9. Cechy architektury rzymskiej

RZYMU STAROŻYTNEGO SZTUKA,

(VI w. p.n.e.-początek V w. n.e.), sztuka państwa rzymskiego: Rzymu-miasta, Italii i prowincji rzymskich; najważniejszym jej ośrodkiem był Rzym, lecz najpełniejszy obraz dały miasta - Pompeje, Herkulanum;

• okres królewski (VI w. p.n.e.),

• republiki (V-I w. p.n.e.),

• cesarstwa (30 r. p.n.e.-koniec V w. n.e.);

początkowo silne wpływy sztuki etruskiej, w okresie republikańskim dominowały wpływy greckie, styl późny był wynikiem zespolenia sztuki hellenistycznej i prowincji rzymskich. Największe znaczenie historyczne zyskały osiągnięcia Rzymian w architekturze (nowe materiały budowlane - cegła wypalana, cement; zastosowanie sklepienia): monumentalne świątynie (Panteon w Rzymie, II w.), budowle użyteczności publicznej (m.in. bazyliki, termy, akwedukty, teatry, cyrki, amfiteatry), pomniki (łuki triumfalne, kolumny), domy tzw. italskie z atrium i hellenistyczne z atrium i perystylem, piętrowe domy czynszowe, miejskie i podmiejskie wille, rezydencje cesarzy (willa Hadriana w Tivoli, pałac Dioklecjana w Splicie), grobowce, mauzolea (mauzoleum Hadriana w Rzymie); rozwój urbanistyki; rzeźba gł. portretowa, historyczne sceny w płaskorzeźbie; monumentalne malarstwo ścienne; mozaiki wielobarwne lub czarno-białe; sztuka rzymska, niemal całkowicie anonimowa, wniosła do późniejszej sztuki europejskiej wiele trwałych wartości; jej bezpośrednimi następcami były: sztuka wczesnochrześcijańska i bizantyńska.

ATRIUM,

w starożytnych domach rzymskich centralne pomieszczenie oświetlane przez otwór w dachu (kompluwium), pod którym był basen na wodę deszczową (impluwium); w bazylikach wczesnochrześcijańskich otwarty dziedziniec przed przedsionkiem (narteks), ze zbiornikiem wody pośrodku.

KATAKUMBY,

w starożytnym Rzymie podziemne korytarze, miejsce zebrań prześladowanych chrześcijan i ich cmentarze.

KOLOSEUM, Amfiteatr Flawiuszów,

największy amfiteatr świata starożytnego wzniesiony 70-82 r. w Rzymie przez cesarzy z dynastii Flawiuszów; ogromna budowla eliptyczna (długość osi 188 i 156 m, obwód 524 m, wysokość 48,5 m, ok. 50 tys. miejsc); odbywały się tu m.in. walki gladiatorów; wg tradycji miejsce męczeństwa pierwszych chrześcijan; Koloseum jest nazwą średniowieczną, pochodzącą od znajdującego się w pobliżu ogromnego posągu (kolosa) Nerona.

PANTEON,

vświątynia wzniesiona w Rzymie za cesarza Hadriana (1. połowa II w. n.e.) na miejscu budowli z 2. połowy I w. p.n.e.; rotunda, przesklepiona kopułą (wysokość i średnica po 44 m), poprzedzona portykiem z attyką; od 609 kościół S. Maria ad Martyres (zwany też S. Maria Rotonda), mieszczący groby Rafaela oraz królów włoskich: Wiktora Emanuela II i Humberta I.

RAWENNA,

miasto w północnych Włoszech (Emilia-Romania), na wybrzeżu Morza Adriatyckiego; 136 tys. mieszkańców (1991); ośrodek przemysłu chemicznego i petrochemicznego; port morski; ośrodek turystyczny i kąpielisko morskie. Od 402 rezydencja cesarzy zachodniorzymskich, później stolica Ostrogotów, a 540-751 - ziem bizantyńskich we Włoszech (egzarchat raweński); ośrodek sztuki; 765-1860 (z przerwami) w Państwie Kościelnym. Zespół budowli wczesnochrześcijańskich i bizantyńskich o wnętrzach zdobionych mozaikami; mauzolea - Galli Placydii (V w.) i Teodoryka (VI w.); baptysteria - Ortodoksów (V w.) i Arian (VI w.); słynny oktagonalny kościół S. Vitale i bazyliki: S. Apolinare Nuovo i S. Apolinare in Classe (wszystkie z VI w.); muzea.

Cechy architektury bizantyjskiej

BIZANTYŃSKA SZTUKA,

sztuka cesarstwa bizantyńskiego; wyrosła z połączenia tradycji sztuki hellenistycznej, sztuki schyłku cesarstwa rzymskiego i wczesnochrześcijańskiej; ukształtowała się w IV w., rozwijała do momentu upadku cesarstwa bizantyńskiego (1453); swym zasięgiem sztuka bizantyńska objęła początkowo Półwysep Bałkański, następnie Italię, północną Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś; tradycje sztuki bizantyńskiej przetrwały w sztuce Rosji i Bałkanów do XIX w.; ślady jej oddziaływania można także znaleźć na terenie Polski; dzieje sztuki bizantyńskiej. dzielą się na 3 okresy: 1) 324-843, 2) 867-1204, 3) 1261-1453; szczególny rozkwit sztuka bizantyńska przeżywała w VI w. (panowanie cesarza Justyniana I Wielkiego) i IX-XV w.: w architekturze (ceglane bazyliki kopułowe, np. kościoły Hagia Sophia 532-537 i Św. Apostołów 536-546 w Konstantynopolu), malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artystycznym (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii); malarstwo cechował brak perspektywy, hieratyczność, monumentalność, kolorystyczny przepych i dekoracyjność; najbardziej typową dziedzinę twórczości malarskiej stanowiła ikona; rzeźba bizantyńska była związana niemal wyłącznie z architekturą.

HAGIA SOPHIA,

Aja Sofia, monumentalna świątynia bizantyńska w Stambule (Konstantynopolu) wzniesiona 532-37 z fundacji cesarza Justyniana I Wielkiego przez Izydora z Miletu i Anthemiosa z Tralles; 1453 Hagia Sophia zamieniono na meczet Ayasofya i dobudowano w narożach 4 minarety; jedno z najdoskonalszych rozwiązań konstrukcyjnych i przestrzennych łączące cechy bazyliki podłużnej i budowli centralnej przykrytej olbrzymią kopułą; obecnie muzeum.

CERKIEW, arch.

świątynia chrześcijańska obrządku wschodniego (prawosławnego i greckokatolickiego); cerkiew jako budowla wywodzi się z późnobizantyńskich kościołów krzyżowo-kopułowych; odmiany cerkwi w różnych regionach (wpływy bizantyńskie, tradycji ludowej, sztuki romańskiej, gotyckiej, a później barokowej, klasycystycznej i eklektycznej); główne ośrodki: Półwysep Bałkański, Rosja; od XV w. charakterystycznym elementem wnętrza cerkwi stał się ikonostas; bogactwem form odznaczają się cerkwie drewniane.

IKONA,

w sztuce bizantyńskiej przedstawienie wyobrażające osoby święte, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne; niekiedy przydawano jej cudowną moc; początki ikony wiąże się m.in. z portretowym malarstwem późnoantycznym; najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. (np. z klasztoru Św. Katarzyny na Synaju); ikony najczęściej malowano, niekiedy wykonywano w mozaice, emalii bądź rzeźbiono; początkowo zdobiono szlachetnymi kamieniami, od XIV w. całe (oprócz twarzy i dłoni postaci) pokrywano złotymi lub srebrnymi blachami (sukienkami), niekiedy wysadzanymi szlachetnymi kamieniami; malowanie ikon rozpowszechniło się w krajach obszaru kultury bizantyńskiej, gł. na Rusi, gdzie w XIV-XV w. wykształciło się wiele szkół malarskich; tradycja ta ulegając modyfikacjom dotrwała do współczesności.

