2. Sumer, Syria, Babilon - cywilizacje mezopotamskie

SUMERYJSKA SZTUKA,

sztuka rozwijająca się od końca IV tysiąclecia p.n.e. w miastach-państwach Sumeru (Eridu, Uruk, Ur, Girsu, Lagasz, Nippur). W okresie wczesnosumeryjskim (3200-2600 p.n.e.) miasta otoczone murami obronnymi, w centrum - ośrodek kultowy: świątynie (początkowo na wysokim tarasie, z którego rozwinął się zigurat) i pałac władcy; budulcem - suszona cegła; znano łuk, sklepienie i fałszywą kopułę; rzeźba - figurki wotywne z terakoty lub alabastru, zgeometryzowane postaci ludzkie wykonane w kamieniu, kamienne wazy reliefowe (waza z Uruk), z metalu (srebrna waza Entemeny), stele pamiątkowe i reliefy o kompozycji pasowej; znano technikę inkrustacji; wysoki poziom rzemiosła artystycznego (zwłaszcza złotnictwo, ceramika, wyroby z metalu, pieczęcie cylindryczne). Opanowanie Mezopotamii przez Akadów ok. 2400 p.n.e. kładzie kres rozwojowi sztuki starosumeryjskiej. Dzieła powstające w wiekach następnych świadczą o wykorzystaniu osiągnięć kultury sumeryjskiej przez przybyszów. Sztuka okresu neosumeryjskiego (2150-2000 p.n.e.), zwana sumeryjskim renesansem, nawiązywała do tradycji okresu wcześniejszego; wyróżniała się rzeźba portretowa (posągi Gudei z Lagasz); sztuka sumeryjska wywierając wpływ na sztukę babilońską i asyryjską oddziałała na sztukę późniejszych cywilizacji Mezopotamii.

ASYRYJSKA SZTUKA.

Sztuka państwa asyryjskiego obejmuje okres od początku II tysiąclecia do pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e.; ukształtowana pod wpływem sztuki Sumeru, Akadu i Babilonii oraz sztuki ludów podbitych i ościennych; w okresie staroasyryjskim (pierwsza połowa II tysiąclecia p.n.e.) nie zaznaczyła się jeszcze jej odrębność; właściwy rozwój w okresie średnioasyryjskim (druga połowa II tysiąclecia p.n.e.), w architekturze pojawiły się kamienne ortostaty, w okręgu świątynnym ziguraty, wykształcił się typ podwójnej świątyni asyryjskiej, miasta otoczone murami; z okresu nowoasyryjskiego (koniec II i pierwsza połowa I tysiąclecia p.n.e.) pochodzą pozostałości zespołów pałacowych dawnych stolic (Kalchu, Niniwa, Durszarrukin), do których wejścia strzegły ogromne posągi kamienne lamassu - uskrzydlone byki lub lwy o ludzkich głowach; świątynie z ziguratem tworzą jeden kompleks; w rzeźbie - posągi władców, dostojników, bóstw i geniuszy ukazywane frontalnie w sposób hieratyczny; najbardziej rozpowszechniona płaskorzeźba, zazwyczaj związana z architekturą, przedstawiająca m.in. sceny kultowe, dworskie, batalistyczne o przejrzystej, najczęściej pasowej, kompozycji; fragmenty malowideł ściennych (m.in. w Aszur, Durszarrukin) o tematyce podobnej jak w płaskorzeźbie; małe pieczęcie cylindryczne z kamieni półszlachetnych zdobione przeważnie scenami kultowymi. Sztuka asyryjska, mimo wielu zapożyczeń formalnych i oficjalnego charakteru, osiągnęła wysoki poziom artystyczny i wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój sztuki Bliskiego Wschodu, a przez nią oddziałała również na sztukę grecką.

GLIPTYKA,

sztuka rzeźbienia gemm; popularna w starożytności (Mezopotamia, Grecja, Rzym); uprawiana w okresie renesansu i klasycyzmu.

NINIWA,

starożytne miasto asyryjskie; obecnie ruiny na przedmieściach Mosulu w Iraku; od początku II tysiąclecia p.n.e. ważny ośrodek religijny; od początku VII w. do upadku Asyrii stolica państwa (zniszczona 612 p.n.e.); ruiny Niniwy kryje wzgórze Kujundżik; wykopaliska: pozostałości pałaców, wielkie rzeźby portalowe, resztki malowideł ściennych, liczne tabliczki z pismem klinowym, pieczęcie cylindryczne oraz słynna rzeźba z brązu przedstawiająca głowę władcy akadyjskiego.

