2. Sumer, Syria, Babilon - cywilizacje mezopotamskie

SUMERYJSKA SZTUKA,

sztuka rozwijaj�ca si� od ko�ca IV tysi�clecia p.n.e. w miastach-pa�stwach Sumeru (Eridu, Uruk, Ur, Girsu, Lagasz, Nippur). W okresie wczesnosumeryjskim (3200-2600 p.n.e.) miasta otoczone murami obronnymi, w centrum - oœrodek kultowy: œwi�tynie (pocz�tkowo na wysokim tarasie, z kt�rego rozwin�� si� zigurat) i pa�ac w�adcy; budulcem - suszona ceg�a; znano �uk, sklepienie i fa�szyw� kopu��; rzeŸba - figurki wotywne z terakoty lub alabastru, zgeometryzowane postaci ludzkie wykonane w kamieniu, kamienne wazy reliefowe (waza z Uruk), z metalu (srebrna waza Entemeny), stele pami�tkowe i reliefy o kompozycji pasowej; znano technik� inkrustacji; wysoki poziom rzemios�a artystycznego (zw�aszcza z�otnictwo, ceramika, wyroby z metalu, piecz�cie cylindryczne). Opanowanie Mezopotamii przez Akad�w ok. 2400 p.n.e. k�adzie kres rozwojowi sztuki starosumeryjskiej. Dzie�a powstaj�ce w wiekach nast�pnych œwiadcz� o wykorzystaniu osi�gni�� kultury sumeryjskiej przez przybysz�w. Sztuka okresu neosumeryjskiego (2150-2000 p.n.e.), zwana sumeryjskim renesansem, nawi�zywa�a do tradycji okresu wczeœniejszego; wyr�nia�a si� rzeŸba portretowa (pos�gi Gudei z Lagasz); sztuka sumeryjska wywieraj�c wp�yw na sztuk� babilo�sk� i asyryjsk� oddzia�a�a na sztuk� p�Ÿniejszych cywilizacji Mezopotamii.

ASYRYJSKA SZTUKA.

Sztuka pa�stwa asyryjskiego obejmuje okres od pocz�tku II tysi�clecia do pierwszej po�owy I tysi�clecia p.n.e.; ukszta�towana pod wp�ywem sztuki Sumeru, Akadu i Babilonii oraz sztuki lud�w podbitych i oœciennych; w okresie staroasyryjskim (pierwsza po�owa II tysi�clecia p.n.e.) nie zaznaczy�a si� jeszcze jej odr�bnoœ�; w�aœciwy rozw�j w okresie œrednioasyryjskim (druga po�owa II tysi�clecia p.n.e.), w architekturze pojawi�y si� kamienne ortostaty, w okr�gu œwi�tynnym ziguraty, wykszta�ci� si� typ podw�jnej œwi�tyni asyryjskiej, miasta otoczone murami; z okresu nowoasyryjskiego (koniec II i pierwsza po�owa I tysi�clecia p.n.e.) pochodz� pozosta�oœci zespo��w pa�acowych dawnych stolic (Kalchu, Niniwa, Durszarrukin), do kt�rych wejœcia strzeg�y ogromne pos�gi kamienne lamassu - uskrzydlone byki lub lwy o ludzkich g�owach; œwi�tynie z ziguratem tworz� jeden kompleks; w rzeŸbie - pos�gi w�adc�w, dostojnik�w, b�stw i geniuszy ukazywane frontalnie w spos�b hieratyczny; najbardziej rozpowszechniona p�askorzeŸba, zazwyczaj zwi�zana z architektur�, przedstawiaj�ca m.in. sceny kultowe, dworskie, batalistyczne o przejrzystej, najcz�œciej pasowej, kompozycji; fragmenty malowide� œciennych (m.in. w Aszur, Durszarrukin) o tematyce podobnej jak w p�askorzeŸbie; ma�e piecz�cie cylindryczne z kamieni p�szlachetnych zdobione przewa�nie scenami kultowymi. Sztuka asyryjska, mimo wielu zapo�ycze� formalnych i oficjalnego charakteru, osi�gn�a wysoki poziom artystyczny i wywar�a znaczny wp�yw na dalszy rozw�j sztuki Bliskiego Wschodu, a przez ni� oddzia�a�a r�wnie� na sztuk� greck�.

GLIPTYKA,

sztuka rzeŸbienia gemm; popularna w staro�ytnoœci (Mezopotamia, Grecja, Rzym); uprawiana w okresie renesansu i klasycyzmu.

NINIWA,

staro�ytne miasto asyryjskie; obecnie ruiny na przedmieœciach Mosulu w Iraku; od pocz�tku II tysi�clecia p.n.e. wa�ny oœrodek religijny; od pocz�tku VII w. do upadku Asyrii stolica pa�stwa (zniszczona 612 p.n.e.); ruiny Niniwy kryje wzg�rze Kujund�ik; wykopaliska: pozosta�oœci pa�ac�w, wielkie rzeŸby portalowe, resztki malowide� œciennych, liczne tabliczki z pismem klinowym, piecz�cie cylindryczne oraz s�ynna rzeŸba z br�zu przedstawiaj�ca g�ow� w�adcy akadyjskiego.

AKADYJSKA SZTUKA,

rozwija�a si� 2340-2200 p.n.e. w Mezopotamii w okresie istnienia pa�stwa Akad; stanowi�a tw�rcze rozwini�cie sztuki sumeryjskiej; do czas�w wsp�czesnych przetrwa�o stosunkowo niewiele zabytk�w; z budowli tego okresu zachowa�y si� tylko pozosta�oœci œwi�ty� w Esznunie, warowny pa�ac w Tell Brak oraz ufortyfikowana budowla w Aszur; zabytki plastyki - stele kamienne pokryte p�askorzeŸb� przedstawiaj�c� g�. czyny militarne w�adc�w (stela Sargona, Naramsina), fragmenty monumentalnych pos�g�w w�adc�w o starannym modelunku (diorytowy pos�g kr�la Manisztusu) oraz rzeŸby o rysach twarzy i fryzurach przedstawionych w spos�b naturalistyczny (alabastrowa g�owa z Aszur); gliniane pos��ki wotywne; piecz�cie cylindryczne; w por�wnaniu z wczeœniejszymi dzie�ami sumeryjskimi sztuka akadyjska charakteryzuje si� doskonalsz� technik�, d��eniem do naturalizmu, dynamik� uj�cia tematu; stanowi kr�tki, lecz wa�ny etap w rozwoju sztuki Mezopotamii.

BABILO�SKA SZTUKA,

rozwija�a si� oko�o po�owy II tysi�clecia-1. po�owy I tysi�clecia p.n.e. w œrodkowej i po�udniowej Mezopotamiia; podstaw� jej rozwoju by�y bezpoœrednie tradycje sztuki sumer. i akadyjskiej; okres starobabilo�ski (pierwsza po�owa II tysi�clecia p.n.e.) - ruiny wielkiego pa�acu w Mari z cennymi malowid�ami œciennymi, pozosta�oœci œwi�ty� (m.in. w Tell Harmal), relief starobabilo�ski reprezentuje stela Hammurabiego odznaczaj�ca si� wysokim poziomem artystycznym i nowatorstwem formy (portretowe uj�cia twarzy kr�la, pr�ba tr�jwymiarowego modelunku postaci); z okresu œredniobabilo�skiego (druga po�owa II tysi�clecia p.n.e.), sztuka Kasyt�w, zachowa�y si� g�. kamienne stele graniczne tzw. kudurru; wprowadzono dekoracj� architektoniczn� w postaci figuralnych fryz�w z modelowanej ceg�y; ponowny rozw�j sztuki babilo�skiej w okresie nowobabilo�skim (pierwsza po�owa I tysi�clecia p.n.e.) - pot�ne budowle Babilonu z czas�w Nabuchodonozora II, z dekoracj� œcienn� z glazurowanej, barwnej ceg�y przedstawiaj�c� zwierz�ta i stylizowany ornament roœlinny (brama Isztar z drog� procesyjn�, rekonstrukcja w Pergamon Museum w Berlinie), rzeŸba - kudurru zdobione reliefem, drobne pos��ki wotywne z terakoty; w gliptyce - piecz�cie p�askie, stemplowe ze scenami kultowymi. Podb�j perski nie zahamowa� rozwoju babilo�skiej tw�rczoœci artystycznej; jeszcze przez kilkadziesi�t lat wytwarzano dzie�a o tradycyjnym babilo�skim charakterze, kt�re stanowi�y inspiracj� dla powstaj�cych w�wczas dzie� perskich.

KUDURRU,

w staro�ytnej Mezopotamii kamienne s�upy graniczne stanowi�ce dokument aktu nadania przez kr�la maj�tku ziemskiego, cz�sto z napisem, zdobione reliefami (sceny figuralne, przedstawienia symboliczne); znane od III tysi�clecia p.n.e.

LICYJSKIE GROBOWCE,

monumentalne grobowce kamienne (VI-IV w. p.n.e.) na terenie dawnej Licji (Turcja), ��cz�ce tradycj� miejscow� z wp�ywami orientalnymi i greckimi; wolno stoj�ce budowle wie�owe lub kute w zboczach skalnych z rzeŸbionymi fasadami.

ORTOSTATY,

w architekturze staro�ytnego Wschodu prostok�tne p�yty kamienne, zwykle pokryte reliefem, zdobi�ce i wzmacniaj�ce coko�y budowli monumentalnych.

3. Formy architektury staro�ytnego Egiptu

EGIPTU STARO�YTNEGO SZTUKA.

Rozwija�a si� na terenie staro�ytnego Egiptu od pocz�tku IV tysi�clecia p.n.e.; pozostaj�c g�. na us�ugach w�adcy i religii, spe�nia�a funkcj� propagandy wizualnej w utrwalaniu ustalonego porz�dku spo�ecznego; cech� charakterystyczn� sztuki staro�ytnego Egiptu by�a nieprzerwana ci�g�oœ�, trwa�oœ� i jednolitoœ� artystycznych form; architektura g�. w kamieniu, tak�e budownictwo skalne; budowle grobowe - mastaby, piramidy (Cheopsa piramida), grobowce kute w skale; wielkie œwi�tynie (najlepiej zachowane w Karnaku, Luksorze); rzeŸba - w kamieniu i drewnie (g�. pos�gi w�adc�w, dostojnik�w i urz�dnik�w), polichromowany relief; malarstwo œcienne, na papirusach; rzemios�o artystyczne - naczynia, przedmioty codziennego u�ytku, bi�uteria, meblarstwo, wyroby ze szk�a; Egipt by� oœrodkiem sztuki tak�e w okresie hellenistycznym i rzymskim; ostatnia faza sztuki staro�ytnego Egiptu - sztuka koptyjska; od VII w. w Egipcie rozw�j islamu. Sztuka egipska wywar�a silny wp�yw na sztuk� basenu Morza Œr�dziemnego.

DOLINA KR�L�W,

w G�rnym Egipcie na terenie nekropoli teba�skiej, miejsce poch�wk�w kr�l�w z XVIII-XX dynastii (XVI-X w. p.n.e.); odkryto 62 skalne grobowce, m.in. najwi�kszy grobowiec Seti I (ponad 100 m d�ugoœci), najmniejszy Tutanchamona, odkryty 1922 w nienaruszonym stanie.

DOLINA KR�LOWYCH,

w G�rnym Egipcie na terenie nekropoli teba�skiej, miejsce poch�wk�w �on i dzieci kr�l�w, g�. z XIX i XX dynastii (XIV-XI w. p.n.e.); ok. 80 skalnych grobowc�w, m.in. s�ynny z pi�knych malowide� grobowiec kr�lowej Nefertari, �ony Ramzesa II.

FAJUM,

oaza w p�nocnym Egipcie, na Pustyni Libijskiej; powierzchnia ok. 1800 km2, 1,8 mln mieszka�c�w (1991); uprawa bawe�ny, zb�, trzciny cukrowej, warzyw; wydobycie soli z jeziora Karun; po��czona lini� kolejow� z dolin� Nilu. Za czas�w XII dynastii (ok. 1991-1786 p.n.e.) rozkwit gospodarczy i kulturalny; 285-246 rozleg�e bagna wok� jeziora zmeliorowane przez Ptolemeusza II Filadelfosa; pozosta�oœci osad neolitycznych oraz licznych staro�ytnych budowli; odkryto tu greckie i egipskie papirusy, a tak�e tzw. portrety fajumskie.

FAJUMSKIE PORTRETY,

egipskie portrety sepulkralne z I-IV w., znalezione po raz pierwszy w oazie Fajum (st�d nazwa); malowane na deszczu�kach lub p��tnie; wykonywane w p�nocnym i œrodkowym Egipcie; kolekcja portret�w fajumskich w muzeach europejskich i ameryka�skich; jeden portret fajumski w Muzeum Narodowym w Warszawie, dwa - w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

ABYDOS,

w staro�ytnoœci miasto w G�rnym Egipcie; oœrodek kultu Ozyrysa, wg wierze� tu znajdowa� si� gr�b Ozyrysa - cel rzeczywistych i magicznych (poœmiertnych) pielgrzymek; pozosta�oœci cmentarzy ze wszystkich okres�w historii staro�ytnego Egiptu oraz ruiny œwi�ty�, m.in. Seti I, gdzie znaleziono napis hieroglificzny, zwany Tablic� z Abydos, zawieraj�cy list� kr�l�w Egiptu.

GIZA,

miasto w Egipcie, na zachodnim brzegu Nilu, w zespole miejskim Kairu; 2,1 mln mieszka�c�w (1992); przemys� maszynowy, bawe�niany, tytoniowy, chemiczny; wytw�rnia filmowa; oœrodek turystyczny; na skraju pustyni cz�œ� nekropoli memfickiej: 3 wielkie piramidy faraon�w z IV dynastii (Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa), Sfinks, nekropola cz�onk�w rodziny kr�lewskiej i wielmo��w (XXVII-XXV w. p.n.e.).

CHEOPSA PIRAMIDA,

piramida w Gizie, najwi�ksza z piramid egipskich; zbudowana w XXVI w. p.n.e. jako grobowiec kr�la Cheopsa (Chufu), zaliczana do siedmiu cud�w œwiata; wysokoœ� ok. 146 m, d�ugoœ� boku kwadratowej podstawy ok. 230 m; z piramid� Cheopsa i jej wymiarami wi��e si� wiele pozanaukowych teorii okreœlanych mianem „piramidologii”.

KARNAK,

miejscowoœ� w G�rnym Egipcie, w staro�ytnoœci cz�œ� Teb; ruiny wielkiego zespo�u sakralnego sk�adaj�cego si� z 3 odr�bnych okr�g�w otoczonych murami:
1)najwa�niejszy i najlepiej zachowany okr�g centralny poœwi�cony Amonowi (za�o�ony XX-XVIII w. p.n.e., rozbudowywany do okresu rzymskiego), z alej� sfinks�w;
2)okr�g p�nocny (XV w. p.n.e.) ze œwi�tyniami Montu i Maat;
3)okr�g po�udniowy (XV w. p.n.e.) obejmuje œwi�tyni� Mut i 2 mniejsze œwi�tynie.

LABIRYNT,

w staro�ytnoœci budowla o skomplikowanym uk�adzie wn�trza; z przekaz�w znane 4 labirynty: w Egipcie (w II tysi�cleciu p.n.e., œwi�tynia grobowa Amenemhata III), na Krecie (mityczna siedziba Minotaura), na wyspie Samos (VI w. p.n.e.) i w Italii (grobowiec kr�la etruskiego, Porsenny, ko�o miasta Clusium, obecnie Chiusi).

MASTABA,

w staro�ytnym Egipcie grobowiec faraon�w, za dynastii III-IV r�wnie� dostojnik�w; cz�œ� nadziemna - budowla w kszta�cie œci�tego ostros�upa o podstawie prostok�ta, za œlepymi wrotami i serdabem, cz�œ� podziemna - szyb i komora grobowa.

MEMFIS,

najstarsza(?) stolica staro�ytnego Egiptu, za�o�ona przez Menesa w drugiej po�owie XXIX w. p.n.e.; obecnie ruiny (ok. 28 km od Kairu), m.in. fundamenty œwi�tyni Ptaha, kilka pos�g�w; nekropola memficka obejmuje: Giz�, Abu Sir, Abu D�irab, Sakkara, Dahszur; ca�oœ� znajduje si� na Liœcie Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

MEMNONA KOLOSY,

tradycyjna nazwa 2 gigantycznych pos�g�w (17,5 m) kr�la Amenhotepa III, w Tebach Zachodnich, jedyne pozosta�oœci jego œwi�tyni grobowej; w 27 r. p.n.e. trz�sienie ziemi uszkodzi�o jeden z kolos�w, kt�ry odt�d o wschodzie s�o�ca wydawa� dŸwi�k, przez co Grekom i Rzymianom kojarzy� si� z mitem o Memnonie, synu Jutrzenki (Eos); zjawisko usta�o 199 r. n.e. po naprawie pos�gu.

MUMIA,

zw�oki, kt�re w spos�b naturalny lub w wyniku zabieg�w konserwuj�cych nie uleg�y rozk�adowi; w staro�ytnym Egipcie mumie z mask� na twarzy, w okresie p�Ÿniejszym - z wizerunkiem zmar�ego (fajumskie portrety), zaopatrzon� w amulety i odpowiednie teksty religijne, umieszczano w trumnie, dostosowanej do jej kszta�tu; w staro�ytnym Egipcie wyst�powa�y r�wnie� mumie zwierz�t uznawanych za œwi�te (np. ibisy, koty, krokodyle).

NEFER(E)TITI, Nefretete,

po�owa XIV w. p.n.e., �ona kr�la egipskiego Amenhotepa IV Echnatona; jej popiersie, odkryte w Tell el-Amarna, nale�y do najznakomitszych dzie� sztuki staro�ytnego Egiptu (ob. w zbiorach berli�skich).