RAWENNA,

miasto w północnych Włoszech (Emilia-Romania), na wybrzeżu Morza Adriatyckiego; 136 tys. mieszkańców (1991); ośrodek przemysłu chemicznego i petrochemicznego; port morski; ośrodek turystyczny i kąpielisko morskie. Od 402 rezydencja cesarzy zachodniorzymskich, później stolica Ostrogotów, a 540-751 - ziem bizantyńskich we Włoszech (egzarchat raweński); ośrodek sztuki; 765-1860 (z przerwami) w Państwie Kościelnym. Zespół budowli wczesnochrześcijańskich i bizantyńskich o wnętrzach zdobionych mozaikami; mauzolea - Galli Placydii (V w.) i Teodoryka (VI w.); baptysteria - Ortodoksów (V w.) i Arian (VI w.); słynny oktagonalny kościół S. Vitale i bazyliki: S. Apolinare Nuovo i S. Apolinare in Classe (wszystkie z VI w.); muzea.

15. Sztuka czasów Karola Wielkiego

ŚREDNIOWIECZNA SZTUKA.

Do sztuki średniowiecza zalicza się malarstwo, rzeźbę i architekturę chrześcijańską od początków ich istnienia, aczkolwiek pod względem formy należące jeszcze do późnego antyku, nazywane sztuką wczesnochrześcijańską, ponadto sztukę przedromańską, następnie romańską i sztukę gotyku. Sztuka bizantyńska od VI w. rozwijała się własnym rytmem. W średniowieczu nastąpiło sformułowanie, rozwinięcie i rozpowszechnienie wszystkich podstawowych tematów chrześcijańskich sztuki religijnej. Podstawą źródłową przedstawień był tekst Pisma Świętego oraz jego egzegeza, apokryfy i legendy hagiograficzne (hagiografia), celem zaś unaocznienie najważniejszych treści nauki Kościoła o Zbawieniu. Bujny rozwój sztuk przedstawiających wynikał z przekonania, że malarstwo i rzeźba mogą pełnić ważną funkcję w objaśnianiu i nauczaniu prawd wiary, zwł. ludzi niewykształconych. Przejawy kultu obrazów wielokrotnie budziły jednak sprzeciw teologów, a w skrajnych przypadkach prowadziły do ikonoklazmu. Średniowiecze nie wypracowało własnej teorii sztuki, przyjąwszy definicję starożytną, że sztuka jest umiejętnością postępowania wg reguł, prowadzących do zamierzonego celu. Sztuka (łacińskie ars, artes) obejmowała więc zarówno dociekania i umiejętności intelektualne (sztuki wyzwolone, łacińskie artes liberales), jak i procesy wytwarzania rozmaitych przedmiotów (sztuki mechaniczne, łacińskie artes mechanicae). Dzieła architektury, malarstwa i rzeźby były zaliczane do tej drugiej kategorii i klasyfikowane ze względu na technikę wykonania oraz materiał, z jakiego zostały sporządzone. W strukturze społeczeństwa średniowiecznego artyści mieli zasadniczo status rzemieślników; dzieła powstawały w wyspecjalizowanych warsztatach, początkowo klasztornych i katedralnych, później również miejskich. Od XIII w. warsztaty miejskie były zorganizowane w cechach; przynależność do cechu była obowiązkowa; warsztatem kierował mistrz, mający pod opieką uczniów i czeladników, a warunkiem uzyskania samodzielności zawodowej była pozytywna ocena wykonanego własnoręcznie dzieła mistrzowskiego, tzw. majstersztyku. Swobodniejszą strukturę i szerszy zakres działania miały strzechy budowlane, czyli zespoły rzemieślników różnych specjalności, pracujących przy projektowaniu i wznoszeniu budowli. Artyści średniowieczni zazwyczaj nie sygnowali dzieł lub oznaczali je tylko inicjałami; toteż większość z nich pozostaje anonimowa bądź znana jest jedynie pod przydomkami nadanymi przez badaczy sztuki średniowiecza. Zob. też Polska sztuka.

PRZEDROMAŃSKA SZTUKA,

twórczość artystyczna wczesnego średniowiecza, trwająca od starożytności do ukształtowania się w XI w. sztuki romańskiej; obejmuje sztukę: przedkarolińską - chrześcijańskich państw barbarzyńskich (V-VIII w.), karolińską (druga połowa VIII-IX w.) i pokarolińską (X-pierwsza połowa XI w.) - na terenie Niemiec zwana ottońską; wielorakość stylistyczna, łączenie tradycji późnoantycznych i wczesnochrześcijańskich z cywilizacją ludów barbarzyńskich zamieszkujących Europę.

AKWIZGRAN,

Aachen, miasto w Niemczech (Nadrenia Północna-Westfalia), przy granicy belgijskiej i holenderskiej; 246 tys. mieszkańców (1993); przemysł elektrotechniczny, metalowy, maszynowy, taboru kolejowego, wielka fabryka czekolady; węzeł kolejowy i drogowy; ośrodek turystyczny i uzdrowisko; liczne szkoły wyższe (m.in. politechnika); w pobliżu Akwizgranu wydobycie węgla kamiennego i brunatnego. Jeden z głównych ośrodków państwa Franków; 936-1531 miejsce koronacji królów niemieckich. Katedra (VIII-XIX w.) ze słynną kaplicą pałacową Karola Wielkiego (789-ok. 800) - wpisaną na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, gotycki ratusz (XIV, XIX w.), fragmenty obwarowań miejskich; muzea.

SANKT GALLEN,

miasto w północno-wschodniej Szwajcarii; stolica kantonu Sankt Gallen; 72 tys. mieszkańców (1993); ośrodek przemysłu włókienniczego, odzieżowego i maszynowego. Klasztor założony w VII w. przez iryjskiego mnicha, św. Galla, wczesnośredniowieczny ośrodek kultury monastycznej i sztuki; do 1457 w Rzeszy, następnie w Szwajcarii; od 1803 (wraz z obszarem) kanton. Kościół Benedyktynów (VIII, XIV, XVIII w.) z biblioteką klasztorną (cenne zbiory średniowiecznych manuskryptów), ratusz i domy (XVI w.); muzea.

16. Cechy architektury romańskiej

ROMAŃSKA SZTUKA,

styl w sztuce średniowiecznej; powstał we Francji w XI w. i trwał w Europie do XIII w.; gł. sztuka religijna, związana z zakonami benedyktynów i cystersów; klasztory i kościoły o prostych, masywnych bryłach, kształtowane wg zasad geometrii; sklepienie krzyżowe i kolebkowe; łuki półkoliste; grube mury, małe okna; bogata dekoracja rzeźbiarska podporządkowana formom architektonicznym; religijne malarstwo ścienne, malarstwo miniaturowe, tablicowe, tkactwo, snycerstwo, rzeźba w kości słoniowej, odlewnictwo w brązie, złotnictwo. Głównymi ośrodkami sztuki romańskiej były: Francja (kościoły w Tours, Poitiers, Tuluzie, Moissac, Vézelay - także słynne rzeźby; malowidła ścienne - Saint-Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic), Włochy (katedra w Pizie, kościół S. Miniato we Florencji, malowidła ścienne - San Angelo in Formis), Anglia (opactwo St. Albans, katedra w Lincoln), Hiszpania (katedry w Santiago de Compostela, Salamance, malowidła ścienne w Tahull i León). Zabytki sztuki romańskiej w Polsce to fragmenty katedr (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty (Kruszwica, Tum), portale w Czerwińsku, kościele Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, Św. Trójcy w Strzelnie (także słynne kolumny); Drzwi Gnieźnieńskie z brązu.

