządowe.
Świadczeniami pieniężnymi na rzecz ludności nazywa się środki wypłacane przez różne podmioty sektora finansów publicznych na rzecz osób fizycznych. Co najważniejsze nie mają one charakteru wynagrodzeń za pracę, zapłaty za towary lub usługi ani odszkodowania więc zalicza się je do świadczeń jednostronnych. Na ogół są one wypłacane bezpośrednio osobom fizycznym. Wyjątek stanowią tu: dopłaty do leków wydawanych bezpłatnie lub za obniżoną płatnością a także premie gwarancyjne do wkładów mieszkaniowych.
Największe świadczenia w tej grupie wydatków to:
emerytury i renty
zasiłki dla bezrobotnych
zasiłki przedemerytalne zasiłki z pomocy społecznej
stypendia dla uczniów i studentów
dodatki do emerytur i rent dla kombatantów
zasiłki chorobowe
zasiłki rodzinne
inne zasiłki (porodowe, macierzyńskie, chorobowe)
nagrody wypłacane ze środków budżetowych (ale bez „trzynastek”)
dopłaty do leków
wiele innych
Świadczenia te stanowią największą grupę wydatków publicznych. Na wydatki te w 2005 r. przypadało 41,9% łącznych wydatków sektora finansów publicznych, wobec 42,6% w 2004 r. Nominalnie zwiększyły się one o 4,0%, a realnie o 1,8%.
Wydatki bieżące jednostek sektora publicznego to wydatki wynikające z potrzeby utrzymania instytucji sektora publicznego. Pośród nich największą cześć zajmują:
wydatki osobowe - czyli wynagrodzenia i uposażenia osób zatrudnionych w tym sektorze (łącznie ze wszystkimi składkami na ubezpieczenie społeczne)
wydatki rzeczowe - czyli wydatki na zakup towarów i usług, koniecznych do funkcjonowania poszczególnych instytucji. Do tej kategorii zalicza się też składki na rzecz organizacji międzynarodowych
Wydatki te poddane są ostrym ograniczeniom takim jak obowiązek szerokiego stosowania procedur zamówień publicznych czy zakaz zwiększania kwot na wynagrodzenia jeśli nie wynika to z uchwalonego budżetu.
Wydatki bieżące sfery budżetowej, przeznaczone głównie na wypłatę wynagrodzeń i wydatki rzeczowe, wzrosły nominalnie o 5,3%, a realnie o 3,2% i stanowiły 24,2% (wobec 24,3% w 2004 r.) łącznej kwoty wydatków.
Wydatki majątkowe obejmują 3 rodzaje wydatków: wydatki na inwestycje własne w sektorze publicznym, dotacje inwestycyjne dla podmiotów spoza sektora publicznego, wydatki kapitałowe.
Wydatki na inwestycje własne dotyczą głównie budowy obiektów sektora publicznego, ale też zakupów gotowych urządzeń i innych środków trwałych a więc takich inwestycji jak budowa dróg, szkół, szpitali, wodociągów, ale tez zakup taboru samochodowego dla policji.
Specyficzną cechą wydatków na inwestycje jest ich wieloletni charakter, co wiąże się w kolejnych latach z koniecznością dalszego finansowania rozpoczętego zadania, dlatego wprowadzono nakaz imiennego określania w ustawie budżetowej wieloletnich inwestycji o znacznej wartości.
Dotacje inwestycyjne to forma wspierania przez sektor publiczny restrukturyzacji wybranych gałęzi lub rodzajów działalności. W budżecie państwa odgrywają niewielką rolę. Dotacje te tracą na ważności także w działalności funduszy celowych i agencji rządowych. Są one wypierane przez preferencyjne kredyty i pożyczki oraz gwarancje i poręczenia.
Wydatki kapitałowe to takie, które wynikają z zakupu papierów wartościowych (akcji, udziałów spółek), ale też wkłady kapitałowe do nowo tworzonych spółek. W ostatnich latach maja one jednak marginalny charakter.
Jak było wyjaśniane na początku wydatki na obsługę długu publicznego obejmują odsetki od zaciągniętych zobowiązań jak i wypłaty wynikające z udzielonych poręczeń i gwarancji. Wydatki na obsługę długu krajowego w 2005 r. w stosunku do 2004 r. nominalnie zwiększyły się o 14,6%, a realnie o 12,3%. Udział tych wydatków w ogólnej kwocie wydatków sektora wyniósł 5,6% (wobec 5,1% w rok wcześniej). Wydatki na obsługę długu zagranicznego stanowiły 0,9% wobec 1,1% w 2004 r. łącznej kwoty wydatków sektora fin. publicznych.
W 2005 r. relacja wydatków sektora finansów publicznych, po wyeliminowaniu wzajemnych transferów, do produktu krajowego brutto wyniosła 41,8% i zmniejszyła się w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,2 punktu procentowego. Relacje wydatków poszczególnych segmentów sektora finansów publicznych do produktu krajowego brutto przedstawiają się następująco:
Wyszczególnienie |
2004 |
2005 |
|
|
%% PKB |
||
Ogółem |
42,0 |
41,8 |
|
1. Budżet państwa |
10,3 |
10,8 |
|
2. Państwowe fundusze celowe |
14,3 |
13,5 |
|
3. Jednostki pozabudżetowe budżetu państwa |
0,6 |
0,3 |
|
4. NFZ |
1,5 |
1,5 |
|
5. Budżety jednostek samorządu terytorialnego |
8,6 |
9,2 |
|
6. Wojewódzkie, powiatowe i gminne fundusze celowe |
0,2 |
0,1 |
|
7. Jednostki pozabudżetowe JST |
1,2 |
1,0 |
|
8. Agencje państwowe |
0,6 |
0,5 |
|
9. Pozostałe jednostki sektora |
4,6 |
4,8 |
|
Źródło: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2005 r.
Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 32 grudnia 2005 r. Omówienie, Rada Ministrów: Ministerstwo Finansów, Warszawa 2006, s.483.
Malinowska E., Misiąg W., Finanse publiczne w Polsce. Przewodnik 2002, Gdańsk 2002, s.123.
Sprawozdanie…, op. cit., s. 490.
Malinowska E., Misiąg W., op. cit., s. 127
Ibidem, s. 128-129
Ostaszewski J., Finanse, Warszawa 2005, s. 134-135.
Sprawozdanie…, op. cit., s. 490.
Malinowska E., Misiąg W., op. cit., s. 130-131.
Sprawozdanie…, op. cit., s. 490.
Malinowska E., Misiąg W., op. cit., s. 134-137.
Sprawozdanie…, op. cit., s. 491.