PYLONY,

w architekturze staro�ytnego Egiptu trapezoidalne budowle kamienne flankuj�ce g��wny portal œwi�tyni, cz�sto zdobione (inskrypcje, reliefy).

TEBY,

w staro�ytnoœci jedno z g��wnych miast w G�rnym Egipcie, nad Nilem; okresowo stolica pa�stwa, oœrodek polityczny, kulturalny i religijny; obecnie miejscowoœci: Luksor i Karnak - ruiny olbrzymich zespo��w architektury sakralnej, oraz Teby Zachodnie.

TEBY ZACHODNIE,

zesp� staro�ytnych nekropoli i ruin kr�lewskich œwi�ty� grobowych w Egipcie, na terenie staro�ytnych Teb, na zachodnim brzegu Nilu; obejmuje m.in.: Dolin� Kr�l�w, Dolin� Kr�lowych, Deir el-Bahari, kolosy Memnona; wpisane na List� Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

UREUS,

zlatynizowana forma s�owa egipskiego oznaczaj�cego kobr� spr�on� do skoku; jeden z symboli w�adzy kr�lewskiej w Egipcie.

USZEBTI,

w staro�ytnym Egipcie magiczne figurki z gliny, drewna lub kamienia wk�adane do grob�w; mia�y zast�powa� zmar�ego w pracy w Krainie Umar�ych.

5. Charakterystyka sztuki minojskiej i myke�skiej

MINOJSKA KULTURA,

nazwa kultury krete�skiej, utworzona od imienia mitologicznego kr�la Krety - Minosa.

KRETA,

najwi�ksza wyspa grecka na Morzu Œr�dziemnym; powierzchnia 8,3 tys. km2, 537 tys. mieszka�c�w (1991); g�rzysta, zaroœla frygana, w g�rach wiecznie zielone lasy d�bowe; znany region turystyczny; uprawa drzew cytrusowych, winoroœli, oliwek; wypas owiec i k�z; rybo��wstwo; rzemios�o artystyczne; g��wne miasta: Chania, Iraklion. Historia. Oko�o 2600-1100 p.n.e. oœrodek kultury zw. krete�sk�; pa�stwo miast-pa�stw zjednoczonych pod egid� Knossos; podbite w XV w. przez Achaj�w(?), w XI(?) w. p.n.e. przez Dor�w; w I tysi�cleciu p.n.e. teren walk mi�dzy drobnymi pa�stewkami doryckimi; 69-67 r. p.n.e. podbita przez Rzym, nast�pnie pod panowaniem Bizancjum i Arab�w; 1669 podbita przez Turk�w; po wojnie grecko-tureckiej 1898 uzyska�a autonomi�; 1913 zosta�a zjednoczona z Grecj�; 1941-44 okupowana przez Niemc�w. Zabytki. Najwczeœniejsze z okresu neolitu (m.in. ceramika, drobna plastyka), ruiny pa�ac�w (m.in. w Knossos i Fajstos), miast (m.in. Gurnia, Paleokastro); œlady bazylik wczesnochrzeœcija�skich (IV-XV w.), koœcio�y gotyckie (XIII-XIV w.), budowle renesansowe (XIV-XVII w.); XIV-XVIII w. szko�a malarstwa ikonowego oddzia�uj�ca na ca�y P�wysep Ba�ka�ski.

KRETE�SKA KULTURA,

kultura minojska, kultura Krety w epoce br�zu (3000-1100 p.n.e.), wykazuj�ca pewne powi�zania ze sztuk� staro�ytnego Wschodu; wysoki poziom rzemios�a artystycznego i architektury, zw�. pa�ac�w (Knossos, Fajstos, Malia); ogromnym osi�gni�ciem kultury krete�skiej by�o pismo (wczeœniejsze, nieodczytane dot�d, linearne A), kt�rego p�Ÿniejsz� wersj� (linearne B, odczytane 1952) przej�li Achajowie; dzieli si� kultura krete�ska na 3 okresy: wczesnominojski (3000-2000), œredniominojski (2000-1600) i p�Ÿnominojski (1600-1100); ich nazwy pochodz� od imienia legendarnego w�adcy Krety - Minosa (st�d r�wnie� kultura krete�ska jest zwana minojsk�); wywar�a wp�yw na rozw�j kultury greckiej.

CYKLADZKA KULTURA,

kultura rozwijaj�ca si� w III i II tysi�cleciu p.n.e. na Cykladach, wyspach Morza Egejskiego; ufortyfikowane nadmorskie osady, groby, m.in. szybowe i tolosowe, rzeŸba - g�. figurki nagich kobiet z marmuru (wysokoœ� 0,5-1,5 m) o uproszczonych kszta�tach (tzw. idole); w II tysi�cleciu p.n.e. silny wp�yw kultury krete�skiej: ceramika malowana wzorowana na wazach Kamares, pa�ace w typie megaronu i domy zdobione wielkimi malowid�ami œciennymi.

MYKENY,

w staro�ytnoœci miasto w Grecji, na Peloponezie; jedno z najstarszych miast w Argolidzie; w 2. po�owie II tysi�clecia p.n.e. gr�d Achaj�w, oœrodek kultury zw. myke�sk�; po zaj�ciu Peloponezu przez Dor�w (XI-X w. p.n.e.) Mykeny straci�y znaczenie. Wykopaliska (1874-76 H. Schliemann, 1885-87 i p�Ÿniej greckie, od 1920 angielskie); ruiny akropolu - siedziby w�adc�w: pot�ne obwarowania (m.in. Lwia Brama), resztki pa�acu i dom�w mieszkalnych, 2 okr�gi grob�w szybowych, 9 grob�w kopu�owych (m.in. s�ynny Atreusza Skarbiec); ok. 80 tabliczek z pismem linearnym B.

ATENY,

Athine, stolica Grecji; na p�wyspie Attyka nad Zatok� Saro�sk�; 748 tys. mieszka�c�w, zesp� miejski (obejmuj�cy m.in. miasto portowe Pireus) najwi�kszy oœrodek przemys�owy, handlowy, kulturalny i naukowy (szko�y wy�sze, w tym uniwersytet, za�o�ony 1837) kraju; oœrodek turystyczny o œwiatowej s�awie; przemys� przetw�rczy o zr�nicowanej strukturze ga��ziowej, m.in. stoczniowy, petrochemiczny, maszynowy, w��kienniczy, winiarski; w�ze� komunikacyjny.

Historia. W staro�ytnoœci g��wne miasto Attyki, o zawi�zkach z okresu kultury myke�skiej (1600-1100 p.n.e.); rozkwit pod rz�dami Pizystratyd�w w VI - V w., „z�oty wiek” Peryklesa; g��wny oœrodek �ycia umys�owego i kulturalnego Grecji, od III w. p.n.e. - œwiata hellenistycznego (obok Aleksandrii); utraci�y znaczenie 529 n.e. (zamkni�cie Akademii Plato�skiej); odzyska�y je jako stolica (od 1834) niepodleg�ej Grecji.

Zabytki. Staro�ytne w 3 g��wnych zespo�ach: najwa�niejszy Akropol z Partenonem i budowle u st�p wzg�rza - m.in. teatr Dionizosa, pomnik Lizykratesa; drugi - pozosta�oœci 2 rynk�w (tj. greckiego - Agory i rzymskiego z Wie�� Wiatr�w) oraz dzielnica garncarzy Keramejkos i wielka nekropola; trzeci - grupa budowli na miejscu dzielnicy Hadrianopolis (m.in. œwi�tynia Zeusa Olimpijskiego); ponadto z zabytk�w - koœcio�y bizanty�skie (XI-XIII w., m.in. Ajos Theodoros i tak zwana Ma�a Metropolia), neoklasyczne gmachy reprezentacyjne (XIX w.); muzea: Narodowe Muzeum Archeologiczne, Bizanty�skie, Benakisa. 1896 letnie igrzyska olimpijskie.

EFEZ,

staro�ytne miasto greckie (obecnie ruiny w Turcji, w pobli�u miasta Ku�adas�, nad Morzem Egejskim); za�o�one w XI w. p.n.e.; wa�ny oœrodek handlowy; po 546 pod w�adz� Pers�w; 334 zdobyte przez Aleksandra III Wielkiego; 133 p.n.e. przekazane przez Attalosa III Filometora Rzymowi; stolica prowincji rzymskiej Azja; ruiny s�ynnej œwi�tyni Artemidy (Artemizjon w Efezie).

AKROPOL ATE�SKI,

Akropolis ate�ska, wzg�rze w centrum Aten; œlady osadnictwa od neolitu; od VI w. p.n.e. oœrodek kultu - monumentalna zabudowa (œwi�tynia Ateny Polias, skarbce, propyleje Pizystrata) - zniszczony w czasie wojen perskich (480 p.n.e.); z drugiej po�owy V w. p.n.e. pochodz�: Partenon, Propyleje, Erechtejon, œwi�tynia Ateny Nike; pos�gi Ateny; od XVII w. dewastowany (zniszczenie Partenonu 1687; marmury Elgina); od po�owy XIX w. prace konserwatorskie; obecnie zesp� muzealny, wpisany na List� Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

GRECJI STARO�YTNEJ SZTUKA.

Tw�rczoœ� artystyczna Grek�w rozwijaj�ca si� w XI-I w. p.n.e. na P�wyspie Ba�ka�skim, wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, po�udniowej Italii, na Sycylii, wybrze�ach Morza Œr�dziemnego i Morza Czarnego; poprzedzi�a j� sztuka myke�ska (helladzka kultura); okres archaiczny (XI-VI w.) - g��wne zabytki: ceramika malowana we wzory geometryczne, drobne figurki z terakoty, br�zu i koœci s�oniowej, architektura - domy i ma�e œwi�tynie w typie megaronu, od VII w. pocz�tek budownictwa monumentalnego i rzeŸby.

Okres klasyczny (V-IV w.) charakteryzuje umiar, harmonia, logika i jednoœ� kompozycji. Po raz pierwszy powsta�y miasta (Milet, Pireus) o funkcjonalnym planie z prostok�tn� siatk� ulic (Hippodamos z Miletu); rozwin�a si� rzeŸba wolno stoj�ca ukazuj�ca ruch (Dyskobol Myrona), malarstwo œcienne (Polignot, Mikon), czerwonofigurowe malarstwo wazowe, rzeŸba w br�zie (m.in. Auriga delficki) i w kamieniu; w 2. po�owie V w. Ateny pod rz�dami Peryklesa sta�y si� g��wnym oœrodkiem sztuki; dzia�ali tu wybitni architekci (Iktinos, Kallikrates), rzeŸbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos) i malarze (Agatarchos z Samos, Apollodoros); dokona�a si� synteza porz�dk�w architektonicznych: doryckiego i jo�skiego; pojawi�a si� kolumna koryncka; w rzeŸbie Poliktet opracowa� kanon postaci ludzkiej (Doryforos); pod koniec V w. powsta� tzw. styl mokrych szat (m.in. Nike Pajoniosa z Mende, Nike zawi�zuj�ca sanda�); w IV w. zapocz�tkowano monumentalizacj� architektury u�ytkowej (buleuterionu, teatru, stadionu), powsta� nowy typ budowli sakralnej (tolosy) i œwieckiej (hotele w Olimpii, arsena� w Pireusie); w rzeŸbie pojawi�y si� nowe tematy (akt kobiecy); najwi�ksi mistrzowie tego okresu: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii, Lizyp - tw�rca nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos); w malarstwie sztalugowym pojawi�a si� nowa tematyka (m.in. sceny rodzajowe) i utrwali� si� iluzjonizm (Zeuksis, Parrasjos, Apelles z Kolofonu).

W okresie hellenizmu (323-30 r. p.n.e.) grecka sztuka (zwana hellenistyczn�) sta�a si� r�norodna tematycznie i formalnie, bardziej laicka i uniwersalna. Nast�pi� rozwit urbanistyki i budownictwa u�ytkowego (szczytowe osi�gni�cie - latarnia morska na Faros); wznoszono monumentalne budowle œwieckie i sakralne; w budownictwie mieszkalnym pojawi� si� dom z perystylem, malowid�ami œciennymi, mozaikami posadzkowymi i urz�dzeniami kanalizacyjnymi; wprowadzono konstrukcj� z cios�w klinowych; powszechnie stosowano porz�dek jo�ski, rzadko - koryncki; w rzeŸbie realizm, ekspresja: O�tarz Pergame�ski, Nike z Samotraki, Laokoona grupa; drobn� plastyk� reprezentowa�y m.in. figurki terakotowe z Tanagry (tanagryjskie figurki); malarstwo sztalugowe odkry�o nowe tematy (pejza�e, martwa natura); ceramika malowana ust�pi�a reliefowej, wyciskanej z form (megaryjskie czarki); rozkwit rzemios�a artystycznego, m.in. toreutyki, z�otnictwa, gliptyki.

Okres rzymski (I-IV w.) - sztuka staro�ytnej Grecji by�a coraz cz�œciej anonimowa i mniej oryginalna; wczeœniej jej wp�ywom uleg�a m.in. sztuka etruska i rzymska; w pewnych okresach determinowa�a styl sztuki perskiej i egipskiej; jej dziedzictwo przej�a sztuka bizanty�ska i koptyjska; w czasach nowo�ytnych sta�a si� jedn� z podstaw teorii klasycyzmu.

HELLADZKA KULTURA,

kultura kr�gu egejskiego, rozwijaj�ca si� w epoce br�zu (ok. 2900-1100 p.n.e.) na terenie p�Ÿniejszej Grecji (Hellady), pozostaj�ca, zw�aszcza w okresie ko�cowym (zwanym myke�skim), pod silnymi wp�ywami Krety; z tego ostatniego okresu znane s� pot�ne obmurowania akropoli i pa�ace (Mykeny, Tyryns), groby szybowe, kopu�owe (Atreusza Skarbiec) i komorowe, wyroby rzemios�a o wysokim poziomie artystycznym (m.in. z�ote diademy i maski poœmiertne, kunsztownie zdobiona bro�, ceramika).

KNOSSOS,

w staro�ytnoœci miasto na Krecie, w pobli�u obecnego miasta Iraklion; siedziba w�adc�w wyspy w pierwszej po�owie II tysi�clecia p.n.e., zwi�zane z mitem o Minotaurze, Tezeuszu i Ariadnie; ruiny (odkryte 1899 przez A. Evansa) rozleg�ej budowli zw. pa�acem Minosa lub Labiryntem krete�skim (zosta� cz�œciowo zrekonstruowany), z pomieszczeniami reprezentacyjnymi (malowid�a œcienne), mieszkalnymi, gospodarczymi i kultowymi; archiwum tabliczek z pismem linearnym B.

KORYNT, Korinthos,

miasto i port w Grecji, na Peloponezie, nad Zatok� Korynck�; W staro�ytnoœci s�ynny z r�kodzie�a (m.in. wazy, br�zy, tkactwo) i budownictwa okr�t�w; zachowa�y si� ruiny doryckiej œwi�tyni Apollina (ok. 510 p.n.e.) oraz resztki licznych budowli rzymskich; na Akrokoryncie -resztki fortyfikacji i pozosta�oœci œwi�tyni Afrodyty (VI w. p.n.e., restaurowana IV w. p.n.e.); zabytki z wykopalisk w miejscowym muzeum.

SPARTA,

Sparti, miasto w po�udniowej Grecji (Peloponez); g��wny oœrodek rolniczy Lakonii; W staro�ytnoœci stolica pot�nego pa�stwa-miasta, zw. r�wnie� Lacedemonem, za�o�onego w IX wieku p.n.e. przez Dor�w, rywalizuj�cego z Atenami o hegemoni� w Grecji, od 146 pod w�adz� Rzymu, zniszczona przez Wizygot�w (396) i S�owian (VI-IX w.). Wykopaliska, m.in. ruiny œwi�tyni Ateny Chalkiojkos (VII-VI w. p.n.e.), teatru (II-I w. p.n.e.), fragmenty mur�w obronnych (III-II w. p.n.e.); za murami - pozosta�oœci okr�gu Artemidy Ortia (VIII-VI w. p.n.e.).

TEBY,

miasto w œrodkowej Grecji, na p�nocny zach�d od Aten; ok. 20 tys. mieszka�c�w; oœrodek turystyczny i handlowy (targi wina). W staro�ytnoœci g��wne miasto Beocji; ok. 1400 p.n.e. gr�d Kadmea; od VII w. p.n.e. na czele Zwi�zku Beockiego; w IV w. zdoby�y kr�tkotrwa�� hegemoni� w Grecji (Epaminondas); 335 p.n.e. zburzone przez Aleksandra III Wielkiego. Wykopaliska: na akropolu - m.in. ruiny pa�acu kr�lewskiego z 2. po�owy II tysi�clecia p.n.e. (malowid�a œcienne, tabliczki z pismem linearnym B), w mieœcie ruiny œwi�ty� i teatru; bizanty�ski koœci� z IX w. i wie�a Frank�w (muzeum).

AMFORA,

w staro�ytnej Grecji naczynie gliniane o 2 pionowych uchwytach, cz�sto zdobione; u�ywane g�. do przechowywania p�yn�w; specjalny typ amfor * panatenajskie amfory.

PANATENAJSKIE AMFORY,

w staro�ytnej Grecji specjalny typ amfor wykonywanych (VI-IV w. p.n.e.) w Atenach, w technice czarnofigurowej, z tradycyjn� dekoracj�; nape�nione oliw� (od kilku do kilkudziesi�ciu sztuk) stanowi�y nagrod� dla zwyci�zc�w igrzysk panatenajskich, urz�dzanych od 566 p.n.e. w Atenach.