CLUNY,

miasto we wschodniej Francji (Burgundia), w departamencie Saône-et-Loire; ok. 5 tys. mieszkańców. W 910 założono opactwo Benedyktynów, stanowiące ośrodek reformy zakonnej (ścisłe przestrzeganie reguły, centralizacja, podporządkowanie zakonów filialnych); pozostałości opactwa (XII-XIII w.) z romańską bazyliką (X-XII w.) - jedną z największych świątyń chrześcijańskich, której architektura wywarła wpływ na kształtowanie się form sakralnych budowli romańskich; budynki sakralne i świeckie (XV-XVIII w.).

TYMPANON,

w architekturze romańskiej i gotyckiej półokrągłe lub ostrołukowe pole w górnej części portalu nad nadprożem, zwykle zdobione reliefem.

TRIFORIUM,

galeryjka z przezroczy lub ślepych arkadek umieszczona pod oknami, obiegająca nawę główną, transept i prezbiterium.

TRANSEPT,

arch. w kościele nawa poprzeczna, usytuowana między korpusem nawowym a prezbiterium.

PREZBITERIUM,

chór, w świątyniach chrześcijańskich część mieszcząca główny ołtarz, stalle dla kleru, zwykle oddzielona od nawy balustradą.

20. Cechy architektury gotyckiej

GOTYK,

styl w europejskiej sztuce średniowiecznej; powstał we Francji około połowy XII w., trwał w niektórych krajach do początku XVI w.; związany z kulturą rycerską, miejską i zakonną; gotyk wyraził się gł. w architekturze - system szkieletowy (sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory, łuki przyporowe, ostrołuk); typowe strzeliste kościoły z wielkimi oknami witrażowymi (katedry francuskie: Chartres, Amiens, Reims, Paryż; niemieckie: Marburg, Ratyzbona, Kolonia; austriacka: Wiedeń; angielskie: Salisbury, Oksford, Wells, Lincoln; hiszpańskie: Burgos, Segovia; włoskie: Mediolan, Siena, Florencja; w Polsce: Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk); zamki i zespoły miejskie; w sztukach plastycznych ewolucja od stylizacji ku realizmowi i ekspresji; wieloskrzydłowe malowane i rzeźbione ołtarze; iluminacje; rzemiosło artystyczne (złotnictwo, tkactwo, meblarstwo); twórcy często anonimowi, wśród znanych m.in.: P. Parler, C. Sluter, W. Pacher, Wit Stwosz, bracia Limburg, J. Fouquet, S. Lochner, K. Witz.

MASWERK,

gotycki motyw dekoracyjny składający się z elementów geometrycznych, wykonany w kamieniu lub cegle, przeważnie jako wypełnienie ażurowych partii okien i balustrad.

PINAKIEL,

fiala, w architekturze gotyckiej strzelista kamienna sterczyna ozdobiona tak zwanymi żabkami i zakończona kwiatonem, wieńcząca przypory, wieżyczki, portale itp.

PRZYPORA, skarpa,

arch. pionowe wzmocnienie zewnętrznej ściany budowli w formie wysuniętej do przodu, klinowej części muru (często uskokowej i zwieńczonej wieżyczką); typowe dla architektury gotyckiej.

PRZYPOROWY SYSTEM,

system konstrukcji typowy dla kościołów gotyckich, umożliwiający zasklepienie dużych przestrzeni o znacznej wysokości; polega na odciążaniu filarów wewnętrznych dźwigających ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego przez łuki przyporowe (przewieszane ponad dachami naw bocznych lub ukryte w poddaszach) i zewnętrzne przypory.

TEMPERA,

technika malarska polegająca na posługiwaniu się tymi farbami, typowa dla malarstwa średniowiecznego.

SAINT-DENIS,

miasto we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 90 tys. mieszkańców (1990); ośrodek różnorodnego przemysłu; ośrodek turystyczny; uniwersytet (założony 1969); opactwo Benedyktynów, założone przez opata Sugera (XII w.); w kościele (XII-XIV, XVI, XVIII w.) zastosowano po raz pierwszy gotycki system konstrukcyjny; groby królów francuskich; budynki klasztorne (XVIII w.); muzeum.

23. Renesans

ODRODZENIA SZTUKA.

sztuka renesansu, Tendencje renesansowe nasilające się we Włoszech w początku XV w. były wyrazem świadomego dążenia do odnowy sztuki, gł. przez odwoływanie się do wzorów czerpanych z antyku. W latach 20. XV w. (tzw. Quattrocento) sztuka odrodzenia we Włoszech (Toskania, Lombardia) była już w pełni ukształtowana. Renesans przyniósł również bujny rozkwit teorii sztuki (L.B. Alberti, A. Palladio, P. della Francesca, Leonardo da Vinci) niosącej podstawowe założenie intelektualnego, a nie rękodzielniczego charakteru twórczości artystycznej, co zbliżało sztukę do wiedzy i nadawało jej charakter poznawczy.

Architektura.

W architekturze sięgano do wzorów starożytnych - poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów, ukształtowały się nowe układy przestrzenne budowli (centralne budowle z kopułami) oraz nowożytne typy budynków świeckich (pałac miejski); stosowano antyczne porządki architektoniczne i motywy dekoracyjne, rozwijało się budownictwo sakralne (kościoły, kaplice na planie centralnym) i świeckie (pałace miejskie, kamienice mieszczańskie, ratusze); nastąpił rozkwit urbanistyki (zakładanie miast o regularnym planie geometrycznym, m.in. Ferrara, Siena, Florencja); główni architekci wczesnego renesansu we Florencji: F. Brunelleschi, Michelozzo di Bartolommeo, L.B. Alberti, Giuliano da Maiano; w Wenecji: P. Lombardo i M. Coducci.

Malarstwo i rzeźba.

W sztukach przedstawiających prowadzono badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchu i anatomią ciała; charakterystyczny dla odrodzenia był zwrot ku naturze; usamodzielniły się i rozwinęły świeckie gatunki tematyczne: portret, pejzaż. W rzeźbie dominowały realistyczne popiersia portretowe i posąg konny, także akt i rzeźba sepulkralna, medalierstwo; gł. rzeźbiarze: L. Ghiberti, Donatello, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole, A. del Verrocchio. W malarstwie dążono do pełnoplastycznego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, do ich prawidłowego wkomponowania w tło, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie; prowadzono doświadczenia w zakresie techniki malarskiej (tempera, malarstwo olejne i ścienne - fresk); główni malarze we Florencji: Masaccio (pierwszy zastosował perspektywę zbieżną), Fra Angelico, P. Uccello, Filippo Lippi, A. del Castango, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, S. Botticelli, Filippino Lippi, L. di Credi; w Umbrii: P. della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli; w Padwie A. Mantegna; w Wenecji: rodzina Bellinich i V. Carpaccio. W okresie dojrzałego renesansu ważnymi ośrodkami sztuki były: Mediolan (twórczość genialnego artysty i uczonego - Leonarda da Vinci), a gł. Rzym (architekt D. Bramante i wybitni, wszechstronni artyści Michał Anioł i Rafael) i Wenecja (szkoła malarska o dużych osiągnięciach w dziedzinie koloru i światła: G. Bellini, Giorgione, Tycjan; w architekturze: J. Sansovino, M. Sanmicheli, A. Palladio). Rozwinęło się także rzemiosło artystyczne (meblarstwo, ceramika, szkło artystyczne, tkactwo). Od 1520 renesans we Włoszech zaczął ustępować miejsca manieryzmowi.