AKADYJSKA SZTUKA,

rozwijała się 2340-2200 p.n.e. w Mezopotamii w okresie istnienia państwa Akad; stanowiła twórcze rozwinięcie sztuki sumeryjskiej; do czasów współczesnych przetrwało stosunkowo niewiele zabytków; z budowli tego okresu zachowały się tylko pozostałości świątyń w Esznunie, warowny pałac w Tell Brak oraz ufortyfikowana budowla w Aszur; zabytki plastyki - stele kamienne pokryte płaskorzeźbą przedstawiającą gł. czyny militarne władców (stela Sargona, Naramsina), fragmenty monumentalnych posągów władców o starannym modelunku (diorytowy posąg króla Manisztusu) oraz rzeźby o rysach twarzy i fryzurach przedstawionych w sposób naturalistyczny (alabastrowa głowa z Aszur); gliniane posążki wotywne; pieczęcie cylindryczne; w porównaniu z wcześniejszymi dziełami sumeryjskimi sztuka akadyjska charakteryzuje się doskonalszą techniką, dążeniem do naturalizmu, dynamiką ujęcia tematu; stanowi krótki, lecz ważny etap w rozwoju sztuki Mezopotamii.

BABILOŃSKA SZTUKA,

rozwijała się około połowy II tysiąclecia-1. połowy I tysiąclecia p.n.e. w środkowej i południowej Mezopotamiia; podstawą jej rozwoju były bezpośrednie tradycje sztuki sumer. i akadyjskiej; okres starobabiloński (pierwsza połowa II tysiąclecia p.n.e.) - ruiny wielkiego pałacu w Mari z cennymi malowidłami ściennymi, pozostałości świątyń (m.in. w Tell Harmal), relief starobabiloński reprezentuje stela Hammurabiego odznaczająca się wysokim poziomem artystycznym i nowatorstwem formy (portretowe ujęcia twarzy króla, próba trójwymiarowego modelunku postaci); z okresu średniobabilońskiego (druga połowa II tysiąclecia p.n.e.), sztuka Kasytów, zachowały się gł. kamienne stele graniczne tzw. kudurru; wprowadzono dekorację architektoniczną w postaci figuralnych fryzów z modelowanej cegły; ponowny rozwój sztuki babilońskiej w okresie nowobabilońskim (pierwsza połowa I tysiąclecia p.n.e.) - potężne budowle Babilonu z czasów Nabuchodonozora II, z dekoracją ścienną z glazurowanej, barwnej cegły przedstawiającą zwierzęta i stylizowany ornament roślinny (brama Isztar z drogą procesyjną, rekonstrukcja w Pergamon Museum w Berlinie), rzeźba - kudurru zdobione reliefem, drobne posążki wotywne z terakoty; w gliptyce - pieczęcie płaskie, stemplowe ze scenami kultowymi. Podbój perski nie zahamował rozwoju babilońskiej twórczości artystycznej; jeszcze przez kilkadziesiąt lat wytwarzano dzieła o tradycyjnym babilońskim charakterze, które stanowiły inspirację dla powstających wówczas dzieł perskich.

KUDURRU,

w starożytnej Mezopotamii kamienne słupy graniczne stanowiące dokument aktu nadania przez króla majątku ziemskiego, często z napisem, zdobione reliefami (sceny figuralne, przedstawienia symboliczne); znane od III tysiąclecia p.n.e.

LICYJSKIE GROBOWCE,

monumentalne grobowce kamienne (VI-IV w. p.n.e.) na terenie dawnej Licji (Turcja), łączące tradycję miejscową z wpływami orientalnymi i greckimi; wolno stojące budowle wieżowe lub kute w zboczach skalnych z rzeźbionymi fasadami.

ORTOSTATY,

w architekturze starożytnego Wschodu prostokątne płyty kamienne, zwykle pokryte reliefem, zdobiące i wzmacniające cokoły budowli monumentalnych.

3. Formy architektury starożytnego Egiptu

EGIPTU STAROŻYTNEGO SZTUKA.