6. Chronologia rzeŸby greckiej i cechy poszczeg�lnych faz rozwojowych

MIKON,

VI w. p.n.e., grecki rzeŸbiarz i malarz z Aten; tw�rca (wraz z Polignotem) malowide� w Tezejonie oraz w Stoa Pojkile w Atenach; inicjator (?) stylu mokrych szat w malarstwie; wszystkie malowid�a zaginione.

FIDIASZ,

V w. p.n.e., najwi�kszy wg staro�ytnych rzeŸbiarz grecki okresu klasycznego; przyjaciel i doradca artystyczny Peryklesa; kierownik (od 447) pracowni rzeŸbiarskiej na Akropolu ate�skim, p�Ÿniej dzia�a� w Olimpii; tw�rca chryzelefantynowych pos�g�w Zeusa Olimpijskiego (po 432 p.n.e., zaliczany do siedmiu cud�w œwiata) i Ateny Partenos (przed 438 p.n.e.), ponadto m.in. pos�g�w Ateny Promachos (wysokoœ� ok. 7 m, ok. 460-450 p.n.e.), Ateny Lemnia (ok. 451-444 p.n.e.), rzeŸb Partenonu; wywar� decyduj�cy wp�yw na rozw�j greckiej rzeŸby monumentalnej.

POLIKLET,

V w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeŸbiarzy greckich, pochodz�cy z Argos; mistrz techniki br�zowniczej; tw�ca kanonu proporcji cia�a ludzkiego (Doryforos ok. 440 p.n.e., Diadumenos ok. 420 p.n.e.) uj�tego w kontrapoœcie; dzie�a Polikleta s� znane g�. z kopii.

KALLIKRATES,

V w. p.n.e., architekt grecki dzia�aj�cy w Atenach; najbli�szy wsp�pracownik Iktinosa przy realizacji Partenonu; projektant i budowniczy 2 najstarszych œwi�ty� jo�skich w Atenach: tzw. œwi�tyni nad Ilissosem (ok. 449-440 p.n.e.) i œwi�tyni Ateny Nike (425-421 p.n.e.) na Akropolu, rekonstruowanej dwukrotnie (1835, 1936-40) z blok�w odnalezionych w rozebranym bastionie tureckim z XVIII w.

LIZYP,

IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeŸbiarzy greckich; pochodzi� z Sykionu; nadworny portrecista Aleksandra III Wielkiego; wprowadzi� uwysmuklony kanon cia�a ludzkiego (Apoksyomenos); tw�rczoœ� Lizypa, znana z kopii (m.in. Herakles Farnese, Odpoczywaj�cy Hermes), wywar�a wp�yw na sztuk� hellenistyczn�.

PRAKSYTELES,

IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeŸbiarzy greckich, Ate�czyk; tworzy� w marmurze pos�gi m�odzie�czych b�stw; mi�kki modelunek, charakterystyczna esowata linia cia�a; dzie�a znane g�. z kopii; Hermes z ma�ym Dionizosem; wprowadzi� akt kobiecy (Afrodyta Knidyjska ok. 360 p.n.e.).

SKOPAS,

IV w. p.n.e., grecki rzeŸbiarz i architekt z Paros; inicjator stylu patetycznego w rzeŸbie; celowa� w oddaniu mocnych prze�y� psychicznych: Szalej�ca Menada, Meleager; wsp�tw�rca(?) dekoracji rzeŸbiarskiej Mauzoleum w Halikarnasie; tw�rca m.in. œwi�tyni Ateny w Tegei (na Peloponezie).

HERMA,

w staro�ytnej Grecji czworoboczny, zw�aj�cy si� ku do�owi kamienny s�up zwie�czony g�ow� Hermesa lub innych bog�w.

KARIATYDA,

pos�g kobiecy u�ywany jako podpora architektoniczna, g�. zamiast kolumny.

MEANDER, szt. plast.

ornament ci�g�y w formie linii za�amuj�cej si� rytmicznie pod k�tem prostym, typowy dla staro�ytnej sztuki greckiej.

KUROS,

szt. plast. najstarszy typ greckiego pos�gu m�skiego (inspirowany wzorami egipskimi), wyobra�aj�cy stoj�cego nagiego m�odzie�ca z r�kami opuszczonymi wzd�u� cia�a i wysuni�t� lew� nog�.

APOKSYOMENOS,

greckie atleta oczyszczaj�cy cia�o skrobaczk�; temat m.in. zaginionego pos�gu z br�zu Lizypa (po 325 p.n.e.), stanowi�cego realizacj� teorii tw�rcy o proporcjach cia�a m�skiego; znany z rzymskiej kopii (Muzeum Watyka�skie); nowo�ytna rekonstrukcja w br�zie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

DIADUMENOS,

greckie atleta wi���cy wok� g�owy przepask� zwyci�zcy, od ok. 470 p.n.e. temat w plastyce greckiej; najs�ynniejsze realizacje w br�zie: tak zwany Anadumenos Fidiasza z ok. 440 p.n.e. i Diadumenos Polikleta z ok. 430 p.n.e. (najlepsza kopia rzymska z Delos w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Atenach).

DORYFOROS,

greckie m�odzieniec nios�cy w��czni�, temat pos�gu z br�zu Polikleta (ok. 450-440 p.n.e.) - realizacja jego kanonu proporcji cia�a m�skiego i zasady kontrapostu; znany z rzymskiej kopii (najlepsza w Muzeum Narodowym w Neapolu; nowo�ytna rekonstrukcja pos�gu Doryforosa w br�zie w Muzeum Narodowym w Warszawie).

DYSKOBOL,

greckie atleta rzucaj�cy dyskiem, cz�sty temat w sztuce greckiej, m.in. s�ynny pos�g dyskobola z br�zu d�uta Myrona (ok. 450 p.n.e.), znany z marmurowych kopii rzymskich - najlepsza w Muzeum Narodowym w Rzymie; nowo�ytna rekonstrukcja w br�zie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

APOLLO BELWEDERSKI,

marmurowy pos�g krocz�cego Apollina w chlamidzie; rzymska kopia orygina�u greckiego z ok. 330-320 p.n.e. (Leochares?); od pocz�tku XVI w. w Belwederze Watyka�skim (st�d nazwa); w Polsce: nowo�ytna kopia w pa�acu w �azienkach (z ok. 1793 d�uta Antonio d'Este) oraz rekonstrukcja w br�zie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

WENUS Z MILO,

najs�awniejszy grecki pos�g Afrodyty (marmur, wysokoœ� 2,04 m) nieznanego artysty (ok. 150? p.n.e.-ok. 90? p.n.e.), znaleziony 1820 na wyspie Milos i ofiarowany Ludwikowi XVIII; obecnie w Luwrze.

NIKE Z SAMOTRAKI,

marmurowy pos�g bogini Nike (wysokoœ� 2,45 m), ustawiony na dziobie okr�tu; ufundowany przez Rodyjczyk�w z okazji zwyci�stwa morskiego 190 p.n.e. nad Antiochem III Wielkim; odkryty 1863 na Samotrace; obecnie w Luwrze.

NIOBE BOLEJ�CA,

marmurowa g�owa Niobe (centralna posta� z kolosalnej grupy Niobid�w), rzymska kopia nie zachowanego orygina�u greckiego anonimowego rzeŸbiarza (z ok. 340?, 300?, pocz�tku I w.? p.n.e.) znajduj�ca si� w Muzeum w Nieborowie; inspirowa�a poemat Niobe K.I. Ga�czy�skiego.

AURIGA DELFICKI,

br�zowy pos�g (wysokoœ� 1,8 m) przedstawiaj�cy woŸnic� zwyci�skiej kwadrygi (niezachowanej) w igrzyskach pytyjskich; dar wotywny Polyzalosa, tyrana miasta Gela; orygina� grecki z ok. 475 p.n.e. (dzie�o Pitagorasa z Region?), 1896 odkryty w okr�gu Apollina w Delfach; obecnie tam�e w muzeum.

KOLOS RODYJSKI,

olbrzymi pos�g Heliosa (wysokoœ� ok. 32 m, waga ok. 70 t) na wyspie Rodos (Grecja), dzie�o Charesa z Lindos; wzniesiony z br�zu 292-280 p.n.e. u wejœcia do portu dla upami�tnienia zwyci�stwa Seleukosa I Nikatora nad Demetriuszem Poliorketesem (304 p.n.e.); run�� 224 p.n.e. podczas trz�sienia ziemi; w staro�ytnoœci zaliczany do siedmiu cud�w œwiata.

CHRYZELEFANTYNA,

w staro�ytnoœci technika rzeŸbiarska; polega�a na stosowaniu z�ota - chrysos i koœci s�oniowej - elephas (st�d nazwa) w pos�gach montowanych na drewnianej konstrukcji; z�ota blacha stanowi�a ok�adzin� szat, w�os�w i akcesori�w, a p�ytki z koœci s�oniowej - twarzy i obna�onych cz�œci cia�a; w Grecji stosowana od V wieku p.n.e. g�. w kolosalnych pos�gach kultowych, p�Ÿniej rzadka; w I w. p.n.e. prawie zarzucona; najwybitniejszym przedstawicielem tej techniki by� Fidiasz; tak�e dzie�o wykonane t� technik�.

POS�G ZEUSA OLIMPIJSKIEGO,

chryzelefantynowy pos�g kultowy Zeusa (wysokoœ� 13 m) w jego œwi�tyni w Olimpii, wykonany przez Fidiasza (ok. 430 p.n.e.); wyobra�a� boga siedz�cego na tronie, z Nike na prawej d�oni i ber�em w lewej; zniszczony 426 lub 475 n.e.; znany g�. z wyobra�e� na monetach greckich; w staro�ytnoœci podziwiany i zaliczany do siedmiu cud�w œwiata.

LAOKOONA GRUPA,

jedna z najs�ynniejszych rzeŸb greckich, przedstawiaj�ca agoni� Laokoona i jego 2 syn�w w uœciskach w��w morskich; dzie�o rzeŸbiarzy rodyjskich (ok. 150 lub 50 rok p.n.e.) - Agesandrosa, Polidorosa i Atenodorosa; znaleziona w Rzymie 1506, sta�a si� syntez� antyku dla mistrz�w renesansu i baroku; obecnie w Muzeum Watyka�skim.

CZARNOFIGUROWA TECHNIKA,

czarnofigurowy styl, spos�b wykonywania greckiej ceramiki malowanej (m.in. w Attyce i w mieœcie Chalkis) ok. 620-530 p.n.e. o dekoracji figuralnej czarnej na czerwonym tle; przedstawienia figuralne o tematyce g�. mitologicznej (m.in.: Sofilos, Klitias, Eksekias).

CZERWONOFIGUROWA TECHNIKA,

czerwonofigurowy styl, spos�b wykonywania greckiej ceramiki malowanej (od ok. 530 p.n.e.); czerwone sylwety na czarnym tle; sceny o tematyce mitologicznej, w�tki heroiczne zaczerpni�te z epos�w i sceny z �ycia codziennego (tak zwany Malarz Andokidesa, Eufronios, Duris i in.).

TANAGRYJSKIE FIGURKI,

terakotowe figurki polichromowane; produkowane masowo ok. 320-200 p.n.e. w Tanagrze w Beocji (Grecja); przedstawia�y zwykle m�ode kobiety; odznacza�y si� doskona�� kompozycj� i wdzi�kiem; w czasach nowo�ytnych bardzo poszukiwane na rynku antykwarycznym (st�d wiele falsyfikat�w); najwi�ksze kolekcje: British Museum, Luwr, Ermita�.

ELGINA MARMURY,

jedyna w swoim rodzaju kolekcja greckich rzeŸb i detali architektonicznych, g�. z drugiej po�owy V w. p.n.e., zebrana (1801-03) w Atenach na polecenie lorda Th.B. Elgina, ambasadora brytyjskiego w Stambule (m.in. pos�g Kory i kolumna z Erechtejonu, cz�œ� p�askorzeŸb Partenonu); 1816 zakupiona dla British Museum; jako pierwsze orygina�y greckie w zachodniej Europie marmury Elgina wywar�y ogromny wp�yw na rozbudzenie zainteresowa� sztuk� Hellady.

7. Charakterystyka architektury greckiej.

PORZ�DKI ARCHITEKTONICZNE,

systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, kt�rych elementy s� powi�zane okreœlonymi proporcjami (obliczonymi wg modu�u) i odznaczaj� si� jednolit� form�; g��wne sk�adniki: kolumna (zw�. g�owica) i belkowanie; podstawowe typy porz�dku architektonicznego powsta�y w staro�ytnej Grecji (dorycki, jo�ski, koryncki) i Rzymie (toska�ski i kompozytowy).

PARTENON,

œwi�tynia Ateny Partenos na Akropolu ate�skim; zbudowana 448-432 p.n.e. (Iktinos i Kallikrates) z pentelickiego marmuru; bogaty wystr�j rzeŸbiarski (warsztat Fidiasza); najdoskonalsza synteza doryckiego i jo�skiego porz�dku architektonicznego; ok. 662 zamieniony na koœci�, od 1458 - na meczet, 1687 cz�œciowo zniszczony w czasie obl�enia Aten przez Wenecjan; na pocz�tku XIX w. lord Th.B. Elgin wywi�z� cz�œ� rzeŸb do Londynu; w XIX w. cz�œciowa rekonstrukcja z zachowanych fragment�w.

PINAKOTEKA,

w staro�ytnoœci galeria obraz�w, najstarsza z V w. p.n.e. w p�nocnym skrzydle Propylej�w na Akropolu ate�skim; od III w. p.n.e. rol� pinakotek spe�nia�y g�. œwi�tynie; pierwsze pinakoteki prywatne organizowali w�adcy (np. Ptolemeusz III Euergetes w Aleksandrii) oraz wybitni m�owie stanu (np. Aratos w Sykionie); od II w. p.n.e. dzie�a sztuki wywiezione z Grecji sta�y si� podstaw� pinakoteki publicznej w Rzymie i prywatnych w domach wysokich urz�dnik�w; wsp�czeœnie nazw� pinakoteka stosuje si� niekiedy na okreœlenie galerii malarstwa (np. Pinakoteka Monachijska).

PROPYLEJE,

w architekturze staro�ytnej Grecji brama na planie prostok�ta, zwykle o nieparzystej liczbie przejœ�, prowadz�ca do wielkich okr�g�w sakralnych lub œwieckich; najs�ynniejsze Propyleje ate�skie (wzniesione 437-432 p.n.e.).

ARTEMIZJON W EFEZIE,

ogromna œwi�tynia Artemidy zaliczana do siedmiu cud�w œwiata; jo�ski dipteros (ok. 560 p.n.e.), dzie�o Chersifrona i Metagenesa z Knossos; spalona 356 przez Herostrata; w drugiej po�owie IV w. p.n.e. odbudowana; pos�g kultowy Artemidy Efeskiej znany z kopii rzymskich; obecnie w ruinie.

ATREUSZA SKARBIEC,

Gr�b Agamemnona, wsp�czesna nazwa monumentalnego grobowca kopu�owego w Mykenach (ok. 1250 p.n.e.), z kopu�� pozorn� (œrednica 14,6 m, wysokoœ� 13,3 m), z korytarzem (dromos, d�ugoœ� 35 m) i prostok�tn� komor� grobow�; fasada z tr�jk�tem odci��aj�cym bogato dekorowana; ca�oœ� wbudowana w stok wzg�rza; 1836 Skarbiec Atreusza zwiedza� J. S�owacki, co zainspirowa�o go do napisania wiersza Gr�b Agamemnona.

STYLOBAT,

w staro�ytnych œwi�tyniach greckich i rzymskich cok� stanowi�cy podstaw� dla w�aœciwej budowli i jej kolumnady.

ERECHTEJON,

œwi�tynia na Akropolu ate�skim, poœwi�cona g�. Atenie Polias, Posejdonowi i Erechteuszowi; zbudowana (421-406 p.n.e.) w porz�dku jo�skim (Mnesikles), o bardzo skomplikowanym planie wewn�trznym; od strony po�udniowej - s�ynny portyk kariatyd (tzw. lo�a kor); w VI w. zamieniona na koœci� chrzeœcija�ski; 1902-09 przeprowadzono jej konserwacj�.

CYKLOPOWE MURY,

w staro�ytnoœci mury z wielkich, nie obrobionych blok�w kamiennych, uszczelnionych gruzem i glin�, przypisywane cyklopom; charakterystyczne dla kultury egejskiej okresu myke�skiego.

LABIRYNT,

w staro�ytnoœci budowla o skomplikowanym uk�adzie wn�trza; z przekaz�w znane 4 labirynty: w Egipcie (w II tysi�cleciu p.n.e., œwi�tynia grobowa Amenemhata III), na Krecie (mityczna siedziba Minotaura), na wyspie Samos (VI w. p.n.e.) i w Italii (grobowiec kr�la etruskiego, Porsenny, ko�o miasta Clusium, obecnie Chiusi).

MEGARON,

w staro�ytnoœci typ domu charakterystyczny dla kultury egejskiej; prostok�tny budynek jednoizbowy poprzedzony otwartym przedsionkiem wspartym na 2 kolumnach; poœrodku megaronu - ognisko, otoczone 4 kolumnami podtrzymuj�cymi dach z otworem (dymnik i Ÿr�d�o œwiat�a); z megaronu wywodzi si� podstawowa forma œwi�tyni greckiej - œwi�tynia z antami.

PERYSTYL,

w architekturze staro�ytnej Grecji wewn�trzny dziedziniec domu, czasem z ogr�dkiem, otoczony z 4 stron kryt� kolumnad�; charakterystyczny dla okresu hellenistycznego, spotykany r�wnie� w domach rzymskich (m.in. w Pompejach, Herkulanum).