Sztuka odrodzenia poza Włochami.

Od początku XVI w. ze sztuki odrodzenia włoskiego czerpano wzory dla sztuki w innych krajach Europy, gdzie rzadko występowała ona w formie czystej, najpierw łącząc się z tradycją gotycką, potem tworząc lokalne style późnego renesansu i manieryzmu. Ośrodki: w Niderlandach (w malarstwie oryginalna twórczość P. Bruegela starszego; w rzeźbie i architekturze C. Florisa), we Francji (zamki nad Loarą; architekci: P. Lescot, Ph. Delorme; rzeźbiarze: J. Goujon, G. Pillon; w malarstwie: J. i F. Clouetowie, szkoła z Fontainebleau), w Hiszpanii (w architekturze styl plateresco; w rzeźbie - A. Berruguete; w malarstwie L. de Morales i zupełnie odrębna twórczość El Greca); w Niemczech (gł. malarstwo - wielki malarz teoretyk, grafik A. Dürer, także H. Holbein młodszy, A. Altdorfer, L. Cranach, H. Burgkmair, H. Baldung zw. Grien; zob. też Polska Sztuka.

Odrodzenie.

BAZYLIKA ŚW. PIOTRA W RZYMIE,

największa i najsłynniejsza świątynia chrześcijańska, obecnie reprezentacyjny kościół papieży; budowa rozpoczęta 1506 wg planów Bramantego na miejscu bazyliki wczesnochrześcijańskiej; w XVI-XVII w. budowana i planowana przez wielu wybitnych architektów, m.in. Michała Anioła, plac z kolumnadą projektowany przez G.L. Berniniego (1656-63); bogate wyposażenie wnętrza.

MICHAŁ ANIOŁ, właściwie Michelangelo Buonarroti, 1475-1564, włoski rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta; jeden z najwybitniejszych artystów renesansu; rzeźby: PietĂ (1498-1500), Dawid (1501-04), posągi Mojżesza (1513-16) i tzw. Niewolników (1542, z nie dokończonego nagrobka Juliusza II), nagrobki Medyceuszów w kościele S. Lorenzo we Florencji (1520-34); freski w Kaplicy Sykstyńskiej (1509-12 i 1536-41), obrazy religijne, m.in. Św. Rodzina (1503); kopuła Bazyliki Św. Piotra (1547) i rozwiązanie urbanistyczne Kapitolu (ok. 1536) - w Rzymie.

BERNINI Giovanni Lorenzo (Gianlorenzo),

1598-1680, włoski rzeźbiarz, architekt, malarz i rysownik; jeden z wybitnych przedstawicieli baroku; rzeźby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne 1622-24), alegoryczne, religijne (Ekstaza św. Teresy 1644-52), portrety, nagrobki, kościoły i fontanny w Rzymie; kolumnada przed Bazyliką Św. Piotra w Rzymie (1656-63).

BOTTICELLI Sandro,

ok. 1445-1510, włoski malarz epoki renesansu; przedstawiciel szkoły florenckiej; freski (w Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie, 1481-83) i obrazy religijne, mitologiczne (Narodziny Wenus ok.1485, Wiosna ok. 1478), alegoryczne odznaczające się chłodnym kolorytem i ekspresyjnym linearyzmem.

BRUNELLESCHI, Brunellesco, Filippo,

1377-1446, włoski architekt, rzeźbiarz i złotnik; jeden z głównych przedstawicieli renesansu; szpital Ospedale degli Innocenti (1419-44), kopuła katedry S. Maria del Fiore (1420-36), kaplica Pazzich przy kościele S. Croce (1429-30) - we Florencji; odegrał wielką rolę w kształtowaniu się włoskiej architektury renesansowej.

FRANCESCA Piero Della,

ok. 1416-92, włoski malarz i teoretyk sztuki okresu renesansu; obrazy i freski religijne (w kościele S. Francesco w Arezzo, 1452-66); traktat De prospectiva pingendi (przed 1482).

GHIBERTI Lorenzo,

ok. 1381-1455, rzeźbiarz włoski, okresu przełomu gotyku i renesansu; działał we Florencji; główne dzieła to drugie (1403-24) i trzecie drzwi brązowe (Porta del Paradiso 1425-52) do baptysterium florenckiego; traktat Comentari (po 1447), zawierający m.in. dzieje artystów włoskich XIV w.

PALLADIO Andrea,

właściwie Andrea di Pietro, 1508-80, włoski architekt i teoretyk późnego renesansu; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzującego kierunku w architekturze późnego renesansu; pałace, wille (Rotonda pod Vicenzą, od 1550) i kościoły (S. Giorgio Maggiore w Wenecji, 1560-75); studia nad antykiem; traktaty m.in. Cztery księgi o architekturze (1570, wydanie polskie 1955). Twórczość architektoniczna i teoretyczna Palladia oddziałała na kraje europejskie (zwłaszcza na architekturę angielską XVII i XVIII w.).

TYCJAN,

właściwie Tiziano Vecellio, ok. 1488-1576, włoski malarz epoki renesansu; przedstawiciel szkoły weneckiej, wybitny kolorysta; portrety (m.in. papieża Pawła III, Karola V), obrazy mitologiczne (Bachus i Ariadna 1522), religijne (Grosz czynszowy ok. 1517), historyczne, alegoryczne (Miłość niebiańska i Miłość ziemska ok. 1515).

VERROCCHIO Andrea del,

właściwie Andrea di Cione, 1435-88, włoski rzeźbiarz, malarz i złotnik epoki renesansu; rzeźby religijne (Chrystus i św. Tomasz ok. 1460-82), nagrobki, pomniki (m.in. konny Bartolomeo Colleoniego w Wenecji 1481, ukończony pośmiertnie 1496); obrazy religijne (Chrzest Chrystusa ); nauczyciel Leonarda da Vinci.

RAFAEL,

właściwie Rafaelo Santi, 1483-1520, włoski malarz i architekt; wybitny artysta epoki renesansu; obrazy religijne, zwł. Madonny (Piękna ogrodniczka ok. 1507, Madonna Sykstyńska ok. 1513), portrety (Leon X z kardynałem Giulio Medici i Luigi Rossi ok. 1518), freski (w Stanzach 1509-14 i Loggiach Watykańskich 1517-19); kierował budową Bazyliki Św. Piotra w Rzymie (1515-20).

LEONARDO DA VINCI,

1452-1519, włoski malarz, architekt, rzeźbiarz i teoretyk sztuki, wynalazca, badacz przyrody i filozof; jeden z największych artystów renesansu; obrazy i freski religijne oraz portrety o harmonijnej kompozycji i proporcjach, łagodnym światłocieniu (sfumato); Dama z gronostajem (1483-85), Madonna wśród skał (1483), Ostatnia wieczerza (1495-98), Św. Anna Samotrzecia (1500-06), Mona Liza (ok. 1503-06); wynalazki techniczne i naukowe; prace teoretyczne; Traktat o malarstwie (pośmiertnie zestawiony z notatek, 1651, przekład polski 1961).

MONA LISA, Gioconda,

portret Mony Lisy di Giocondo o słynnym zagadkowym uśmiechu, namalowany przez Leonarda da Vinci 1503-06; obecnie w Luwrze w Paryżu.

31. Barok

BAROKU SZTUKA.

Barok w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech (Rzym) w 2. połowie XVI w.; trwał do połowy XVIII w.; gł. okresy baroku: wczesny, dojrzały i późny; zob. też Polska sztuka.

Architektura.