Rozwijała się na terenie starożytnego Egiptu od początku IV tysiąclecia p.n.e.; pozostając gł. na usługach władcy i religii, spełniała funkcję propagandy wizualnej w utrwalaniu ustalonego porządku społecznego; cechą charakterystyczną sztuki starożytnego Egiptu była nieprzerwana ciągłość, trwałość i jednolitość artystycznych form; architektura gł. w kamieniu, także budownictwo skalne; budowle grobowe - mastaby, piramidy (Cheopsa piramida), grobowce kute w skale; wielkie świątynie (najlepiej zachowane w Karnaku, Luksorze); rzeźba - w kamieniu i drewnie (gł. posągi władców, dostojników i urzędników), polichromowany relief; malarstwo ścienne, na papirusach; rzemiosło artystyczne - naczynia, przedmioty codziennego użytku, biżuteria, meblarstwo, wyroby ze szkła; Egipt był ośrodkiem sztuki także w okresie hellenistycznym i rzymskim; ostatnia faza sztuki starożytnego Egiptu - sztuka koptyjska; od VII w. w Egipcie rozwój islamu. Sztuka egipska wywarła silny wpływ na sztukę basenu Morza Śródziemnego.

DOLINA KRÓLÓW,

w Górnym Egipcie na terenie nekropoli tebańskiej, miejsce pochówków królów z XVIII-XX dynastii (XVI-X w. p.n.e.); odkryto 62 skalne grobowce, m.in. największy grobowiec Seti I (ponad 100 m długości), najmniejszy Tutanchamona, odkryty 1922 w nienaruszonym stanie.

DOLINA KRÓLOWYCH,

w Górnym Egipcie na terenie nekropoli tebańskiej, miejsce pochówków żon i dzieci królów, gł. z XIX i XX dynastii (XIV-XI w. p.n.e.); ok. 80 skalnych grobowców, m.in. słynny z pięknych malowideł grobowiec królowej Nefertari, żony Ramzesa II.

FAJUM,

oaza w północnym Egipcie, na Pustyni Libijskiej; powierzchnia ok. 1800 km², 1,8 mln mieszkańców (1991); uprawa bawełny, zbóż, trzciny cukrowej, warzyw; wydobycie soli z jeziora Karun; połączona linią kolejową z doliną Nilu. Za czasów XII dynastii (ok. 1991-1786 p.n.e.) rozkwit gospodarczy i kulturalny; 285-246 rozległe bagna wokół jeziora zmeliorowane przez Ptolemeusza II Filadelfosa; pozostałości osad neolitycznych oraz licznych starożytnych budowli; odkryto tu greckie i egipskie papirusy, a także tzw. portrety fajumskie.

FAJUMSKIE PORTRETY,

egipskie portrety sepulkralne z I-IV w., znalezione po raz pierwszy w oazie Fajum (stąd nazwa); malowane na deszczułkach lub płótnie; wykonywane w północnym i środkowym Egipcie; kolekcja portretów fajumskich w muzeach europejskich i amerykańskich; jeden portret fajumski w Muzeum Narodowym w Warszawie, dwa - w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

ABYDOS,

w starożytności miasto w Górnym Egipcie; ośrodek kultu Ozyrysa, wg wierzeń tu znajdował się grób Ozyrysa - cel rzeczywistych i magicznych (pośmiertnych) pielgrzymek; pozostałości cmentarzy ze wszystkich okresów historii starożytnego Egiptu oraz ruiny świątyń, m.in. Seti I, gdzie znaleziono napis hieroglificzny, zwany Tablicą z Abydos, zawierający listę królów Egiptu.

GIZA,

miasto w Egipcie, na zachodnim brzegu Nilu, w zespole miejskim Kairu; 2,1 mln mieszkańców (1992); przemysł maszynowy, bawełniany, tytoniowy, chemiczny; wytwórnia filmowa; ośrodek turystyczny; na skraju pustyni część nekropoli memfickiej: 3 wielkie piramidy faraonów z IV dynastii (Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa), Sfinks, nekropola członków rodziny królewskiej i wielmożów (XXVII-XXV w. p.n.e.).