PERGAME�SKI O�TARZ,

Wielki O�tarz Zeusa, monumentalny o�tarz wzniesiony ok. 180-160 p.n.e. na akropolu w Pergamonie przez Eumenesa II z okazji zwyci�stwa nad Galami, poœwi�cony Zeusowi; jedno z najwi�kszych dzie� sztuki hellenistycznej; prostok�tna, otwarta budowla (36,40 � 34,20 m) z 2 skrzyd�ami od zachodu flankuj�cymi szerokie schody wejœciowe; 2 fryzy: wielki (zewn�trzny, o d�ugoœci 120 m - Gigantomachia) i ma�y (wewn�trzny - mit o Telefosie); odkryty pod koniec XIX w. przez niemieck� ekspedycj�, przewieziony do Berlina; 1911-30 zrekonstruowany; obecnie w Pergamon Museum w Berlinie.

STADION,

w staro�ytnej Grecji miejsce zawod�w lekkoatletycznych; sk�ada� si� z bie�ni prostok�tnej lub p�kolistej otoczonej z 3 stron widowni� - utworzon� przez naturalne zbocza wzg�rz (uzupe�nion� nasypem ziemnym) i wyposa�on� zwykle w trybuny drewniane, a od IV w. p.n.e. kamienne; za najstarszy stadion grecki uchodzi stadion w Olimpii (776 r. p.n.e.).

STOA POJKILE,

pierwszy monumentalny portyk (ok. 460 p.n.e.) w Atenach przy p�nocnej stronie Agory; s�ynny w staro�ytnoœci z malowide� Polignota, Mikona i Panajnosa; od ko�ca IV w. p.n.e. siedziba filozoficznej szko�y stoik�w.

WIE�A WIATR�W w Atenach,

miejski zegar (horologion) i wiatrowskaz projektu astronoma Andronikosa z Kyrros (I w. p.n.e.); oœmioboczna budowla marmurowa (wysokoœ� 12,8 m), orientowana wg stron œwiata; na ka�dym boku u g�ry relief z wyobra�eniem jednego z oœmiu wiatr�w, poni�ej - zegar s�oneczny; dach zwie�czony figurk� trytona wskazuj�cego kierunek wiatru; wewn�trz - zegar wodny o skomplikowanej maszynerii.

8. Funkcje kanonu …

KANON, szt. plast.

regu�a artystyczna dotycz�ca g�. przedstawienia proporcji cia�a ludzkiego (np. w staro�ytnej rzeŸbie greckiej -kanon Polikleta), uk�adu postaci, kompozycji dzie�a lub konstrukcji i proporcji budowli.

KONTRAPOST,

szt. plast. przedstawienie postaci ludzkiej w taki spos�b, �eby ci�ar cia�a spoczywa� na jednej nodze i na zr�wnowa�eniu tej postawy lekkim wygi�ciem tu�owia i ramienia w stron� przeciwn�; kontrapost stosowany w reliefach egipskich, przyj�� si� w pe�ni w klasycznej rzeŸbie greckiej.

9. Cechy architektury rzymskiej

SZTUKA RZYMU STARO�YTNEGO ,

(VI w. p.n.e.-pocz�tek V w. n.e.), sztuka pa�stwa rzymskiego: Rzymu-miasta, Italii i prowincji rzymskich; najwa�niejszym jej oœrodkiem by� Rzym, lecz najpe�niejszy obraz da�y miasta - Pompeje, Herkulanum;

• okres kr�lewski (VI w. p.n.e.),

• republiki (V-I w. p.n.e.),

• cesarstwa (30 r. p.n.e.-koniec V w. n.e.);

pocz�tkowo silne wp�ywy sztuki etruskiej, w okresie republika�skim dominowa�y wp�ywy greckie, styl p�Ÿny by� wynikiem zespolenia sztuki hellenistycznej i prowincji rzymskich. Najwi�ksze znaczenie historyczne zyska�y osi�gni�cia Rzymian w architekturze (nowe materia�y budowlane - ceg�a wypalana, cement; zastosowanie sklepienia): monumentalne œwi�tynie (Panteon w Rzymie, II w.), budowle u�ytecznoœci publicznej (m.in. bazyliki, termy, akwedukty, teatry, cyrki, amfiteatry), pomniki (�uki triumfalne, kolumny), domy tzw. italskie z atrium i hellenistyczne z atrium i perystylem, pi�trowe domy czynszowe, miejskie i podmiejskie wille, rezydencje cesarzy (willa Hadriana w Tivoli, pa�ac Dioklecjana w Splicie), grobowce, mauzolea (mauzoleum Hadriana w Rzymie); rozw�j urbanistyki; rzeŸba g�. portretowa, historyczne sceny w p�askorzeŸbie; monumentalne malarstwo œcienne; mozaiki wielobarwne lub czarno-bia�e; sztuka rzymska, niemal ca�kowicie anonimowa, wnios�a do p�Ÿniejszej sztuki europejskiej wiele trwa�ych wartoœci; jej bezpoœrednimi nast�pcami by�y: sztuka wczesnochrzeœcija�ska i bizanty�ska.

ATRIUM,

w staro�ytnych domach rzymskich centralne pomieszczenie oœwietlane przez otw�r w dachu (kompluwium), pod kt�rym by� basen na wod� deszczow� (impluwium); w bazylikach wczesnochrzeœcija�skich otwarty dziedziniec przed przedsionkiem (narteks), ze zbiornikiem wody poœrodku.

TABLINUM,

w staro�ytnym domu rzymskim reprezentacyjne pomieszczenie usytuowane naprzeciw wejœcia, za atrium.

TRYKLINIUM,

sala jadalna w staro�ytnym domu rzymskim; zawiera�a 3 kline (�o�a biesiadne) ustawione w podkow�, poœrodku sta� st�, z dost�pem z jednej strony.

CIRCUS MAXIMUS,

najstarszy i najwi�kszy cyrk w staro�ytnym Rzymie, usytuowany mi�dzy Palatynem i Awentynem; zbudowany VI(?)-V w. p.n.e.; rozbudowany w ci�gu wiek�w, sta� si� wzorem budowli cyrkowej, przeznaczonej g�. do wyœcig�w rydwan�w konnych; z budowli pozosta�y nik�e œlady.

KATAKUMBY,

w staro�ytnym Rzymie podziemne korytarze, miejsce zebra� przeœladowanych chrzeœcijan i ich cmentarze.

KOLOSEUM, Amfiteatr Flawiusz�w,

najwi�kszy amfiteatr œwiata staro�ytnego wzniesiony 70-82 r. w Rzymie przez cesarzy z dynastii Flawiusz�w; ogromna budowla eliptyczna (d�ugoœ� osi 188 i 156 m, obw�d 524 m, wysokoœ� 48,5 m, ok. 50 tys. miejsc); odbywa�y si� tu m.in. walki gladiator�w; wg tradycji miejsce m�cze�stwa pierwszych chrzeœcijan; Koloseum jest nazw� œredniowieczn�, pochodz�c� od znajduj�cego si� w pobli�u ogromnego pos�gu (kolosa) Nerona.

FORUM ROMANUM,

najstarszy rynek w Rzymie, mi�dzy Palatynem, Kapitolem i Kwiryna�em; pierwotnie centrum handlowe, p�Ÿniej polityczny i religijny oœrodek pa�stwa rzymskiego, miejsce najwa�niejszych uroczystoœci publicznych; obecnie muzealny zesp� ruin; liczne œwi�tynie, �uki triumfalne, bazyliki, portyki, m�wnica; przez Forum Romanum przebiega�a droga procesyjna - via Sacra; w œredniowieczu wi�kszoœ� budowli uleg�a zniszczeniu; wykopaliska od 1803, systematyczne od 1898.

PANTEON,

vœwi�tynia wzniesiona w Rzymie za cesarza Hadriana (1. po�owa II w. n.e.) na miejscu budowli z 2. po�owy I w. p.n.e.; rotunda, przesklepiona kopu�� (wysokoœ� i œrednica po 44 m), poprzedzona portykiem z attyk�; od 609 koœci� S. Maria ad Martyres (zwany te� S. Maria Rotonda), mieszcz�cy groby Rafaela oraz kr�l�w w�oskich: Wiktora Emanuela II i Humberta I.

MARKA AURELIUSZA KOLUMNA,

kolumna (wysokoœ� 41,9 m) wzniesiona 180-196 na Polu Marsowym w Rzymie, inspirowana kolumn� Trajana; kolumna-baza pokryta reliefem ze scenami z wojen Marka Aureliusza z Germanami i Sarmatami; ustawiona dla uczczenia zwyci�stw cesarza.

MARKA AURELIUSZA POMNIK,

konny pos�g cesarza na Kapitolu w Rzymie, wykonany 166 ze z�oconego br�zu; jedyny tego typu zachowany pos�g rzymski; wz�r dla wielu p�Ÿniejszych pos�g�w (np. ksi�cia J�zefa Poniatowskiego w Warszawie).

TRAJANA KOLUMNA,

monumentalny pomnik rzymski w formie wolno stoj�cej kolumny, wzniesiony 107-113 na Forum Trajana w Rzymie z okazji zwyci�stwa cesarza nad Dakami; marmurowy trzon kolumny pokrywa spiralny narracyjny relief d�ugoœci 200 m ze scenami z owych wojen; zwie�czaj�cy kolumn� pos�g cesarza zast�piono w XVI w. statu� œw. Piotra.

OSTIA,

miejscowoœ� w œrodkowych W�oszech, w zespole miejskim Rzymu, nad Morzem Tyrre�skim. Wed�ug tradycji za�o�ona w VII w. p.n.e. przy �wczesnym ujœciu Tybru do Morza Tyrre�skiego; od po�owy IV w. p.n.e. kolonia rzymska i port handlowy; rozkwit w okresie wczesnego cesarstwa; niszczona kolejno przez Got�w, Hun�w i Saracen�w. Jeden z najcenniejszych zespo��w archeologicznych we W�oszech; ruiny m.in. forum z kuri�, bazylik� i portykami, œwi�ty�, term, teatru, wielopi�trowych dom�w czynszowych, sk�ad�w towar�w.

TERMY,

publiczne �aŸnie w staro�ytnych miastach rzymskich; rozleg�e i bogato zdobione kompleksy budynk�w z pomieszczeniami do k�pieli, odpoczynku, rozrywki; miejsce spotka� towarzyskich; najs�ynniejsze - w Rzymie, m.in. termy Karakalli, Dioklecjana.

WILCZYCA KAPITOLI�SKA,

pos�g wilczycy z br�zu (ok. 470 p.n.e.) karmi�cej bliŸni�ta, przeniesiony 1471 z Lateranu do Pa�acu Konserwator�w na Kapitolu; wyobra�enie mitologicznej karmicielki Romulusa i Remusa, symbol staro�ytnego i nowo�ytnego Rzymu.

WITRUWIUSZ,

I w. p.n.e., rzymski architekt i in�ynier wojenny w s�u�bie cesarza Oktawiana Augusta; autor traktatu O architekturze w 10 ksi�gach; dzie�o, wydane drukiem 1486, wywar�o ogromny wp�yw na sztuk� renesansu i rozw�j nowo�ytnej teorii architektury.

POMPEJE,

Pompeja, rzymskie Pompei, w staro�ytnoœci miasto w Italii u podn�a Wezuwiusza, zniszczone przez wybuch wulkanu (79 r.); wykopaliska od 1748, systematyczne od 1869; ods�oni�to mury, a w ich obr�bie - rynki, ulice, œwi�tynie, teatry, amfiteatr, termy, palestry, domy (mozaiki, malowid�a œcienne); najcenniejsze znaleziska w Archeologicznym Muzeum Narodowym w Neapolu.

Sztuka wczesnochrzeœcija�ska

WCZESNOCHRZEŒCIJA�SKA SZTUKA,

sztuka pierwszych spo�ecze�stw chrzeœcija�skich w basenie Morza Œr�dziemnego (II-VI w.); okres pierwszy, tzw. katakumbowy (do 313 - data uznania chrzeœcija�stwa) - podziemne korytarze o wn�trzach zdobionych malowid�ami, liczne rzeŸbione sarkofagi; okres drugi - budowle centralne i bazyliki wielonawowe (wewn�trz bogate mozaiki), ikony, miniatury ksi��kowe, rzeŸba reliefowa, rzemios�o artystyczne.

ETIOPSKA SZTUKA.

W okresie pa�stwa Aksum (I-VII w.) - budowa okaza�ych pa�ac�w (Ynda Mikael, Ynda Semon, Teka Marjam w Aksum) i œwi�ty� o wyraŸnych po�udniowoarabskich cechach; od IV w. rozw�j chrzeœcija�skiej architektury sakralnej o znamionach koptyjsko-syryjskich (klasztory i bazyliki w Aksum, Jeha, Bihat, koœcio�y skalne) i zwi�zanej z ni� dekoracji rzeŸbiarskiej i malarskiej; w malarstwie miniaturowym i ikonowym wp�ywy bizanty�skie i koptyjskie; po wojnach z muzu�manami o�ywienie w budownictwie (XVI, XVII w.) z zastosowaniem europejskich zapo�ycze� stylowych (zamki w Gonder, koœcio�y kopu�owe i centralne), dzia�alnoœ� szko�y malarskiej w Gonder. Od XIX w. szersze wprowadzenie tematyki œwieckiej w malarstwie; europeizacja widoczna te� w architekturze i urbanistyce XIX i XX w. Tradycje rodzime podtrzymuje rzemios�o artystyczne w wyrobach z alabastru i marmuru, metalu, drewna oraz w tkactwie, plecionkarstwie i garncarstwie.

MENSA,

szt. plast. zasadnicza cz�œ� o�tarza w formie kamiennej p�yty lub skrzyni na n�kach z kwadratowym wydr��eniem na relikwie m�czennik�w.

NARTEKS,

arch. kryty przedsionek - przybud�wka przed wejœciem do nawy we wczesnochrzeœcija�skich, bizanty�skich i wczesnoœredniowiecznych bazylikach.

RAWENNA,

miasto w p�nocnych W�oszech (Emilia-Romania), na wybrze�u Morza Adriatyckiego; 136 tys. mieszka�c�w (1991); oœrodek przemys�u chemicznego i petrochemicznego; port morski; oœrodek turystyczny i k�pielisko morskie. Od 402 rezydencja cesarzy zachodniorzymskich, p�Ÿniej stolica Ostrogot�w, a 540-751 - ziem bizanty�skich we W�oszech (egzarchat rawe�ski); oœrodek sztuki; 765-1860 (z przerwami) w Pa�stwie Koœcielnym. Zesp� budowli wczesnochrzeœcija�skich i bizanty�skich o wn�trzach zdobionych mozaikami; mauzolea - Galli Placydii (V w.) i Teodoryka (VI w.); baptysteria - Ortodoks�w (V w.) i Arian (VI w.); s�ynny oktagonalny koœci� S. Vitale i bazyliki: S. Apolinare Nuovo i S. Apolinare in Classe (wszystkie z VI w.); muzea.

S�D OSTATECZNY,

w chrzeœcija�stwie i islamie s�d, kt�rego przy ko�cu œwiata ma dokona� B�g nad ca�� ludzkoœci� (�ywymi i zmar�ymi); cz�sty temat w sztuce chrzeœcija�skiej, g�. w œredniowiecznej rzeŸbie (tympanony) i malarstwie.

Cechy architektury bizantyjskiej

BIZANTY�SKA SZTUKA,

sztuka cesarstwa bizanty�skiego; wyros�a z po��czenia tradycji sztuki hellenistycznej, sztuki schy�ku cesarstwa rzymskiego i wczesnochrzeœcija�skiej; ukszta�towa�a si� w IV w., rozwija�a do momentu upadku cesarstwa bizanty�skiego (1453); swym zasi�giem sztuka bizanty�ska obj�a pocz�tkowo P�wysep Ba�ka�ski, nast�pnie Itali�, p�nocn� Afryk�, Armeni�, Gruzj� i Ruœ; tradycje sztuki bizanty�skiej przetrwa�y w sztuce Rosji i Ba�kan�w do XIX w.; œlady jej oddzia�ywania mo�na tak�e znaleŸ� na terenie Polski; dzieje sztuki bizanty�skiej. dziel� si� na 3 okresy: 1) 324-843, 2) 867-1204, 3) 1261-1453; szczeg�lny rozkwit sztuka bizanty�ska prze�ywa�a w VI w. (panowanie cesarza Justyniana I Wielkiego) i IX-XV w.: w architekturze (ceglane bazyliki kopu�owe, np. koœcio�y Hagia Sophia 532-537 i Œw. Aposto��w 536-546 w Konstantynopolu), malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemioœle artystycznym (tkaniny, wyroby z koœci s�oniowej, z�ota, emalii); malarstwo cechowa� brak perspektywy, hieratycznoœ�, monumentalnoœ�, kolorystyczny przepych i dekoracyjnoœ�; najbardziej typow� dziedzin� tw�rczoœci malarskiej stanowi�a ikona; rzeŸba bizanty�ska by�a zwi�zana niemal wy��cznie z architektur�.

HAGIA SOPHIA,

Aja Sofia, monumentalna œwi�tynia bizanty�ska w Stambule (Konstantynopolu) wzniesiona 532-37 z fundacji cesarza Justyniana I Wielkiego przez Izydora z Miletu i Anthemiosa z Tralles; 1453 Hagia Sophia zamieniono na meczet Ayasofya i dobudowano w naro�ach 4 minarety; jedno z najdoskonalszych rozwi�za� konstrukcyjnych i przestrzennych ��cz�ce cechy bazyliki pod�u�nej i budowli centralnej przykrytej olbrzymi� kopu��; obecnie muzeum.

CERKIEW, arch.