Architekturę baroku cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminująca na osi środkowej; efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów itp.; wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il GesÔ, liczne warianty we wszystkich krajach; różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne itp.); monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych (Weingarten, Göttweig); w architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Vaux-le-Vicomte, Wersal, Würzburg, Schönbrunn); we wnętrzach, zazwyczaj na osi głównej, salon i reprezentacyjna klatka schodowa; ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal). Główne ośrodki architektury barokowej: Włochy (G.L. Bernini, F. Borromini oraz C. Maderna, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Hiszpania (churrigueryzm), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pöppelmann, bracia Asam) i Austria (J.B. Fischer von Erlach, J.L. von Hildebrandt). We Francji (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault) i Anglii (I. Jones, Ch. Wren, J. Vanbrugh) - kierunek klasycyzujący.

Rzeźba.

Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, często, zwł. w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy; główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. MontaĎéz, A. Cano (Hiszpania), I. Günther, B. Permoser (Niemcy i Austria); w Polsce - J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter.

Malarstwo.

Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccich, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwł. w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwł. w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych: w malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velázquez, F. de Zurbarán, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W grafice dominował miedzioryt i akwaforta; nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego (powstanie słynnych manufaktur), zwł. ceramiki, meblarstwa i tkactwa.

CARAVAGGIO,

właściwie Michelangelo Merisi da Caravaggio, 1573-1610, malarz włoski, przedstawiciel wczesnego baroku; sceny o tematyce religijnej, także mitologicznej, rodzajowej i martwe natury; w latach 1597-1606 powstały m.in.: Powołanie św. Mateusza, Bachus, Śmierć Marii; od nazwiska Caravaggio wykształcił się kierunek realistyczny w malarstwie barokowym - zwany caravaggionizmem.

CARAVAGGIONIZM,

kierunek w malarstwie barokowym, korzystający z osiągnięć warsztatowych Caravaggia; cechuje go m.in. kontrastowy światłocień, intensywny koloryt, śmiałe skróty perspektywiczne; rozwinął się we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Holandii i Flandrii.

ILUZJONIZM,

dążenie do oddania w sztukach plastycznych możliwie najwierniejszego odbicia rzeczywistości przez stosowanie skrótów, perspektywy linearnej i malarskiej oraz światłocienia.

RUBENS Peter Paul,

1577-1640, malarz flamandzki; jeden z wybitnych twórców epoki baroku; liczni uczniowie i współpracownicy; gł. tematyka religijna (Zdjęcie z krzyża 1611-14, Pokłon Trzech Króli 1624, wielokrotne przedstawienia Marii i świętych), a także mitologiczna (Sąd Parysa, Święto Wenus ok. 1630-1631), portrety (Helena Fourment z dziećmi 1635), sceny rodzajowe, krajobrazy (Pejzaż z tęczą ok. 1636); cykl malowideł dekoracyjnych przedstawiających życie Marii Medycejskiej (1622-25; obecnie w Luwrze); liczne rysunki.

BERNINI Giovanni Lorenzo (Gianlorenzo),

1598-1680, włoski rzeźbiarz, architekt, malarz i rysownik; jeden z wybitnych przedstawicieli baroku; rzeźby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne 1622-24), alegoryczne, religijne (Ekstaza św. Teresy 1644-52), portrety, nagrobki, kościoły i fontanny w Rzymie; kolumnada przed Bazyliką Św. Piotra w Rzymie (1656-63).

33. Manieryzm

MANIERYZM,

styl w sztuce europejskiej, stanowiący przejściową fazę od renesansu do baroku; powstał ok. 1520 we Włoszech i rozwinął się w XVI w. w innych krajach; główne cechy: odejście od harmonii renesansu; subiektywizm i dramatyczna ekspresja, często deformacja form; wirtuozeria, spirytualizm, wyrafinowanie, dekoracyjność.

SARMATYZMU SZTUKA,

sztuka w Rzeczypospolitej i krajach sąsiednich XVI-XVIII w., posługująca się formami manierystycznymi, baroku rzymskiego, a w końcowej fazie rokoka.

Architektura.

W przeciwieństwie do dworu królewskiego i episkopatu, lansujących rzymski barok - średnia szlachta i mieszczaństwo wprowadzały rozwiązania rodzime, często jeszcze renesansowo-manierystyczne, o bryłach gotyckich i charakterystycznej dekoracji stiukowej sklepień (tzw. typ lubelski i typ kaliski).

Malarstwo.

Najwyraźniejsze piętno sarmatyzm odcisnął w malarstwie, gł. portretowym - charakterystyczny stał się tzw. portret sarmacki, którego szczególną odmianę stanowiły portrety trumienne. Malarstwo portretowe w duchu sarmackim zaczęło kształtować się już w końcu XVI w., za panowania Stefana Batorego. Pełny rozkwit osiągnęło w epoce baroku, a kontynuowane było w dobie rokoka. Początkowo kaligraficzne i płaskie, w okresie baroku przyswoiło sobie jakości malarskie i nabrało cech bryłowatości. W rokoku, obok wizerunku stylizowanego i reprezentacyjnego (atrybutem był pancerz i zarzucony na ramiona purpurowy płaszcz gronostajowy), występują gł. podobizny niemal naturalistyczne. W tych czasach portret sarmacki był w opozycji do zachodnioeuropejskiego dworskiego. Sztuka sarmatyzmu osiągnęła swoje apogeum za panowania Jana III Sobieskiego, który popierał ten nurt sztuki stanowiącej niekiedy instrument polityczny propagandy, nie poparty jednak refleksją teoretyczną. Znamienne dla czasów Sobieskiego jest łączenie cech sarmatyzmu z pozorami antykizacji. Jego rezydencja w Wilanowie, gł. dekoracja malarsko-rzeźbiarska, stanowiła swoistą apoteozę sarmackiego króla-bohatera. W epoce Sasów portret sarmacki ponownie zyskał na znaczeniu.

Rzemiosło artystyczne.

Specyficzny smak sarmacki wyrażał się w rzemiośle artystycznym - ubiór (gł. pasy kontuszowe wytwarzane m.in. w polskich persjarniach), wyroby złotnicze, zbroja (ozdobne kałkany, rzędy końskie), kobierce miały znamiona sztuki i kultury Orientu. Szlachcic-sarmata wyróżniał się wyglądem: fryzura z podgolonymi włosami i zachowanym czubem, zakładany na żupan kontusz przepasywany pasem kontuszowym, z karabelą u boku.

CARRACCI,

rodzina malarzy włoskich, działających w Bolonii; przedstawiciele eklektyzmu i akademizmu w sztuce włoskiej; założyciele Akademii Carraccich (1585) w Bolonii; Lodovico, 1555-1619, obrazy religijne i freski; Agostino, 1557-1602 kuzyn Lodovica, teoretyk, obrazy i freski w Palazzo del Giardino (ok. 1600) w Bolonii; Annibale, 1560-1609 brat Agostina, kuzyn Lodovica, obrazy i freski, zwłaszcza o tematyce mitologicznej, m.in. w Palazzo Farnese (1595) w Rzymie.

TINTORETTO,

właściwie Jacopo Robusti, 1518-94, wybitny włoski malarz okresu manieryzmu; przedstawiciel szkoły weneckiej; obrazy religijne (Cud św. Marka 1548), kompozycje mitologiczne, portrety.

VASARI Giorgio,

1511-74, włoski malarz, rzeźbiarz, architekt i historiograf sztuki; przedstawiciel manieryzmu; obrazy i freski religijne, alegoryczne, mitologiczne; budowle (Palazzo degli Uffizi we Florencji, od 1560); rzeźby, dekoracje teatralne; autor pierwszej historii sztuki włoskiej; Żywoty najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów (1550, wydanie polskie 1985).

EKLEKTYZM, szt. plast.

tendencja polegająca na łączeniu elementów stylowych zapożyczonych z różnych epok i środowisk artystycznych, nie dająca jednak nowej syntezy formy; była m.in. podstawą akademizmu, występowała w różnych epokach, charakterystyczna zwłaszcza dla drugiej połowy XIX w.

AKADEMIZM,

szt. plast. prąd w sztuce charakterystyczny zwłaszcza dla XVIII i XIX w., oparty na regułach estetyki antycznej; polega na naśladowaniu artystów i dzieł uznanych za doskonałe; akademizm ogranicza swobodę twórczą zarówno w doborze tematyki, jak i środków formalnych; źródłem akademizmu były akademie wywodzące się z późnorenesansowej sztuki włoskiej (Accademia di San Luca, Carraccich Akademia), które początkowo w swej działalności teoretycznej i pedagogicznej odgrywały rolę pozytywną, z czasem zaś stały się ostoją konserwatyzmu, hamując rozwój sztuki.

HOLBEIN Hans, młodszy,

1497 lub 1498-1543, syn Hansa, niemiecki malarz, rysownik i grafik; jeden z głównych przedstawicieli północnoeuropejskiego renesansu i manieryzmu; wybitny portrecista, nadworny malarz króla Anglii, Henryka VIII.

UFFIZI,

Galleria degli Uffizi, zbiory sztuki mieszczące się we Florencji w pałacu Uffizi, wzniesionym 1560-80 wg projektu G. Vasariego dla urzędów państwowych; od końca XVI w. gromadzono tam zbiory artystyczne, udostępnione publiczności w XVIII w.; jeden z najcenniejszych zbiorów malarstwa na świecie.

VRIES Hans Vredeman de,

1527-ok. 1604, niderlandzki malarz, rytownik, architekt i teoretyk; przedstawiciel manieryzmu; działał w Niderlandach, Niemczech, Pradze i 1592-95 w Gdańsku; tłumaczył traktaty Witruwiusza i S. Serlia; własne traktaty o architekturze, sztychowane wzorniki ornamentów, projektów; malowidła dekoracyjne (m.in. w ratuszu i Dworze Artusa w Gdańsku).

34. Malarstwo holenderskie i flamandzkie XVII w.

NIDERLANDZKA SZTUKA.

Sztuka Niderlandów, początkowo pozostawała pod wpływem sztuki niemieckiej i francuskiej (zwłaszcza burgundzkiej). Głównym dziełem dojrzałego stylu romańskiego jest katedra w Tournai (od 1110). Wysoki poziom samodzielności w ośrodkach nad rzeką Mozą (m.in. Namur, Huy, LiÉge, Maastricht) osiągnęły: złotnictwo, odlewnictwo, miniatorstwo i rzeźba w kości słoniowej (R. de Huy). Sztuka mozańska wywarła wpływ na inne kraje europejskie (także Polskę). Centrum architektury gotyckiej było Tournai. Wpływ stylu wielkich francuskich katedr zaznaczył się w XIII w. (katedra i kościół Notre-Dame-de-la-Chapelle w Brukseli, kościół Św. Bawona w Gandawie, katedra w Utrechcie); do wybitnych dzieł architektury gotyckiej należą kościoły Św. Piotra w Leuven, Św. Jana i Św. Marcina w LiÉge, katedra w 's-Hertogenbosch. Świecką architekturę gotycką reprezentują hale miejskie (Ypres, Brugia, Leuven), ratusze (Mechelen, Bruksela, Leuven) i liczne domy mieszkalne o wąskiej fasadzie ze schodkowym szczytem. W XIV w. rozkwitło złotnictwo gotyckie. W malarstwie niderlandzkim (główne ośrodki - Brugia, Tournai, Bruksela) najwcześniej i najpełniej wystąpiła postawa realistyczna, która doprowadziła do powstania ok. 1420-1435 zrywającej ze sztuką średniowieczną wizji człowieka harmonijnie zespolonego z otoczeniem i przyrodą. To nowe malarstwo reprezentowali gł. J. van Eyck, P. Christus i R. Campin, zwany Mistrzem z Flémalle, R. van der Weyden oraz wielu innych wybitnych artystów XV w. (D. Bouts, Geertgen tot Sint Jans, H. van der Goes, H. Memling). Malarstwo niderlandzkie XV w. wpłynęło na ukształtowanie się sztuki nowożytnej w północnej Europie; wybitni malarze XVI w. (Q. Massys, J. van Cleve, J. Gossaert, zwany Mabuse, B. van Orley) łączyli wpływy renesansu włoskiego z osiągnięciami rodzimych poprzedników XV w. Pejzaż wyodrębnił się jako samodzielny gatunek malarski (J. Patinir). Najwybitniejszym malarzem XVI w. był P. Bruegel (st.). Rzeźba ulegała wpływom renesansowym i manierystycznym (A. de Vries); wpływ na sztukę północnej i środkowej Europy wywarła twórczość C. Florisa i H. Vredemana de Vries; kwitło rzemiosło artystyczne, zwłaszcza tkactwo (tkaniny z Arras, Tournai i Brukseli). Wskutek polityczno-religijnego podziału Niderlandów na Holandię i Flandrię od XVII w. rozwój sztuki obu tych krajów przebiegał odmiennie.

REMBRANDT,

właściwie Rembrandt Harmensz van Rijn, 1606-69, holenderski malarz, rysownik i grafik; jeden z najwybitniejszych twórców w dziejach sztuki; działał w Lejdzie i Amsterdamie; sceny biblijne, religijne, portrety (Lekcja anatomii doktora Tulpa 1632, Flora 1634, Wymarsz strzelców zwany Strażą nocną 1642), autoportrety, pejzaże (Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem 1638, sceny mitologiczne, historyczne (Jedność kraju 1641); silnie oddziałał na współczesną mu sztukę holenderską i europejską.

POLSKA SZTUKA.

Średniowiecze.