œwi�tynia chrzeœcija�ska obrz�dku wschodniego (prawos�awnego i greckokatolickiego); cerkiew jako budowla wywodzi si� z p�Ÿnobizanty�skich koœcio��w krzy�owo-kopu�owych; odmiany cerkwi w r�nych regionach (wp�ywy bizanty�skie, tradycji ludowej, sztuki roma�skiej, gotyckiej, a p�Ÿniej barokowej, klasycystycznej i eklektycznej); g��wne oœrodki: P�wysep Ba�ka�ski, Rosja; od XV w. charakterystycznym elementem wn�trza cerkwi sta� si� ikonostas; bogactwem form odznaczaj� si� cerkwie drewniane.

IKONA,

w sztuce bizanty�skiej przedstawienie wyobra�aj�ce osoby œwi�te, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne; niekiedy przydawano jej cudown� moc; pocz�tki ikony wi��e si� m.in. z portretowym malarstwem p�Ÿnoantycznym; najstarsze zachowane ikony pochodz� z VI w. (np. z klasztoru Œw. Katarzyny na Synaju); ikony najcz�œciej malowano, niekiedy wykonywano w mozaice, emalii b�dŸ rzeŸbiono; pocz�tkowo zdobiono szlachetnymi kamieniami, od XIV w. ca�e (opr�cz twarzy i d�oni postaci) pokrywano z�otymi lub srebrnymi blachami (sukienkami), niekiedy wysadzanymi szlachetnymi kamieniami; malowanie ikon rozpowszechni�o si� w krajach obszaru kultury bizanty�skiej, g�. na Rusi, gdzie w XIV-XV w. wykszta�ci�o si� wiele szk� malarskich; tradycja ta ulegaj�c modyfikacjom dotrwa�a do wsp�czesnoœci.

IKONOSTAS,

œciana z ikonami oddzielaj�ca w cerkwiach cz�œ� kap�a�sk� z o�tarzem od nawy; ukszta�towa� si� na Rusi w XIV-XV w.; ma 3 drzwi: dwuskrzyd�owe kr�lewskie wrota (wy��cznie dla kap�ana) oraz 2 boczne, zw. diako�skimi; ikony w ikonostasie powinny by� rozmieszczone w rz�dach wed�ug kanonicznego porz�dku z obowi�zkow� scen� Ostatniej Wieczerzy nad kr�lewskimi wrotami.

KR�LEWSKIE WROTA, carskie wrota,

g��wne drzwi ikonostasu, zwykle bogato zdobione.

15. Sztuka czas�w Karola Wielkiego

ŒREDNIOWIECZNA SZTUKA.

Do sztuki œredniowiecza zalicza si� malarstwo, rzeŸb� i architektur� chrzeœcija�sk� od pocz�tk�w ich istnienia, aczkolwiek pod wzgl�dem formy nale��ce jeszcze do p�Ÿnego antyku, nazywane sztuk� wczesnochrzeœcija�sk�, ponadto sztuk� przedroma�sk�, nast�pnie roma�sk� i sztuk� gotyku. Sztuka bizanty�ska od VI w. rozwija�a si� w�asnym rytmem. W œredniowieczu nast�pi�o sformu�owanie, rozwini�cie i rozpowszechnienie wszystkich podstawowych temat�w chrzeœcija�skich sztuki religijnej. Podstaw� Ÿr�d�ow� przedstawie� by� tekst Pisma Œwi�tego oraz jego egzegeza, apokryfy i legendy hagiograficzne (hagiografia), celem zaœ unaocznienie najwa�niejszych treœci nauki Koœcio�a o Zbawieniu. Bujny rozw�j sztuk przedstawiaj�cych wynika� z przekonania, �e malarstwo i rzeŸba mog� pe�ni� wa�n� funkcj� w objaœnianiu i nauczaniu prawd wiary, zw�. ludzi niewykszta�conych. Przejawy kultu obraz�w wielokrotnie budzi�y jednak sprzeciw teolog�w, a w skrajnych przypadkach prowadzi�y do ikonoklazmu. Œredniowiecze nie wypracowa�o w�asnej teorii sztuki, przyj�wszy definicj� staro�ytn�, �e sztuka jest umiej�tnoœci� post�powania wg regu�, prowadz�cych do zamierzonego celu. Sztuka (�aci�skie ars, artes) obejmowa�a wi�c zar�wno dociekania i umiej�tnoœci intelektualne (sztuki wyzwolone, �aci�skie artes liberales), jak i procesy wytwarzania rozmaitych przedmiot�w (sztuki mechaniczne, �aci�skie artes mechanicae). Dzie�a architektury, malarstwa i rzeŸby by�y zaliczane do tej drugiej kategorii i klasyfikowane ze wzgl�du na technik� wykonania oraz materia�, z jakiego zosta�y sporz�dzone. W strukturze spo�ecze�stwa œredniowiecznego artyœci mieli zasadniczo status rzemieœlnik�w; dzie�a powstawa�y w wyspecjalizowanych warsztatach, pocz�tkowo klasztornych i katedralnych, p�Ÿniej r�wnie� miejskich. Od XIII w. warsztaty miejskie by�y zorganizowane w cechach; przynale�noœ� do cechu by�a obowi�zkowa; warsztatem kierowa� mistrz, maj�cy pod opiek� uczni�w i czeladnik�w, a warunkiem uzyskania samodzielnoœci zawodowej by�a pozytywna ocena wykonanego w�asnor�cznie dzie�a mistrzowskiego, tzw. majstersztyku. Swobodniejsz� struktur� i szerszy zakres dzia�ania mia�y strzechy budowlane, czyli zespo�y rzemieœlnik�w r�nych specjalnoœci, pracuj�cych przy projektowaniu i wznoszeniu budowli. Artyœci œredniowieczni zazwyczaj nie sygnowali dzie� lub oznaczali je tylko inicja�ami; tote� wi�kszoœ� z nich pozostaje anonimowa b�dŸ znana jest jedynie pod przydomkami nadanymi przez badaczy sztuki œredniowiecza. Zob. te� Polska sztuka.

PRZEDROMA�SKA SZTUKA,

tw�rczoœ� artystyczna wczesnego œredniowiecza, trwaj�ca od staro�ytnoœci do ukszta�towania si� w XI w. sztuki roma�skiej; obejmuje sztuk�: przedkaroli�sk� - chrzeœcija�skich pa�stw barbarzy�skich (V-VIII w.), karoli�sk� (druga po�owa VIII-IX w.) i pokaroli�sk� (X-pierwsza po�owa XI w.) - na terenie Niemiec zwana otto�sk�; wielorakoœ� stylistyczna, ��czenie tradycji p�Ÿnoantycznych i wczesnochrzeœcija�skich z cywilizacj� lud�w barbarzy�skich zamieszkuj�cych Europ�.

AKWIZGRAN,

Aachen, miasto w Niemczech (Nadrenia P�nocna-Westfalia), przy granicy belgijskiej i holenderskiej; 246 tys. mieszka�c�w (1993); przemys� elektrotechniczny, metalowy, maszynowy, taboru kolejowego, wielka fabryka czekolady; w�ze� kolejowy i drogowy; oœrodek turystyczny i uzdrowisko; liczne szko�y wy�sze (m.in. politechnika); w pobli�u Akwizgranu wydobycie w�gla kamiennego i brunatnego. Jeden z g��wnych oœrodk�w pa�stwa Frank�w; 936-1531 miejsce koronacji kr�l�w niemieckich. Katedra (VIII-XIX w.) ze s�ynn� kaplic� pa�acow� Karola Wielkiego (789-ok. 800) - wpisan� na List� Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, gotycki ratusz (XIV, XIX w.), fragmenty obwarowa� miejskich; muzea.

SANKT GALLEN,

miasto w p�nocno-wschodniej Szwajcarii; stolica kantonu Sankt Gallen; 72 tys. mieszka�c�w (1993); oœrodek przemys�u w��kienniczego, odzie�owego i maszynowego. Klasztor za�o�ony w VII w. przez iryjskiego mnicha, œw. Galla, wczesnoœredniowieczny oœrodek kultury monastycznej i sztuki; do 1457 w Rzeszy, nast�pnie w Szwajcarii; od 1803 (wraz z obszarem) kanton. Koœci� Benedyktyn�w (VIII, XIV, XVIII w.) z bibliotek� klasztorn� (cenne zbiory œredniowiecznych manuskrypt�w), ratusz i domy (XVI w.); muzea.

UTRECHCKI PSA�TERZ,

r�kopis przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Utrechcie; wykonany ok. 830 w szkole miniatorskiej w Reims, jedno z najwybitniejszych dzie� iluminatorstwa epoki karoli�skiej.

ILUMINACJA,

miniatura, szt. plast. wykonana r�cznie, malarska lub rysunkowa, ilustracja tekstu r�kopiœmiennego charakterystyczna zw�. dla okresu œredniowiecza (g�. miniatury, inicja�y).

16. Cechy architektury roma�skiej

ROMA�SKA SZTUKA,

styl w sztuce œredniowiecznej; powsta� we Francji w XI w. i trwa� w Europie do XIII w.; g�. sztuka religijna, zwi�zana z zakonami benedyktyn�w i cysters�w; klasztory i koœcio�y o prostych, masywnych bry�ach, kszta�towane wg zasad geometrii; sklepienie krzy�owe i kolebkowe; �uki p�koliste; grube mury, ma�e okna; bogata dekoracja rzeŸbiarska podporz�dkowana formom architektonicznym; religijne malarstwo œcienne, malarstwo miniaturowe, tablicowe, tkactwo, snycerstwo, rzeŸba w koœci s�oniowej, odlewnictwo w br�zie, z�otnictwo. G��wnymi oœrodkami sztuki roma�skiej by�y: Francja (koœcio�y w Tours, Poitiers, Tuluzie, Moissac, V�zelay - tak�e s�ynne rzeŸby; malowid�a œcienne - Saint-Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic), W�ochy (katedra w Pizie, koœci� S. Miniato we Florencji, malowid�a œcienne - San Angelo in Formis), Anglia (opactwo St. Albans, katedra w Lincoln), Hiszpania (katedry w Santiago de Compostela, Salamance, malowid�a œcienne w Tahull i Le�n). Zabytki sztuki roma�skiej w Polsce to fragmenty katedr (Gniezno, P�ock, Pozna�, Krak�w), kolegiaty (Kruszwica, Tum), portale w Czerwi�sku, koœciele Œw. Marii Magdaleny we Wroc�awiu, Œw. Tr�jcy w Strzelnie (tak�e s�ynne kolumny); Drzwi GnieŸnie�skie z br�zu.

CLUNY,

miasto we wschodniej Francji (Burgundia), w departamencie Sa�ne-et-Loire; ok. 5 tys. mieszka�c�w. W 910 za�o�ono opactwo Benedyktyn�w, stanowi�ce oœrodek reformy zakonnej (œcis�e przestrzeganie regu�y, centralizacja, podporz�dkowanie zakon�w filialnych); pozosta�oœci opactwa (XII-XIII w.) z roma�sk� bazylik� (X-XII w.) - jedn� z najwi�kszych œwi�ty� chrzeœcija�skich, kt�rej architektura wywar�a wp�yw na kszta�towanie si� form sakralnych budowli roma�skich; budynki sakralne i œwieckie (XV-XVIII w.).

KONSTANCJA, Konstanz,

miasto w Niemczech (Badenia-Wirtembergia), nad Jeziorem Bode�skim; 76 tys. mieszka�c�w (1993); oœrodek turystyczno-wypoczynkowy; g��wne przejœcie graniczne do Szwajcarii; przemys� precyzyjny, farmaceutyczny, drzewny, elektrotechniczny; uniwersytet (za�o�ony 1966); zabytki œredniowieczne, m.in. roma�sko-gotycka katedra.

N�MES,

miasto w po�udniowej Francji (Langwedocja-Roussillon), oœrodek administracyjny departamentu Gard; 139 tys. mieszka�c�w, zesp� miejski (1990); przemys� odzie�owy, obuwniczy, winiarski; akademia nauk (za�o�ona 1682); oœrodek handlowy (targi wina) i turystyczny; muzea; budowle rzymskie: amfiteatr, tak zwana Maisson Carr�e - œwi�tynia rzymska z mozaik� i rzeŸbionym fryzem (jedna z najs�ynniejszych budowli antycznych we Francji), fragment akweduktu, roma�ska katedra, renesansowy ratusz.

TULUZA,

Toulouse, miasto we Francji, nad Garonn�; oœrodek administracyjny regionu Midi-Pyr�n�es i departamentu Haute-Garonne; Œredniowieczna stolica hrabstwa; w XIII w. zniszczenia w okresie francuskich krucjat przeciw albigensom. Najwi�kszy francuski koœci� roma�ski typu pielgrzymkowego St. Sernin (XI-XII w.), katedra St. �tienne (XIII-XV w.); muzea (m.in. miejskie, przyrodnicze).

TABLICOWE MALARSTWO,

termin okreœlaj�cy g�. œredniowieczne obrazy temperowe malowane na drewnie.

TYMPANON,

w architekturze roma�skiej i gotyckiej p�okr�g�e lub ostro�ukowe pole w g�rnej cz�œci portalu nad nadpro�em, zwykle zdobione reliefem.

TRIFORIUM,

galeryjka z przezroczy lub œlepych arkadek umieszczona pod oknami, obiegaj�ca naw� g��wn�, transept i prezbiterium.

TRANSEPT,

arch. w koœciele nawa poprzeczna, usytuowana mi�dzy korpusem nawowym a prezbiterium.

PREZBITERIUM,

ch�r, w œwi�tyniach chrzeœcija�skich cz�œ� mieszcz�ca g��wny o�tarz, stalle dla kleru, zwykle oddzielona od nawy balustrad�.

20. Cechy architektury gotyckiej

GOTYK,

styl w europejskiej sztuce œredniowiecznej; powsta� we Francji oko�o po�owy XII w., trwa� w niekt�rych krajach do pocz�tku XVI w.; zwi�zany z kultur� rycersk�, miejsk� i zakonn�; gotyk wyrazi� si� g�. w architekturze - system szkieletowy (sklepienia krzy�owo-�ebrowe, przypory, �uki przyporowe, ostro�uk); typowe strzeliste koœcio�y z wielkimi oknami witra�owymi (katedry francuskie: Chartres, Amiens, Reims, Pary�; niemieckie: Marburg, Ratyzbona, Kolonia; austriacka: Wiede�; angielskie: Salisbury, Oksford, Wells, Lincoln; hiszpa�skie: Burgos, Segovia; w�oskie: Mediolan, Siena, Florencja; w Polsce: Krak�w, Wroc�aw, Pozna�, Gda�sk); zamki i zespo�y miejskie; w sztukach plastycznych ewolucja od stylizacji ku realizmowi i ekspresji; wieloskrzyd�owe malowane i rzeŸbione o�tarze; iluminacje; rzemios�o artystyczne (z�otnictwo, tkactwo, meblarstwo); tw�rcy cz�sto anonimowi, wœr�d znanych m.in.: P. Parler, C. Sluter, W. Pacher, Wit Stwosz, bracia Limburg, J. Fouquet, S. Lochner, K. Witz.

HRADCZANY,

wzg�rze zamkowe i dzielnica w Pradze; zesp� zabytkowych budowli, m.in.: zamek (rozbudowywany XII-XVIII w.) - od X w. rezydencja w�adc�w czeskich (ob. siedziba prezydenta Czech), gotycka katedra Œw. Wita (XIV-XIX w.) z kaplic� i grobowcem œw. Wac�awa, roma�ski koœci� Œw. Jerzego (X-XII, XVIII w.), renesansowe i barokowe pa�ace (XVI-XVIII w.).

MASWERK,

gotycki motyw dekoracyjny sk�adaj�cy si� z element�w geometrycznych, wykonany w kamieniu lub cegle, przewa�nie jako wype�nienie a�urowych partii okien i balustrad.

PINAKIEL,

fiala, w architekturze gotyckiej strzelista kamienna sterczyna ozdobiona tak zwanymi �abkami i zako�czona kwiatonem, wie�cz�ca przypory, wie�yczki, portale itp.

POLIPTYK,

szt. plast. wieloskrzyd�owy o�tarz szafiasty, charakterystyczny dla gotyku; w zale�noœci od liczby skrzyde� rozr�nia si�: dyptyk, tryptyk i pentaptyk.

PRZYPORA, skarpa,

arch. pionowe wzmocnienie zewn�trznej œciany budowli w formie wysuni�tej do przodu, klinowej cz�œci muru (cz�sto uskokowej i zwie�czonej wie�yczk�); typowe dla architektury gotyckiej.

PRZYPOROWY SYSTEM,

system konstrukcji typowy dla koœcio��w gotyckich, umo�liwiaj�cy zasklepienie du�ych przestrzeni o znacznej wysokoœci; polega na odci��aniu filar�w wewn�trznych dŸwigaj�cych ci�ar sklepienia krzy�owo-�ebrowego przez �uki przyporowe (przewieszane ponad dachami naw bocznych lub ukryte w poddaszach) i zewn�trzne przypory.

TEMPERA,

technika malarska polegaj�ca na pos�ugiwaniu si� tymi farbami, typowa dla malarstwa œredniowiecznego.

SAINT-DENIS,

miasto we Francji, w zespole miejskim Pary�a, nad Sekwan�; 90 tys. mieszka�c�w (1990); oœrodek r�norodnego przemys�u; oœrodek turystyczny; uniwersytet (za�o�ony 1969); opactwo Benedyktyn�w, za�o�one przez opata Sugera (XII w.); w koœciele (XII-XIV, XVI, XVIII w.) zastosowano po raz pierwszy gotycki system konstrukcyjny; groby kr�l�w francuskich; budynki klasztorne (XVIII w.); muzeum.