W okresie wczesnego średniowiecza (VI-IX w.) sztuka na ziemiach polskich wydatnie korzystała z rodzimej tradycji słowiańskiej kultury; przejęła też pewne tradycje Celtów, a także różne elementy starożytnej kultury rzymskiej; wpłynęły na nią również kontakty handlowe poprzez import wyrobów z odległych nieraz terenów; na ziemiach polskich istniało już wtedy kilka rodzajów budownictwa: drewniano-ziemne konstrukcje obronne grodów (Gniezno, Poznań), drewniane świątynie, dwory i budynki mieszkalne (Szczecin, Wolin), kamienne obwałowania miejsc kultu religijnego (Łysiec, Ślęża), znano także kopce ziemne, sypane ku czci panujących (np. tzw. Kopiec Krakusa). Pierwsze budowle kamienne pojawiły się w okresie przedromańskim (X-XI w.): należy do nich rotunda Św.Św. Feliksa i Adaukta na Wawelu, pierwsze katedry typu bazylikowego (Poznań, Gniezno, Kraków), palatia z kaplicami (Ostrów Lednicki, Giecz), założenia klasztorne (Tyniec) i kolegiaty (Tum, pod Łęczycą). W XII w. oprócz kościołów o prostej formie (Czerwińsk, Kruszwica) powstawały też świątynie bardziej zróżnicowane przestrzennie (Wiślica). Rzeźba kamienna, dotąd nielicznie występująca, w XII w. znalazła szersze zastosowanie w dekoracji architektonicznej (portal kościoła Św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu, kolumny w kościele Św. Trójcy w Strzelnie); wybitnym dziełem romańskiej sztuki odlewniczej są Drzwi Gnieźnieńskie; do nielicznych zabytków malarstwa ściennego tego okresu należą relikty polichromii kolegiaty w Tumie pod Łęczycą; malarstwo miniaturowe, występujące początkowo w dziełach sztuki importowanej, znalazło z czasem zastosowanie w rękopisach sporządzanych na miejscu. Z okresem gotyku (XII-XV w.) łączyła się budowa licznych świątyń, coraz częściej wznoszonych z cegły (kościoły: Mariacki i Św. Katarzyny w Krakowie oraz we Wrocławiu, w Stargardzie, Toruniu, Gdańsku, Fromborku) i coraz wyraźniej różnicujących się w poszczególnych regionach kraju (Śląsk, Małopolska, Wielkopolska, Pomorze, Warmia); od XIII w. wzrosła wyraźnie liczba budynków o przeznaczeniu świeckim (ratusze - we Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku, sukiennice - w Krakowie, wagi i kamienice mieszczańskie - w Toruniu, Gdańsku), a także budownictwa obronnego (mury miejskie - Chełmno, Kraków, Paczków, zamki - Bolków, Lidzbark, Niedzica, warowne dwory - Dębno k. Brzeska); zindywidualizowanie regionalne silnie zaznaczyło się w budownictwie drewnianym (kościół w Dębnie k. Nowego Targu). Rzeźba gotycka rozwijała się bujnie na Śląsku (rzeźby kaplicy Św. Jadwigi w Trzebnicy, nagrobki Piastów śląskich, liczne portale), w Krakowie (nagrobki królewskie w katedrze); w XV w. przeszła ona podobnie jak malarstwo ewolucję od stylu miękkiego (krąg tzw. Mistrza Pięknych Madonn z końca XIV w.) do nurtu realistycznego (2. połowa XV w. i początek XVI w.). Dziełem najwyższej klasy jest Ołtarz Mariacki w Krakowie Wita Stwosza (koniec XV w.) i nagrobki jego dłuta; wysoki poziom osiągnęły dzieła iluminatorstwa oraz malowane ołtarze szkoły krakowskiej (Poliptyk Dominikański).

Czasy nowożytne.

W epoce odrodzenia (XVI-1. połowa XVII w.) sztuka stała się wyrazem całkowicie odmienionej postawy artysty (humanizm) w stosunku do świata; dokonało się to w Polsce dzięki kontaktom z renesansową kulturą włoską i antykiem; głównym ośrodkiem artystycznym stał się Kraków; dokonana tu przebudowa zamku królewskiego (dziedziniec arkadowy), budowa Kaplicy Zygmuntowskiej (projekt B. Berrecciego), a także przebudowa krakowskich Sukiennic (motyw attyki w zwieńczeniu budynku) przyczyniły się do utwierdzenia stylu renesansowego w całym kraju; jego formy przyjęła gł. architektura świecka - liczne zamki i pałace (Niepołomice, Pieskowa Skała, Baranów Sandomierski, Brzeg, Krasiczyn), ratusze (Poznań), kamienice (Kazimierz Dolny, Gdańsk). W rzeźbie powstał nowy typ nagrobka przyściennego (Jana Olbrachta, Zygmunta I Starego w katedrze wawelskiej B. Berrecciego i nagrobki dłuta J. Michałowicza z Urzędowa oraz G.M. Padovano). W Krakowie rozwijało się także malarstwo miniaturowe (Kodeks Behema, twórczość S. Samostrzelnika). Powstał specyficzny rodzaj całopostaciowego portretu reprezentacyjnego (M. Kober). Charakterystyczne cechy renesansu polskiego zaznaczyły się w sposób bardziej zdecydowany w jego późniejszej odmianie, przynależnej już do stylu manieryzmu (2. połowa XVI, 1. połowa XVII w.), której charakterystycznym przykładem jest malarska twórczość T. Dolabelli i rzeźbiarska - S. Gucciego.

Rozwój sztuki baroku (1 połowa XVII-1 połowa XVIII w.) wiązał się z okresem kontrreformacji i umocnieniem się pozycji Kościoła rzymskokatolickiego; powstawały liczne świątynie i klasztory, początkowo o formach surowych i monumentalnych (kościoły jezuickie w Nieświeżu, Kaliszu i Krakowie), potem coraz bardziej wyszukanych (kościoły - Św. Anny w Krakowie, Św. Piotra na Antokolu w Wilnie, Kalwaria Zebrzydowska), często o wnętrzach wyposażonych w bogatą dekorację malarską i rzeźbiarską; pojawiły się także okazałe dzieła architektury świeckiej (pałace w Kielcach, Wilanowie, zamek w Łańcucie, Krzyżtopór, przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie). W Warszawie rozwinął aktywną działalność Tylman z Gameren (m.in. pałac Krasińskich ). Lata 1720-70 - okres późnego baroku i rokoka charakteryzuje się działalnością architektów saskich, zatrudnionych gł. w Warszawie (Oś Saska - wielkie założenie urbanistyczno-ogrodowe - M.D. Pöppelmann i in., wschodnie skrzydło Zamku Królewskiego - G. Chiaveri, C.Ch. Knöffel); wystąpiła też w sposób wyraźny stylowa orientacja francuska; do najznakomitszych rezydencji tego czasu wznoszonych na prowincji należały pałace: w Białymstoku (architekci J.Z. Deybel, J.H. Klemm) i Radzyniu Podlaskim (J. Fontana); na terenie Wielkopolski działał P. Ferrari, w Małopolsce -F. Placidi, we Lwowie i okolicach - J. de Witte i B. Meretyn, na Wileńszczyźnie - K. Glaubitz. Do rozkwitu doszła rzeźba architektoniczna w stiuku (G.B. Falconi, P. Peretti, B. Fontana); najwybitniejszym rzeźbiarzem czasów Jana III Sobieskiego był gdańszczanin A. Schlüter (prace w Wilanowie i Warszawie); najoryginalniejszy zaś wyraz uzyskała późnobarokowa i rokokowa rzeźba lwowska (J.J. Pinsel, F. i S. Fesingerowie, A. Osiński). W końcu XVII w. wyróżniał się zespół malarzy pracujących dla Jana III Sobieskiego, gł. w Wilanowie (J. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Reisner, C. Callot, M.A. Palloni), a także wybitny portrecista gdański J.D. Schultz; styl późnego baroku reprezentowali malarze Sz. Czechowicz i T. Kuntze, w różny sposób czerpiący z doświadczeń malarstwa włoskiego.

Około 1760 w Polsce zaczęło się zaznaczać zainteresowanie dla form uproszczonych, charakteryzujących styl klasycyzmu; rozwój tego kierunku zawdzięczał podnietę mecenatowi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i części środowiska magnackiego, choć w rzeźbie i malarstwie pozostawał nadal żywy nurt baroku i rokoka. Na Zamku Królewskim w Warszawie dokonano klasycystycznej przebudowy wnętrz (J. Fontana, V. Louis, D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer); nową oryginalną formę architektoniczną otrzymały też królewskie Łazienki; licznie powstające pałace są dziełem wybitnych architektów (Sz.B. Zug, S. Zawadzki, J. Kubicki); późna odmiana klasycyzmu znalazła odbicie w licznych monumentalnych gmachach warszawskich czasów Królestwa Polskiego; do najwybitniejszych należały realizacje projektów A. Corazziego (Teatr Wielki, zespół pałaców przy pl. Bankowym). Ważnym ośrodkiem sztuki były Puławy Czartoryskich (budowle Ch.P. Aignera), także Wilno (W. Gucewicz); w założeniach ogrodowych, realizowanych pod koniec XVIII w. wyraźnie zaznaczało się znamienne dla epoki dążenie do powrotu do natury dzikiej, nieuporządkowanej (Powązki, Puławy, Arkadia). Dla Stanisława Augusta Poniatowskiego pracowali rzeźbiarze - J. Monaldi, T. Righi i F. Pinck; w okresie Królestwa Polskiego wybili się zwł. artyści: P. Maliński, L. Kaufmann i J. Tatarkiewicz, wypowiadający się w formach surowszego, bardziej powściągliwego klasycyzmu. Kierunek malarstwu tego okresu nadawał pierwszy nadworny malarz królewski - M. Bacciarelli (portrety króla i inne sceny historyczne) oraz B. Bellotto (zwany Canaletto) - twórca serii słynnych widoków Warszawy, J.P. Norblin reprezentujący nurt rodzajowy, kontynuowany potem m.in. przez Z. Vogla i K. Wojniakowskiego; w Wilnie działał F. Smuglewicz; głównym reprezentantem klasycyzmu w malarstwie warszawskim był A. Brodowski.

Około 1830 w architekturze pod wpływem romantyzmu nasiliły się wcześniej już występujące tendencje nawiązywania do stylów historycznych (zwł. do gotyku i renesansu), co utrzymywało się do początku XX w. Postępujące w XIX w. uprzemysłowienie i urbanizacja przyczyniły się do wznoszenia wielu budynków użyteczności publicznej (m.in. Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie - projektu H. Marconiego). W XIX w. na gruncie dorobku artystycznego okresu stanisławowskiego wykrystalizowała się narodowa szkoła malarstwa (P. Michałowski, H. Rodakowski, A. Orłowski - malarze o randze europejskiej), która znalazła następnie swą kontynuację w malarstwie historycznym, mającym oparcie w postawie patriotycznej (J. Matejko, A. Grottger, J. Kossak, J. Brandt), a także w malarstwie rodzajowym (W. Gerson, J. Szermentowski, A. Kotsis, M. i A. Gierymscy, J. Chełmoński); spośród reprezentantów malarstwa akademickiego szczególną sławę zyskał H. Siemiradzki.

Wpływy impresjonizmu przejawiły się w Polsce w formie dosyć umiarkowanej (J. Pankiewicz, W. Podkowiński, O. Boznańska, częściowo J. Stanisławski, J. Fałat, L. Wyczółkowski).

W okresie Młodej Polski (przełom XIX i XX w.) rozwijał się styl modernizmu i secesji, z głównym ośrodkiem w Krakowie (architekci: M. Tołwiński, H. Stiefelman, G. Landau-Gutenteger), często z elementami sztuki ludowej (F. Mączeński, T. Stryjeński); w końcu XIX w. dzięki S. Witkiewiczowi ukształtował się tak zwany styl zakopiański. Do treści symbolicznych, a także do twórczości ludowej sięgali malarze: J. Malczewski, S. Wyspiański, J. Mehoffer, rzeźbiarze: W. Szymanowski, K. Laszczka; modernizm uzewnętrznił się też w grafice i rzemiośle artystycznym; niektórzy malarze zachowali pozycję odrębną (W. Ślewiński, W. Wojtkiewicz). Około 1930 zaczął się precyzować nowy styl architektury funkcjonalnej (B. i S. Brukalscy, H. i Sz. Syrkusowie, B. Lachert).

W sztuce okresu II Rzeczypospolitej (1918-44) utorował sobie drogę nowoczesny rodzaj stylizacji formy (W. Skoczylas, J. Szczepkowski, W. Jastrzębowski, Z. Stryjeńska, formiści, grupa Rytm); malarstwo często nawiązywało do postimpresjonizmu (kapiści); w specyficzny sposób rozwijał się abstrakcjonizm (W. Strzemiński i jego teoria unizmu); wybitną rolę odegrali malarze: T. Makowski, Z. Waliszewski, T. Czyżewski, A. i Z. Pronaszkowie, J. Cybis, rzeźbiarze: X. Dunikowski, F. Strynkiewicz, T. Breyer, E. Wittig, H. Kuna, A. Karny, A. Zamoyski oraz związana z konstruktywizmem K. Kobro, graficy: S. Ostoja-Chrostowski, S. Mrożewski, T. Cieślewski (syn), T. Kulisiewicz.

Współczesność.

Wkrótce po II wojnie światowej, pod naciskiem państwowej polityki kulturalnej, zaczęła dominować, oparta na tradycji XIX-wiecznego malarstwa, sztuka realizmu socjalistycznego (1949-55). W architekturze towarzyszył temu nawrót do stylów historycznych; oryginalny wyraz uzyskały realizacje - Trasa W-Z i Stadion Dziesięciolecia w Warszawie; odbudowane zostało Stare Miasto w Warszawie i Gdańsku. Manifestacją nowych postaw stała się (1955) wystawa sztuki młodych w warszawskim Arsenale: odtąd zaczął zaznaczać się wyraźny zwrot do indywidualnych poszukiwań twórczych, m.in. ku abstrakcji (odmiany: informel - A. Kobzdej, T. Kantor, S. Gierowski i wywodzącej się z koloryzmu - P. Potworowski, T. Dominik, inne odmiany -J. Tchórzewski, J. Lebenstein, J. Tarasin). W połowie lat 60. rozwijał się kierunek nowej figuracji; pozycję od niej niezależną zajął J. Nowosielski i jego obrazy inspirowane malarstwem ikonowym. Twórczość konceptualistyczną uprawiają: R. Opałka, J. Rosołowicz, R. Winiarski; ten kierunek zaznaczył się także w rzeźbie (J. Berdyszak, G. Kowalski, M. Szańkowski), na przeciwstawnych pozycjach znalazła się twórczość A. Szapocznikow, B. Zbrożyny, G. Zemły. Oprócz grafiki warsztatowej (H. Chrostowska-Piotrowicz, M. Malina, M. Wejman, J. Panek, J. Gielniak) szczególną pozycję zdobyła grafika użytkowa, a zwłaszcza plakat zyskujący renomę międzynar. (T. Trepkowski, H. Tomaszewski, M. Mroszczak, J. Młodożeniec, W. Świerzy, H. Hilscher, T. Cieślewicz, F. Starowieyski, A. Pągowski, J. Sawka). Od lat 60. pojawiały się, aranżowane przez plastyków, parateatralne widowiska (J. Kalina, J. Bereś); nowe, choć różne spojrzenia na funkcję plastyki w teatrze zaprezentowali T. Kantor i J. Szajna. W latach 60. został zapoczątkowany rozwój budownictwa, zwłaszcza mieszkaniowego, o uproszczonej, bardziej funkcjonalnej formie, lecz także często o daleko posuniętej unifikacji; wzniesiono nowe budowle publiczne: Międzynarodowy Dworzec Lotniczy, Domy Towarowe Centrum - w Warszawie, Halę Sportowo-Widowiskową w Katowicach, budynki uniwersytetu w Toruniu, kościoły - w Nowej Hucie i Rudach Rysich, trasy - Łazienkowską i Toruńską w Warszawie; w latach 70. został odbudowany warszawski Zamek Królewski. W latach 70. obserwuje się narastający ruch powstawania galerii niezależnych i autorskich (Foksal, Akumulatory, Permafo), reprezentujących sztukę awangardową; w latach 80. wielu wybitnych artystów opuściło kraj i często zdobyło sławę międzynarodową. Wraz ze zmianą w latach 90. roli państwa, jako głównego (od 1945) mecenasa sztuki, inicjatywę w tej dziedzinie stopniowo przejęły w znacznej części - innego rodzaju instytucje i osoby prywatne oraz organizacje (m.in. fundacje).

1

19

Druk i opracowanie: Michał Pyka

---