ANGELICO, FRA,

w�aœciwie Guido di Pietro, zwany tak�e Il Beato lub Fra Giovanni da Fiesole, 1387-1455, malarz w�oski prze�omu gotyku i renesansu, dominikanin; przedstawiciel szko�y florenckiej; jasne w kolorycie freski (m.in. w klasztorze i koœciele S. Marco we Florencji, 1439) i obrazy religijne (g�. tematyka maryjna, sceny z raju, anio�y - czemu zawdzi�cza swe imi�).

23. Renesans

ODRODZENIA SZTUKA.

sztuka renesansu, Tendencje renesansowe nasilaj�ce si� we W�oszech w pocz�tku XV w. by�y wyrazem œwiadomego d��enia do odnowy sztuki, g�. przez odwo�ywanie si� do wzor�w czerpanych z antyku. W latach 20. XV w. (tzw. Quattrocento) sztuka odrodzenia we W�oszech (Toskania, Lombardia) by�a ju� w pe�ni ukszta�towana. Renesans przyni�s� r�wnie� bujny rozkwit teorii sztuki (L.B. Alberti, A. Palladio, P. della Francesca, Leonardo da Vinci) nios�cej podstawowe za�o�enie intelektualnego, a nie r�kodzielniczego charakteru tw�rczoœci artystycznej, co zbli�a�o sztuk� do wiedzy i nadawa�o jej charakter poznawczy.

Architektura.

W architekturze si�gano do wzor�w staro�ytnych - poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podzia��w, ukszta�towa�y si� nowe uk�ady przestrzenne budowli (centralne budowle z kopu�ami) oraz nowo�ytne typy budynk�w œwieckich (pa�ac miejski); stosowano antyczne porz�dki architektoniczne i motywy dekoracyjne, rozwija�o si� budownictwo sakralne (koœcio�y, kaplice na planie centralnym) i œwieckie (pa�ace miejskie, kamienice mieszcza�skie, ratusze); nast�pi� rozkwit urbanistyki (zak�adanie miast o regularnym planie geometrycznym, m.in. Ferrara, Siena, Florencja); g��wni architekci wczesnego renesansu we Florencji: F. Brunelleschi, Michelozzo di Bartolommeo, L.B. Alberti, Giuliano da Maiano; w Wenecji: P. Lombardo i M. Coducci.

Malarstwo i rzeŸba.

W sztukach przedstawiaj�cych prowadzono badania nad perspektyw�, proporcjami, mechanik� ruchu i anatomi� cia�a; charakterystyczny dla odrodzenia by� zwrot ku naturze; usamodzielni�y si� i rozwin�y œwieckie gatunki tematyczne: portret, pejza�. W rzeŸbie dominowa�y realistyczne popiersia portretowe i pos�g konny, tak�e akt i rzeŸba sepulkralna, medalierstwo; g�. rzeŸbiarze: L. Ghiberti, Donatello, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole, A. del Verrocchio. W malarstwie d��ono do pe�noplastycznego odtworzenia postaci w tr�jwymiarowej przestrzeni, do ich prawid�owego wkomponowania w t�o, konsekwentnego uj�cia œwiat�a w obrazie; prowadzono doœwiadczenia w zakresie techniki malarskiej (tempera, malarstwo olejne i œcienne - fresk); g��wni malarze we Florencji: Masaccio (pierwszy zastosowa� perspektyw� zbie�n�), Fra Angelico, P. Uccello, Filippo Lippi, A. del Castango, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, S. Botticelli, Filippino Lippi, L. di Credi; w Umbrii: P. della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli; w Padwie A. Mantegna; w Wenecji: rodzina Bellinich i V. Carpaccio. W okresie dojrza�ego renesansu wa�nymi oœrodkami sztuki by�y: Mediolan (tw�rczoœ� genialnego artysty i uczonego - Leonarda da Vinci), a g�. Rzym (architekt D. Bramante i wybitni, wszechstronni artyœci Micha� Anio� i Rafael) i Wenecja (szko�a malarska o du�ych osi�gni�ciach w dziedzinie koloru i œwiat�a: G. Bellini, Giorgione, Tycjan; w architekturze: J. Sansovino, M. Sanmicheli, A. Palladio). Rozwin�o si� tak�e rzemios�o artystyczne (meblarstwo, ceramika, szk�o artystyczne, tkactwo). Od 1520 renesans we W�oszech zacz�� ust�powa� miejsca manieryzmowi.

Sztuka odrodzenia poza W�ochami.

Od pocz�tku XVI w. ze sztuki odrodzenia w�oskiego czerpano wzory dla sztuki w innych krajach Europy, gdzie rzadko wyst�powa�a ona w formie czystej, najpierw ��cz�c si� z tradycj� gotyck�, potem tworz�c lokalne style p�Ÿnego renesansu i manieryzmu. Oœrodki: w Niderlandach (w malarstwie oryginalna tw�rczoœ� P. Bruegela starszego; w rzeŸbie i architekturze C. Florisa), we Francji (zamki nad Loar�; architekci: P. Lescot, Ph. Delorme; rzeŸbiarze: J. Goujon, G. Pillon; w malarstwie: J. i F. Clouetowie, szko�a z Fontainebleau), w Hiszpanii (w architekturze styl plateresco; w rzeŸbie - A. Berruguete; w malarstwie L. de Morales i zupe�nie odr�bna tw�rczoœ� El Greca); w Niemczech (g�. malarstwo - wielki malarz teoretyk, grafik A. D�rer, tak�e H. Holbein m�odszy, A. Altdorfer, L. Cranach, H. Burgkmair, H. Baldung zw. Grien; zob. te� Polska Sztuka.

Odrodzenie.

BAZYLIKA ŒW. PIOTRA W RZYMIE,

najwi�ksza i najs�ynniejsza œwi�tynia chrzeœcija�ska, obecnie reprezentacyjny koœci� papie�y; budowa rozpocz�ta 1506 wg plan�w Bramantego na miejscu bazyliki wczesnochrzeœcija�skiej; w XVI-XVII w. budowana i planowana przez wielu wybitnych architekt�w, m.in. Micha�a Anio�a, plac z kolumnad� projektowany przez G.L. Berniniego (1656-63); bogate wyposa�enie wn�trza.

BRAMANTE Donato, ok. 1444-1514, w�oski architekt i malarz epoki renesansu; prezbiterium i kopu�a koœcio�a S. Maria delle Grazie (1492-95) w Mediolanie; w Rzymie: Tempietto (1500-02) przy koœciele S. Pietro in Montorio, rozbudowa pa�acu watyka�skiego, pierwotny projekt Bazyliki Œw. Piotra w Rzymie.

MICHA� ANIO�, w�aœciwie Michelangelo Buonarroti, 1475-1564, w�oski rzeŸbiarz, malarz, architekt i poeta; jeden z najwybitniejszych artyst�w renesansu; rzeŸby: Piet� (1498-1500), Dawid (1501-04), pos�gi Moj�esza (1513-16) i tzw. Niewolnik�w (1542, z nie doko�czonego nagrobka Juliusza II), nagrobki Medyceusz�w w koœciele S. Lorenzo we Florencji (1520-34); freski w Kaplicy Syksty�skiej (1509-12 i 1536-41), obrazy religijne, m.in. Œw. Rodzina (1503); kopu�a Bazyliki Œw. Piotra (1547) i rozwi�zanie urbanistyczne Kapitolu (ok. 1536) - w Rzymie.

BERNINI Giovanni Lorenzo (Gianlorenzo),

1598-1680, w�oski rzeŸbiarz, architekt, malarz i rysownik; jeden z wybitnych przedstawicieli baroku; rzeŸby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne 1622-24), alegoryczne, religijne (Ekstaza œw. Teresy 1644-52), portrety, nagrobki, koœcio�y i fontanny w Rzymie; kolumnada przed Bazylik� Œw. Piotra w Rzymie (1656-63).

BOTTICELLI Sandro,

ok. 1445-1510, w�oski malarz epoki renesansu; przedstawiciel szko�y florenckiej; freski (w Kaplicy Syksty�skiej w Rzymie, 1481-83) i obrazy religijne, mitologiczne (Narodziny Wenus ok.1485, Wiosna ok. 1478), alegoryczne odznaczaj�ce si� ch�odnym kolorytem i ekspresyjnym linearyzmem.

BRUNELLESCHI, Brunellesco, Filippo,

1377-1446, w�oski architekt, rzeŸbiarz i z�otnik; jeden z g��wnych przedstawicieli renesansu; szpital Ospedale degli Innocenti (1419-44), kopu�a katedry S. Maria del Fiore (1420-36), kaplica Pazzich przy koœciele S. Croce (1429-30) - we Florencji; odegra� wielk� rol� w kszta�towaniu si� w�oskiej architektury renesansowej.

FRANCESCA Piero Della,

ok. 1416-92, w�oski malarz i teoretyk sztuki okresu renesansu; obrazy i freski religijne (w koœciele S. Francesco w Arezzo, 1452-66); traktat De prospectiva pingendi (przed 1482).

GHIBERTI Lorenzo,

ok. 1381-1455, rzeŸbiarz w�oski, okresu prze�omu gotyku i renesansu; dzia�a� we Florencji; g��wne dzie�a to drugie (1403-24) i trzecie drzwi br�zowe (Porta del Paradiso 1425-52) do baptysterium florenckiego; traktat Comentari (po 1447), zawieraj�cy m.in. dzieje artyst�w w�oskich XIV w.

PALLADIO Andrea,

w�aœciwie Andrea di Pietro, 1508-80, w�oski architekt i teoretyk p�Ÿnego renesansu; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzuj�cego kierunku w architekturze p�Ÿnego renesansu; pa�ace, wille (Rotonda pod Vicenz�, od 1550) i koœcio�y (S. Giorgio Maggiore w Wenecji, 1560-75); studia nad antykiem; traktaty m.in. Cztery ksi�gi o architekturze (1570, wydanie polskie 1955). Tw�rczoœ� architektoniczna i teoretyczna Palladia oddzia�a�a na kraje europejskie (zw�aszcza na architektur� angielsk� XVII i XVIII w.).

TYCJAN,

w�aœciwie Tiziano Vecellio, ok. 1488-1576, w�oski malarz epoki renesansu; przedstawiciel szko�y weneckiej, wybitny kolorysta; portrety (m.in. papie�a Paw�a III, Karola V), obrazy mitologiczne (Bachus i Ariadna 1522), religijne (Grosz czynszowy ok. 1517), historyczne, alegoryczne (Mi�oœ� niebia�ska i Mi�oœ� ziemska ok. 1515).

VERROCCHIO Andrea del,

w�aœciwie Andrea di Cione, 1435-88, w�oski rzeŸbiarz, malarz i z�otnik epoki renesansu; rzeŸby religijne (Chrystus i œw. Tomasz ok. 1460-82), nagrobki, pomniki (m.in. konny Bartolomeo Colleoniego w Wenecji 1481, uko�czony poœmiertnie 1496); obrazy religijne (Chrzest Chrystusa ); nauczyciel Leonarda da Vinci.

RAFAEL,

w�aœciwie Rafaelo Santi, 1483-1520, w�oski malarz i architekt; wybitny artysta epoki renesansu; obrazy religijne, zw�. Madonny (Pi�kna ogrodniczka ok. 1507, Madonna Syksty�ska ok. 1513), portrety (Leon X z kardyna�em Giulio Medici i Luigi Rossi ok. 1518), freski (w Stanzach 1509-14 i Loggiach Watyka�skich 1517-19); kierowa� budow� Bazyliki Œw. Piotra w Rzymie (1515-20).

LEONARDO DA VINCI,

1452-1519, w�oski malarz, architekt, rzeŸbiarz i teoretyk sztuki, wynalazca, badacz przyrody i filozof; jeden z najwi�kszych artyst�w renesansu; obrazy i freski religijne oraz portrety o harmonijnej kompozycji i proporcjach, �agodnym œwiat�ocieniu (sfumato); Dama z gronostajem (1483-85), Madonna wœr�d ska� (1483), Ostatnia wieczerza (1495-98), Œw. Anna Samotrzecia (1500-06), Mona Liza (ok. 1503-06); wynalazki techniczne i naukowe; prace teoretyczne; Traktat o malarstwie (poœmiertnie zestawiony z notatek, 1651, przek�ad polski 1961).

MONA LISA, Gioconda,

portret Mony Lisy di Giocondo o s�ynnym zagadkowym uœmiechu, namalowany przez Leonarda da Vinci 1503-06; obecnie w Luwrze w Pary�u.

QUATTROCENTO,

nazwa okreœlaj�ca epok� wczesnego renesansu we W�oszech (XV w.).

CINQUECENTO,

nazwa okreœlaj�ca epok� dojrza�ego renesansu i manieryzmu we W�oszech (XVI w.).

SGRAFFITO,

technika zdobnicza stosowana w architekturze g�. okresu renesansu, polegaj�ca na nak�adaniu na mur kilku warstw r�nie zabarwionego tynku i zeskrobywaniu, wg wzoru, warstw wierzchnich, dzi�ki czemu powstaje dwu- lub wielobarwna kompozycja; stosowane tak�e do zdobienia naczy� ceramicznych.

ATTYKA,

œcianka wie�cz�ca budynek, zas�aniaj�ca dach, cz�sto o bogatej dekoracji architektoniczno-rzeŸbiarskiej; znana od staro�ytnoœci, popularna w renesansie (np. w Sukiennicach w Krakowie, kamienicach w Kazimierzu Dolnym).

31. Barok

BAROKU SZTUKA.

Barok w sztuce zosta� zapocz�tkowany we W�oszech (Rzym) w 2. po�owie XVI w.; trwa� do po�owy XVIII w.; g�. okresy baroku: wczesny, dojrza�y i p�Ÿny; zob. te� Polska sztuka.

Architektura.

Architektur� baroku cechuje monumentalnoœ�, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja element�w kompozycyjnych kulminuj�ca na osi œrodkowej; efekty œwiat�ocieniowe uzyskiwane przez wygi�cie elewacji, przerywanie gzyms�w itp.; wn�trza zdobione sztukateriami i malowid�ami (cz�sto iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki by�o organiczne ��czenie architektury, malarstwa i rzeŸby. W architekturze sakralnej najcz�œciej spotykany typ przestrzenny wywodz�cy si� z rzymskiego koœcio�a Il Ges�, liczne warianty we wszystkich krajach; r�norodne rozwi�zania elewacji i rzut�w koœcio��w (fasady parawanowe, wie�e, kopu�y na skrzy�owaniu naw, plany pod�u�ne, pod�u�no-centralne, eliptyczne itp.); monumentalne za�o�enia klasztorne zbli�one do pa�acowych (Weingarten, G�ttweig); w architekturze œwieckiej typ pa�acu mi�dzy dziedzi�cem i ogrodem (Vaux-le-Vicomte, Wersal, W�rzburg, Sch�nbrunn); we wn�trzach, zazwyczaj na osi g��wnej, salon i reprezentacyjna klatka schodowa; ogr�d o uk�adzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okr�g�e i prostok�tne place z zasad� tr�jpromienistego rozga��zienia arterii (Rzym, Wersal). G��wne oœrodki architektury barokowej: W�ochy (G.L. Bernini, F. Borromini oraz C. Maderna, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Hiszpania (churrigueryzm), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. P�ppelmann, bracia Asam) i Austria (J.B. Fischer von Erlach, J.L. von Hildebrandt). We Francji (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault) i Anglii (I. Jones, Ch. Wren, J. Vanbrugh) - kierunek klasycyzuj�cy.

RzeŸba.

Barokowe rzeŸbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeŸby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, pos�gi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (cz�sto w ogrodach) cechowa�a silna dynamika, patos, ruch, teatralnoœ� gestu, uk�ady kontrapostowe, uj�cie postaci w zwrotnym momencie akcji, cz�sto, zw�. w tematyce religijnej, d��enie do oddania silnych uczu� i stan�w ekstazy; g��wni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (W�ochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. Monta��z, A. Cano (Hiszpania), I. G�nther, B. Permoser (Niemcy i Austria); w Polsce - J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schl�ter.

Malarstwo.

Na uformowanie si� malarstwa barokowego na prze�omie XVI i XVII w. wywar�o wp�yw rzymskie œrodowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasyczny (wywodz�ca si� z Bolonii rodzina Carraccich, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szko�a wenecka. Pr�dy te, przeplataj�c si� z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zw�. w krajach katolickich), by�y g��wnymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowa�a tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie œwieckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a tak�e pejza�, martwa natura, tematyka rodzajowa (zw�. w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opiera�a si� na uk�adach diagonalnych i silnych efektach œwiat�ocieniowych: w malarstwie œciennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Inne wa�ne oœrodki malarstwa: Hiszpania (D. Vel�zquez, F. de Zurbar�n, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W grafice dominowa� miedzioryt i akwaforta; nast�pi� te� rozkwit rzemios�a artystycznego (powstanie s�ynnych manufaktur), zw�. ceramiki, meblarstwa i tkactwa.

CARAVAGGIO,

w�aœciwie Michelangelo Merisi da Caravaggio, 1573-1610, malarz w�oski, przedstawiciel wczesnego baroku; sceny o tematyce religijnej, tak�e mitologicznej, rodzajowej i martwe natury; w latach 1597-1606 powsta�y m.in.: Powo�anie œw. Mateusza, Bachus, Œmier� Marii; od nazwiska Caravaggio wykszta�ci� si� kierunek realistyczny w malarstwie barokowym - zwany caravaggionizmem.

CARAVAGGIONIZM,

kierunek w malarstwie barokowym, korzystaj�cy z osi�gni�� warsztatowych Caravaggia; cechuje go m.in. kontrastowy œwiat�ocie�, intensywny koloryt, œmia�e skr�ty perspektywiczne; rozwin�� si� we W�oszech, Francji, Hiszpanii, Holandii i Flandrii.

APOTEOZA, ikon.

przedstawienie herosa lub w�adcy wyniesionego do rz�du bog�w; temat cz�sty w sztuce cesarstwa rzymskiego i baroku.

ILUZJONIZM,

d��enie do oddania w sztukach plastycznych mo�liwie najwierniejszego odbicia rzeczywistoœci przez stosowanie skr�t�w, perspektywy linearnej i malarskiej oraz œwiat�ocienia.

RUBENS Peter Paul,

1577-1640, malarz flamandzki; jeden z wybitnych tw�rc�w epoki baroku; liczni uczniowie i wsp�pracownicy; g�. tematyka religijna (Zdj�cie z krzy�a 1611-14, Pok�on Trzech Kr�li 1624, wielokrotne przedstawienia Marii i œwi�tych), a tak�e mitologiczna (S�d Parysa, Œwi�to Wenus ok. 1630-1631), portrety (Helena Fourment z dzie�mi 1635), sceny rodzajowe, krajobrazy (Pejza� z t�cz� ok. 1636); cykl malowide� dekoracyjnych przedstawiaj�cych �ycie Marii Medycejskiej (1622-25; obecnie w Luwrze); liczne rysunki.

VEL�ZQUEZ,

w�aœciwie Diego Rodriguez de Silva y, 1599-1660, najwybitniejszy malarz hiszpa�ski XVII w.; malarz nadworny Filipa IV; nacechowane wnikliw� obserwacj� portrety kr�la, rodziny kr�lewskiej (seria infantek) , os�b z dworu, papie�y, postaci z ludu, obrazy religijne, rodzajowe, historyczne; Poddanie Bredy (1635), Papie� Innocenty X (1650), Wenus z lustrem (1651).

BORROMINI Francesco,

1599-1667, architekt w�oski; wybitny przedstawiciel baroku; stworzy� w�asn� koncepcj� architektury (dynamizm, malowniczoœ�, faliste linie fasad, skomplikowane plany budowli); m.in. koœcio�y: S. Carlo alle Quatro Fontane (1638-41 i 1665-67) i S. Ivo alla Sapienza (1642-50) w Rzymie.

BERNINI Giovanni Lorenzo (Gianlorenzo),

1598-1680, w�oski rzeŸbiarz, architekt, malarz i rysownik; jeden z wybitnych przedstawicieli baroku; rzeŸby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne 1622-24), alegoryczne, religijne (Ekstaza œw. Teresy 1644-52), portrety, nagrobki, koœcio�y i fontanny w Rzymie; kolumnada przed Bazylik� Œw. Piotra w Rzymie (1656-63).

33. Manieryzm

MANIERYZM,

styl w sztuce europejskiej, stanowi�cy przejœciow� faz� od renesansu do baroku; powsta� ok. 1520 we W�oszech i rozwin�� si� w XVI w. w innych krajach; g��wne cechy: odejœcie od harmonii renesansu; subiektywizm i dramatyczna ekspresja, cz�sto deformacja form; wirtuozeria, spirytualizm, wyrafinowanie, dekoracyjnoœ�.

SARMATYZMU SZTUKA,

sztuka w Rzeczypospolitej i krajach s�siednich XVI-XVIII w., pos�uguj�ca si� formami manierystycznymi, baroku rzymskiego, a w ko�cowej fazie rokoka.

Architektura.

W przeciwie�stwie do dworu kr�lewskiego i episkopatu, lansuj�cych rzymski barok - œrednia szlachta i mieszcza�stwo wprowadza�y rozwi�zania rodzime, cz�sto jeszcze renesansowo-manierystyczne, o bry�ach gotyckich i charakterystycznej dekoracji stiukowej sklepie� (tzw. typ lubelski i typ kaliski).

Malarstwo.

NajwyraŸniejsze pi�tno sarmatyzm odcisn�� w malarstwie, g�. portretowym - charakterystyczny sta� si� tzw. portret sarmacki, kt�rego szczeg�ln� odmian� stanowi�y portrety trumienne. Malarstwo portretowe w duchu sarmackim zacz�o kszta�towa� si� ju� w ko�cu XVI w., za panowania Stefana Batorego. Pe�ny rozkwit osi�gn�o w epoce baroku, a kontynuowane by�o w dobie rokoka. Pocz�tkowo kaligraficzne i p�askie, w okresie baroku przyswoi�o sobie jakoœci malarskie i nabra�o cech bry�owatoœci. W rokoku, obok wizerunku stylizowanego i reprezentacyjnego (atrybutem by� pancerz i zarzucony na ramiona purpurowy p�aszcz gronostajowy), wyst�puj� g�. podobizny niemal naturalistyczne. W tych czasach portret sarmacki by� w opozycji do zachodnioeuropejskiego dworskiego. Sztuka sarmatyzmu osi�gn�a swoje apogeum za panowania Jana III Sobieskiego, kt�ry popiera� ten nurt sztuki stanowi�cej niekiedy instrument polityczny propagandy, nie poparty jednak refleksj� teoretyczn�. Znamienne dla czas�w Sobieskiego jest ��czenie cech sarmatyzmu z pozorami antykizacji. Jego rezydencja w Wilanowie, g�. dekoracja malarsko-rzeŸbiarska, stanowi�a swoist� apoteoz� sarmackiego kr�la-bohatera. W epoce Sas�w portret sarmacki ponownie zyska� na znaczeniu.

Rzemios�o artystyczne.

Specyficzny smak sarmacki wyra�a� si� w rzemioœle artystycznym - ubi�r (g�. pasy kontuszowe wytwarzane m.in. w polskich persjarniach), wyroby z�otnicze, zbroja (ozdobne ka�kany, rz�dy ko�skie), kobierce mia�y znamiona sztuki i kultury Orientu. Szlachcic-sarmata wyr�nia� si� wygl�dem: fryzura z podgolonymi w�osami i zachowanym czubem, zak�adany na �upan kontusz przepasywany pasem kontuszowym, z karabel� u boku.

CARRACCI,

rodzina malarzy w�oskich, dzia�aj�cych w Bolonii; przedstawiciele eklektyzmu i akademizmu w sztuce w�oskiej; za�o�yciele Akademii Carraccich (1585) w Bolonii; Lodovico, 1555-1619, obrazy religijne i freski; Agostino, 1557-1602 kuzyn Lodovica, teoretyk, obrazy i freski w Palazzo del Giardino (ok. 1600) w Bolonii; Annibale, 1560-1609 brat Agostina, kuzyn Lodovica, obrazy i freski, zw�aszcza o tematyce mitologicznej, m.in. w Palazzo Farnese (1595) w Rzymie.

TINTORETTO,

w�aœciwie Jacopo Robusti, 1518-94, wybitny w�oski malarz okresu manieryzmu; przedstawiciel szko�y weneckiej; obrazy religijne (Cud œw. Marka 1548), kompozycje mitologiczne, portrety.

VASARI Giorgio,

1511-74, w�oski malarz, rzeŸbiarz, architekt i historiograf sztuki; przedstawiciel manieryzmu; obrazy i freski religijne, alegoryczne, mitologiczne; budowle (Palazzo degli Uffizi we Florencji, od 1560); rzeŸby, dekoracje teatralne; autor pierwszej historii sztuki w�oskiej; �ywoty najs�ynniejszych malarzy, rzeŸbiarzy i architekt�w (1550, wydanie polskie 1985).

EKLEKTYZM, szt. plast.

tendencja polegaj�ca na ��czeniu element�w stylowych zapo�yczonych z r�nych epok i œrodowisk artystycznych, nie daj�ca jednak nowej syntezy formy; by�a m.in. podstaw� akademizmu, wyst�powa�a w r�nych epokach, charakterystyczna zw�aszcza dla drugiej po�owy XIX w.

AKADEMIZM,

szt. plast. pr�d w sztuce charakterystyczny zw�aszcza dla XVIII i XIX w., oparty na regu�ach estetyki antycznej; polega na naœladowaniu artyst�w i dzie� uznanych za doskona�e; akademizm ogranicza swobod� tw�rcz� zar�wno w doborze tematyki, jak i œrodk�w formalnych; Ÿr�d�em akademizmu by�y akademie wywodz�ce si� z p�Ÿnorenesansowej sztuki w�oskiej (Accademia di San Luca, Carraccich Akademia), kt�re pocz�tkowo w swej dzia�alnoœci teoretycznej i pedagogicznej odgrywa�y rol� pozytywn�, z czasem zaœ sta�y si� ostoj� konserwatyzmu, hamuj�c rozw�j sztuki.

HOLBEIN Hans, m�odszy,

1497 lub 1498-1543, syn Hansa, niemiecki malarz, rysownik i grafik; jeden z g��wnych przedstawicieli p�nocnoeuropejskiego renesansu i manieryzmu; wybitny portrecista, nadworny malarz kr�la Anglii, Henryka VIII.

UFFIZI,

Galleria degli Uffizi, zbiory sztuki mieszcz�ce si� we Florencji w pa�acu Uffizi, wzniesionym 1560-80 wg projektu G. Vasariego dla urz�d�w pa�stwowych; od ko�ca XVI w. gromadzono tam zbiory artystyczne, udost�pnione publicznoœci w XVIII w.; jeden z najcenniejszych zbior�w malarstwa na œwiecie.

VRIES Hans Vredeman de,

1527-ok. 1604, niderlandzki malarz, rytownik, architekt i teoretyk; przedstawiciel manieryzmu; dzia�a� w Niderlandach, Niemczech, Pradze i 1592-95 w Gda�sku; t�umaczy� traktaty Witruwiusza i S. Serlia; w�asne traktaty o architekturze, sztychowane wzorniki ornament�w, projekt�w; malowid�a dekoracyjne (m.in. w ratuszu i Dworze Artusa w Gda�sku).

34. Malarstwo holenderskie i flamandzkie XVII w.

NIDERLANDZKA SZTUKA.

Sztuka Niderland�w, pocz�tkowo pozostawa�a pod wp�ywem sztuki niemieckiej i francuskiej (zw�aszcza burgundzkiej). G��wnym dzie�em dojrza�ego stylu roma�skiego jest katedra w Tournai (od 1110). Wysoki poziom samodzielnoœci w oœrodkach nad rzek� Moz� (m.in. Namur, Huy, Li�ge, Maastricht) osi�gn�y: z�otnictwo, odlewnictwo, miniatorstwo i rzeŸba w koœci s�oniowej (R. de Huy). Sztuka moza�ska wywar�a wp�yw na inne kraje europejskie (tak�e Polsk�). Centrum architektury gotyckiej by�o Tournai. Wp�yw stylu wielkich francuskich katedr zaznaczy� si� w XIII w. (katedra i koœci� Notre-Dame-de-la-Chapelle w Brukseli, koœci� Œw. Bawona w Gandawie, katedra w Utrechcie); do wybitnych dzie� architektury gotyckiej nale�� koœcio�y Œw. Piotra w Leuven, Œw. Jana i Œw. Marcina w Li�ge, katedra w 's-Hertogenbosch. Œwieck� architektur� gotyck� reprezentuj� hale miejskie (Ypres, Brugia, Leuven), ratusze (Mechelen, Bruksela, Leuven) i liczne domy mieszkalne o w�skiej fasadzie ze schodkowym szczytem. W XIV w. rozkwit�o z�otnictwo gotyckie. W malarstwie niderlandzkim (g��wne oœrodki - Brugia, Tournai, Bruksela) najwczeœniej i najpe�niej wyst�pi�a postawa realistyczna, kt�ra doprowadzi�a do powstania ok. 1420-1435 zrywaj�cej ze sztuk� œredniowieczn� wizji cz�owieka harmonijnie zespolonego z otoczeniem i przyrod�. To nowe malarstwo reprezentowali g�. J. van Eyck, P. Christus i R. Campin, zwany Mistrzem z Fl�malle, R. van der Weyden oraz wielu innych wybitnych artyst�w XV w. (D. Bouts, Geertgen tot Sint Jans, H. van der Goes, H. Memling). Malarstwo niderlandzkie XV w. wp�yn�o na ukszta�towanie si� sztuki nowo�ytnej w p�nocnej Europie; wybitni malarze XVI w. (Q. Massys, J. van Cleve, J. Gossaert, zwany Mabuse, B. van Orley) ��czyli wp�ywy renesansu w�oskiego z osi�gni�ciami rodzimych poprzednik�w XV w. Pejza� wyodr�bni� si� jako samodzielny gatunek malarski (J. Patinir). Najwybitniejszym malarzem XVI w. by� P. Bruegel (st.). RzeŸba ulega�a wp�ywom renesansowym i manierystycznym (A. de Vries); wp�yw na sztuk� p�nocnej i œrodkowej Europy wywar�a tw�rczoœ� C. Florisa i H. Vredemana de Vries; kwit�o rzemios�o artystyczne, zw�aszcza tkactwo (tkaniny z Arras, Tournai i Brukseli). Wskutek polityczno-religijnego podzia�u Niderland�w na Holandi� i Flandri� od XVII w. rozw�j sztuki obu tych kraj�w przebiega� odmiennie.

FLAMANDZKA SZTUKA.

Rozw�j sztuki flamandzkiej nast�pi� po politycznym i religijnym podziale Niderland�w w ich po�udniowych prowincjach i trwa� od ko�ca XVI w. do pocz�tku XIX w., tj. do powstania niepodleg�ej Belgii (1830); kontynuacj� sztuki flamandzkiej jest belgijska sztuka. Sztuka flamandzka kszta�towa�a si� na pod�o�u gotyckiej i renesansowej tradycji niderlandzkiej (niderlandzka sztuka), ulegaj�c wp�ywom baroku w�oskiego, p�Ÿniej francuskiego rokoka i klasycyzmu. Rozkwit sztuki flamandzkiej nast�pi� w okresie baroku. W architekturze najbardziej reprezentatywne budowle to koœci� Œw. Karola Boromeusza w Antwerpii i domy na Grand Place w Brukseli. Sztuka flamandzka wypowiedzia�a si� najpe�niej w malarstwie, g��wnym jego reprezentantem by� wielki tw�rca europejskiego malarstwa barokowego -P.P. Rubens, a tak�e A. van Dyck i J. Jordaens. Malarstwo flamandzkie cechuje r�norodnoœ� tematyki, bogactwo inwencji, rozmach kompozycji. Rozwija�a si� tak�e grafika, zw�aszcza miedzioryt (wg szkic�w i obraz�w Rubensa). Barokowa rzeŸba flamandzka rozwija�a si� pod wp�ywem G.L. Berniniego i Rubensa; wyr�nili si� F. Duquesnoy, A. Quellinus (st.) i L. Faydherbe. W XVIII w. zaznaczy� si� wp�yw francuskiego klasycyzmu, a tak�e A. Canovy. W XVIII w. rozwija�a si� r�wnie� sztuka zdobnicza (koronki, dywany, wyroby ze szk�a i metalu).

EYCK van,

bracia, malarze niderlandzcy XV w.: Hubert, ?-1426, tw�rczoœ� jego nie znana; Jan, 1390?-przed 1441, jeden z tw�rc�w malarstwa nowo�ytnego, zw�aszcza portretu; nowatorskie rozwi�zania problem�w œwiat�a, perspektywy; udoskonali� technik� malarstwa olejnego; obrazy religijne O�tarz Baranka Mistycznego (1432, przypuszczalnie razem z bratem Hubertem), portrety (Zaœlubiny Arnolfinich 1434, Portret �ony 1439).

GOES Hugo van der,

ok. 1440-82, malarz niderlandzki; wybitny przedstawiciel malarstwa p�Ÿnogotyckiego; g��wne dzie�o: tryptyk ze scen� Pok�onu pasterzy (1474-75) , zwany tryptykiem Portinarich.

REMBRANDT,

w�aœciwie Rembrandt Harmensz van Rijn, 1606-69, holenderski malarz, rysownik i grafik; jeden z najwybitniejszych tw�rc�w w dziejach sztuki; dzia�a� w Lejdzie i Amsterdamie; sceny biblijne, religijne, portrety (Lekcja anatomii doktora Tulpa 1632, Flora 1634, Wymarsz strzelc�w zwany Stra�� nocn� 1642), autoportrety, pejza�e (Krajobraz z mi�osiernym Samarytaninem 1638, sceny mitologiczne, historyczne (Jednoœ� kraju 1641); silnie oddzia�a� na wsp�czesn� mu sztuk� holendersk� i europejsk�.

POLSKA SZTUKA.

Œredniowiecze.

W okresie wczesnego œredniowiecza (VI-IX w.) sztuka na ziemiach polskich wydatnie korzysta�a z rodzimej tradycji s�owia�skiej kultury; przej�a te� pewne tradycje Celt�w, a tak�e r�ne elementy staro�ytnej kultury rzymskiej; wp�yn�y na ni� r�wnie� kontakty handlowe poprzez import wyrob�w z odleg�ych nieraz teren�w; na ziemiach polskich istnia�o ju� wtedy kilka rodzaj�w budownictwa: drewniano-ziemne konstrukcje obronne grod�w (Gniezno, Pozna�), drewniane œwi�tynie, dwory i budynki mieszkalne (Szczecin, Wolin), kamienne obwa�owania miejsc kultu religijnego (�ysiec, Œl�a), znano tak�e kopce ziemne, sypane ku czci panuj�cych (np. tzw. Kopiec Krakusa). Pierwsze budowle kamienne pojawi�y si� w okresie przedroma�skim (X-XI w.): nale�y do nich rotunda Œw.Œw. Feliksa i Adaukta na Wawelu, pierwsze katedry typu bazylikowego (Pozna�, Gniezno, Krak�w), palatia z kaplicami (Ostr�w Lednicki, Giecz), za�o�enia klasztorne (Tyniec) i kolegiaty (Tum, pod ��czyc�). W XII w. opr�cz koœcio��w o prostej formie (Czerwi�sk, Kruszwica) powstawa�y te� œwi�tynie bardziej zr�nicowane przestrzennie (Wiœlica). RzeŸba kamienna, dot�d nielicznie wyst�puj�ca, w XII w. znalaz�a szersze zastosowanie w dekoracji architektonicznej (portal koœcio�a Œw. Wincentego na O�binie we Wroc�awiu, kolumny w koœciele Œw. Tr�jcy w Strzelnie); wybitnym dzie�em roma�skiej sztuki odlewniczej s� Drzwi GnieŸnie�skie; do nielicznych zabytk�w malarstwa œciennego tego okresu nale�� relikty polichromii kolegiaty w Tumie pod ��czyc�; malarstwo miniaturowe, wyst�puj�ce pocz�tkowo w dzie�ach sztuki importowanej, znalaz�o z czasem zastosowanie w r�kopisach sporz�dzanych na miejscu. Z okresem gotyku (XII-XV w.) ��czy�a si� budowa licznych œwi�ty�, coraz cz�œciej wznoszonych z ceg�y (koœcio�y: Mariacki i Œw. Katarzyny w Krakowie oraz we Wroc�awiu, w Stargardzie, Toruniu, Gda�sku, Fromborku) i coraz wyraŸniej r�nicuj�cych si� w poszczeg�lnych regionach kraju (Œl�sk, Ma�opolska, Wielkopolska, Pomorze, Warmia); od XIII w. wzros�a wyraŸnie liczba budynk�w o przeznaczeniu œwieckim (ratusze - we Wroc�awiu, Toruniu, Gda�sku, sukiennice - w Krakowie, wagi i kamienice mieszcza�skie - w Toruniu, Gda�sku), a tak�e budownictwa obronnego (mury miejskie - Che�mno, Krak�w, Paczk�w, zamki - Bolk�w, Lidzbark, Niedzica, warowne dwory - D�bno k. Brzeska); zindywidualizowanie regionalne silnie zaznaczy�o si� w budownictwie drewnianym (koœci� w D�bnie k. Nowego Targu). RzeŸba gotycka rozwija�a si� bujnie na Œl�sku (rzeŸby kaplicy Œw. Jadwigi w Trzebnicy, nagrobki Piast�w œl�skich, liczne portale), w Krakowie (nagrobki kr�lewskie w katedrze); w XV w. przesz�a ona podobnie jak malarstwo ewolucj� od stylu mi�kkiego (kr�g tzw. Mistrza Pi�knych Madonn z ko�ca XIV w.) do nurtu realistycznego (2. po�owa XV w. i pocz�tek XVI w.). Dzie�em najwy�szej klasy jest O�tarz Mariacki w Krakowie Wita Stwosza (koniec XV w.) i nagrobki jego d�uta; wysoki poziom osi�gn�y dzie�a iluminatorstwa oraz malowane o�tarze szko�y krakowskiej (Poliptyk Dominika�ski).

Czasy nowo�ytne.

W epoce odrodzenia (XVI-1. po�owa XVII w.) sztuka sta�a si� wyrazem ca�kowicie odmienionej postawy artysty (humanizm) w stosunku do œwiata; dokona�o si� to w Polsce dzi�ki kontaktom z renesansow� kultur� w�osk� i antykiem; g��wnym oœrodkiem artystycznym sta� si� Krak�w; dokonana tu przebudowa zamku kr�lewskiego (dziedziniec arkadowy), budowa Kaplicy Zygmuntowskiej (projekt B. Berrecciego), a tak�e przebudowa krakowskich Sukiennic (motyw attyki w zwie�czeniu budynku) przyczyni�y si� do utwierdzenia stylu renesansowego w ca�ym kraju; jego formy przyj�a g�. architektura œwiecka - liczne zamki i pa�ace (Niepo�omice, Pieskowa Ska�a, Baran�w Sandomierski, Brzeg, Krasiczyn), ratusze (Pozna�), kamienice (Kazimierz Dolny, Gda�sk). W rzeŸbie powsta� nowy typ nagrobka przyœciennego (Jana Olbrachta, Zygmunta I Starego w katedrze wawelskiej B. Berrecciego i nagrobki d�uta J. Micha�owicza z Urz�dowa oraz G.M. Padovano). W Krakowie rozwija�o si� tak�e malarstwo miniaturowe (Kodeks Behema, tw�rczoœ� S. Samostrzelnika). Powsta� specyficzny rodzaj ca�opostaciowego portretu reprezentacyjnego (M. Kober). Charakterystyczne cechy renesansu polskiego zaznaczy�y si� w spos�b bardziej zdecydowany w jego p�Ÿniejszej odmianie, przynale�nej ju� do stylu manieryzmu (2. po�owa XVI, 1. po�owa XVII w.), kt�rej charakterystycznym przyk�adem jest malarska tw�rczoœ� T. Dolabelli i rzeŸbiarska - S. Gucciego.

Rozw�j sztuki baroku (1 po�owa XVII-1 po�owa XVIII w.) wi�za� si� z okresem kontrreformacji i umocnieniem si� pozycji Koœcio�a rzymskokatolickiego; powstawa�y liczne œwi�tynie i klasztory, pocz�tkowo o formach surowych i monumentalnych (koœcio�y jezuickie w Nieœwie�u, Kaliszu i Krakowie), potem coraz bardziej wyszukanych (koœcio�y - Œw. Anny w Krakowie, Œw. Piotra na Antokolu w Wilnie, Kalwaria Zebrzydowska), cz�sto o wn�trzach wyposa�onych w bogat� dekoracj� malarsk� i rzeŸbiarsk�; pojawi�y si� tak�e okaza�e dzie�a architektury œwieckiej (pa�ace w Kielcach, Wilanowie, zamek w �a�cucie, Krzy�top�r, przebudowa Zamku Kr�lewskiego w Warszawie). W Warszawie rozwin�� aktywn� dzia�alnoœ� Tylman z Gameren (m.in. pa�ac Krasi�skich ). Lata 1720-70 - okres p�Ÿnego baroku i rokoka charakteryzuje si� dzia�alnoœci� architekt�w saskich, zatrudnionych g�. w Warszawie (Oœ Saska - wielkie za�o�enie urbanistyczno-ogrodowe - M.D. P�ppelmann i in., wschodnie skrzyd�o Zamku Kr�lewskiego - G. Chiaveri, C.Ch. Kn�ffel); wyst�pi�a te� w spos�b wyraŸny stylowa orientacja francuska; do najznakomitszych rezydencji tego czasu wznoszonych na prowincji nale�a�y pa�ace: w Bia�ymstoku (architekci J.Z. Deybel, J.H. Klemm) i Radzyniu Podlaskim (J. Fontana); na terenie Wielkopolski dzia�a� P. Ferrari, w Ma�opolsce -F. Placidi, we Lwowie i okolicach - J. de Witte i B. Meretyn, na Wile�szczyŸnie - K. Glaubitz. Do rozkwitu dosz�a rzeŸba architektoniczna w stiuku (G.B. Falconi, P. Peretti, B. Fontana); najwybitniejszym rzeŸbiarzem czas�w Jana III Sobieskiego by� gda�szczanin A. Schl�ter (prace w Wilanowie i Warszawie); najoryginalniejszy zaœ wyraz uzyska�a p�Ÿnobarokowa i rokokowa rzeŸba lwowska (J.J. Pinsel, F. i S. Fesingerowie, A. Osi�ski). W ko�cu XVII w. wyr�nia� si� zesp� malarzy pracuj�cych dla Jana III Sobieskiego, g�. w Wilanowie (J. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Reisner, C. Callot, M.A. Palloni), a tak�e wybitny portrecista gda�ski J.D. Schultz; styl p�Ÿnego baroku reprezentowali malarze Sz. Czechowicz i T. Kuntze, w r�ny spos�b czerpi�cy z doœwiadcze� malarstwa w�oskiego.

Oko�o 1760 w Polsce zacz�o si� zaznacza� zainteresowanie dla form uproszczonych, charakteryzuj�cych styl klasycyzmu; rozw�j tego kierunku zawdzi�cza� podniet� mecenatowi kr�la Stanis�awa Augusta Poniatowskiego i cz�œci œrodowiska magnackiego, cho� w rzeŸbie i malarstwie pozostawa� nadal �ywy nurt baroku i rokoka. Na Zamku Kr�lewskim w Warszawie dokonano klasycystycznej przebudowy wn�trz (J. Fontana, V. Louis, D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer); now� oryginaln� form� architektoniczn� otrzyma�y te� kr�lewskie �azienki; licznie powstaj�ce pa�ace s� dzie�em wybitnych architekt�w (Sz.B. Zug, S. Zawadzki, J. Kubicki); p�Ÿna odmiana klasycyzmu znalaz�a odbicie w licznych monumentalnych gmachach warszawskich czas�w Kr�lestwa Polskiego; do najwybitniejszych nale�a�y realizacje projekt�w A. Corazziego (Teatr Wielki, zesp� pa�ac�w przy pl. Bankowym). Wa�nym oœrodkiem sztuki by�y Pu�awy Czartoryskich (budowle Ch.P. Aignera), tak�e Wilno (W. Gucewicz); w za�o�eniach ogrodowych, realizowanych pod koniec XVIII w. wyraŸnie zaznacza�o si� znamienne dla epoki d��enie do powrotu do natury dzikiej, nieuporz�dkowanej (Pow�zki, Pu�awy, Arkadia). Dla Stanis�awa Augusta Poniatowskiego pracowali rzeŸbiarze - J. Monaldi, T. Righi i F. Pinck; w okresie Kr�lestwa Polskiego wybili si� zw�. artyœci: P. Mali�ski, L. Kaufmann i J. Tatarkiewicz, wypowiadaj�cy si� w formach surowszego, bardziej powœci�gliwego klasycyzmu. Kierunek malarstwu tego okresu nadawa� pierwszy nadworny malarz kr�lewski - M. Bacciarelli (portrety kr�la i inne sceny historyczne) oraz B. Bellotto (zwany Canaletto) - tw�rca serii s�ynnych widok�w Warszawy, J.P. Norblin reprezentuj�cy nurt rodzajowy, kontynuowany potem m.in. przez Z. Vogla i K. Wojniakowskiego; w Wilnie dzia�a� F. Smuglewicz; g��wnym reprezentantem klasycyzmu w malarstwie warszawskim by� A. Brodowski.

Oko�o 1830 w architekturze pod wp�ywem romantyzmu nasili�y si� wczeœniej ju� wyst�puj�ce tendencje nawi�zywania do styl�w historycznych (zw�. do gotyku i renesansu), co utrzymywa�o si� do pocz�tku XX w. Post�puj�ce w XIX w. uprzemys�owienie i urbanizacja przyczyni�y si� do wznoszenia wielu budynk�w u�ytecznoœci publicznej (m.in. Dworzec Kolei Warszawsko-Wiede�skiej w Warszawie - projektu H. Marconiego). W XIX w. na gruncie dorobku artystycznego okresu stanis�awowskiego wykrystalizowa�a si� narodowa szko�a malarstwa (P. Micha�owski, H. Rodakowski, A. Or�owski - malarze o randze europejskiej), kt�ra znalaz�a nast�pnie sw� kontynuacj� w malarstwie historycznym, maj�cym oparcie w postawie patriotycznej (J. Matejko, A. Grottger, J. Kossak, J. Brandt), a tak�e w malarstwie rodzajowym (W. Gerson, J. Szermentowski, A. Kotsis, M. i A. Gierymscy, J. Che�mo�ski); spoœr�d reprezentant�w malarstwa akademickiego szczeg�ln� s�aw� zyska� H. Siemiradzki.

Wp�ywy impresjonizmu przejawi�y si� w Polsce w formie dosy� umiarkowanej (J. Pankiewicz, W. Podkowi�ski, O. Bozna�ska, cz�œciowo J. Stanis�awski, J. Fa�at, L. Wycz�kowski).

W okresie M�odej Polski (prze�om XIX i XX w.) rozwija� si� styl modernizmu i secesji, z g��wnym oœrodkiem w Krakowie (architekci: M. To�wi�ski, H. Stiefelman, G. Landau-Gutenteger), cz�sto z elementami sztuki ludowej (F. M�cze�ski, T. Stryje�ski); w ko�cu XIX w. dzi�ki S. Witkiewiczowi ukszta�towa� si� tak zwany styl zakopia�ski. Do treœci symbolicznych, a tak�e do tw�rczoœci ludowej si�gali malarze: J. Malczewski, S. Wyspia�ski, J. Mehoffer, rzeŸbiarze: W. Szymanowski, K. Laszczka; modernizm uzewn�trzni� si� te� w grafice i rzemioœle artystycznym; niekt�rzy malarze zachowali pozycj� odr�bn� (W. Œlewi�ski, W. Wojtkiewicz). Oko�o 1930 zacz�� si� precyzowa� nowy styl architektury funkcjonalnej (B. i S. Brukalscy, H. i Sz. Syrkusowie, B. Lachert).

W sztuce okresu II Rzeczypospolitej (1918-44) utorowa� sobie drog� nowoczesny rodzaj stylizacji formy (W. Skoczylas, J. Szczepkowski, W. Jastrz�bowski, Z. Stryje�ska, formiœci, grupa Rytm); malarstwo cz�sto nawi�zywa�o do postimpresjonizmu (kapiœci); w specyficzny spos�b rozwija� si� abstrakcjonizm (W. Strzemi�ski i jego teoria unizmu); wybitn� rol� odegrali malarze: T. Makowski, Z. Waliszewski, T. Czy�ewski, A. i Z. Pronaszkowie, J. Cybis, rzeŸbiarze: X. Dunikowski, F. Strynkiewicz, T. Breyer, E. Wittig, H. Kuna, A. Karny, A. Zamoyski oraz zwi�zana z konstruktywizmem K. Kobro, graficy: S. Ostoja-Chrostowski, S. Mro�ewski, T. Cieœlewski (syn), T. Kulisiewicz.

Wsp��czesnoœ�.

Wkr�tce po II wojnie œwiatowej, pod naciskiem pa�stwowej polityki kulturalnej, zacz�a dominowa�, oparta na tradycji XIX-wiecznego malarstwa, sztuka realizmu socjalistycznego (1949-55). W architekturze towarzyszy� temu nawr�t do styl�w historycznych; oryginalny wyraz uzyska�y realizacje - Trasa W-Z i Stadion Dziesi�ciolecia w Warszawie; odbudowane zosta�o Stare Miasto w Warszawie i Gda�sku. Manifestacj� nowych postaw sta�a si� (1955) wystawa sztuki m�odych w warszawskim Arsenale: odt�d zacz�� zaznacza� si� wyraŸny zwrot do indywidualnych poszukiwa� tw�rczych, m.in. ku abstrakcji (odmiany: informel - A. Kobzdej, T. Kantor, S. Gierowski i wywodz�cej si� z koloryzmu - P. Potworowski, T. Dominik, inne odmiany -J. Tch�rzewski, J. Lebenstein, J. Tarasin). W po�owie lat 60. rozwija� si� kierunek nowej figuracji; pozycj� od niej niezale�n� zaj�� J. Nowosielski i jego obrazy inspirowane malarstwem ikonowym. Tw�rczoœ� konceptualistyczn� uprawiaj�: R. Opa�ka, J. Roso�owicz, R. Winiarski; ten kierunek zaznaczy� si� tak�e w rzeŸbie (J. Berdyszak, G. Kowalski, M. Sza�kowski), na przeciwstawnych pozycjach znalaz�a si� tw�rczoœ� A. Szapocznikow, B. Zbro�yny, G. Zem�y. Opr�cz grafiki warsztatowej (H. Chrostowska-Piotrowicz, M. Malina, M. Wejman, J. Panek, J. Gielniak) szczeg�ln� pozycj� zdoby�a grafika u�ytkowa, a zw�aszcza plakat zyskuj�cy renom� mi�dzynar. (T. Trepkowski, H. Tomaszewski, M. Mroszczak, J. M�odo�eniec, W. Œwierzy, H. Hilscher, T. Cieœlewicz, F. Starowieyski, A. P�gowski, J. Sawka). Od lat 60. pojawia�y si�, aran�owane przez plastyk�w, parateatralne widowiska (J. Kalina, J. Bereœ); nowe, cho� r�ne spojrzenia na funkcj� plastyki w teatrze zaprezentowali T. Kantor i J. Szajna. W latach 60. zosta� zapocz�tkowany rozw�j budownictwa, zw�aszcza mieszkaniowego, o uproszczonej, bardziej funkcjonalnej formie, lecz tak�e cz�sto o daleko posuni�tej unifikacji; wzniesiono nowe budowle publiczne: Mi�dzynarodowy Dworzec Lotniczy, Domy Towarowe Centrum - w Warszawie, Hal� Sportowo-Widowiskow� w Katowicach, budynki uniwersytetu w Toruniu, koœcio�y - w Nowej Hucie i Rudach Rysich, trasy - �azienkowsk� i Toru�sk� w Warszawie; w latach 70. zosta� odbudowany warszawski Zamek Kr�lewski. W latach 70. obserwuje si� narastaj�cy ruch powstawania galerii niezale�nych i autorskich (Foksal, Akumulatory, Permafo), reprezentuj�cych sztuk� awangardow�; w latach 80. wielu wybitnych artyst�w opuœci�o kraj i cz�sto zdoby�o s�aw� mi�dzynarodow�. Wraz ze zmian� w latach 90. roli pa�stwa, jako g��wnego (od 1945) mecenasa sztuki, inicjatyw� w tej dziedzinie stopniowo przej�y w znacznej cz�œci - innego rodzaju instytucje i osoby prywatne oraz organizacje (m.in. fundacje).

---