CHEOPSA PIRAMIDA,

piramida w Gizie, największa z piramid egipskich; zbudowana w XXVI w. p.n.e. jako grobowiec króla Cheopsa (Chufu), zaliczana do siedmiu cudów świata; wysokość ok. 146 m, długość boku kwadratowej podstawy ok. 230 m; z piramidą Cheopsa i jej wymiarami wiąże się wiele pozanaukowych teorii określanych mianem „piramidologii”.

KARNAK,

miejscowość w Górnym Egipcie, w starożytności część Teb; ruiny wielkiego zespołu sakralnego składającego się z 3 odrębnych okręgów otoczonych murami:
1)najważniejszy i najlepiej zachowany okręg centralny poświęcony Amonowi (założony XX-XVIII w. p.n.e., rozbudowywany do okresu rzymskiego), z aleją sfinksów;
2)okręg północny (XV w. p.n.e.) ze świątyniami Montu i Maat;
3)okręg południowy (XV w. p.n.e.) obejmuje świątynię Mut i 2 mniejsze świątynie.

LABIRYNT,

w starożytności budowla o skomplikowanym układzie wnętrza; z przekazów znane 4 labirynty: w Egipcie (w II tysiącleciu p.n.e., świątynia grobowa Amenemhata III), na Krecie (mityczna siedziba Minotaura), na wyspie Samos (VI w. p.n.e.) i w Italii (grobowiec króla etruskiego, Porsenny, koło miasta Clusium, obecnie Chiusi).

MASTABA,

w starożytnym Egipcie grobowiec faraonów, za dynastii III-IV również dostojników; część nadziemna - budowla w kształcie ściętego ostrosłupa o podstawie prostokąta, za ślepymi wrotami i serdabem, część podziemna - szyb i komora grobowa.

MEMFIS,

najstarsza(?) stolica starożytnego Egiptu, założona przez Menesa w drugiej połowie XXIX w. p.n.e.; obecnie ruiny (ok. 28 km od Kairu), m.in. fundamenty świątyni Ptaha, kilka posągów; nekropola memficka obejmuje: Gizę, Abu Sir, Abu Dżirab, Sakkara, Dahszur; całość znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

MEMNONA KOLOSY,

tradycyjna nazwa 2 gigantycznych posągów (17,5 m) króla Amenhotepa III, w Tebach Zachodnich, jedyne pozostałości jego świątyni grobowej; w 27 r. p.n.e. trzęsienie ziemi uszkodziło jeden z kolosów, który odtąd o wschodzie słońca wydawał dźwięk, przez co Grekom i Rzymianom kojarzył się z mitem o Memnonie, synu Jutrzenki (Eos); zjawisko ustało 199 r. n.e. po naprawie posągu.

MUMIA,

zwłoki, które w sposób naturalny lub w wyniku zabiegów konserwujących nie uległy rozkładowi; w starożytnym Egipcie mumie z maską na twarzy, w okresie późniejszym - z wizerunkiem zmarłego (fajumskie portrety), zaopatrzoną w amulety i odpowiednie teksty religijne, umieszczano w trumnie, dostosowanej do jej kształtu; w starożytnym Egipcie występowały również mumie zwierząt uznawanych za święte (np. ibisy, koty, krokodyle).

NEFER(E)TITI, Nefretete,

1. połowa XIV w. p.n.e., żona króla egipskiego Amenhotepa IV Echnatona; jej popiersie, odkryte w Tell el-Amarna, należy do najznakomitszych dzieł sztuki starożytnego Egiptu (ob. w zbiorach berlińskich).

PYLONY,

w architekturze starożytnego Egiptu trapezoidalne budowle kamienne flankujące główny portal świątyni, często zdobione (inskrypcje, reliefy).

TEBY,

w starożytności jedno z głównych miast w Górnym Egipcie, nad Nilem; okresowo stolica państwa, ośrodek polityczny, kulturalny i religijny; obecnie miejscowości: Luksor i Karnak - ruiny olbrzymich zespołów architektury sakralnej, oraz Teby Zachodnie.

TEBY ZACHODNIE,

zespół starożytnych nekropoli i ruin królewskich świątyń grobowych w Egipcie, na terenie starożytnych Teb, na zachodnim brzegu Nilu; obejmuje m.in.: Dolinę Królów, Dolinę Królowych, Deir el-Bahari, kolosy Memnona; wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

UREUS,

zlatynizowana forma słowa egipskiego oznaczającego kobrę sprężoną do skoku; jeden z symboli władzy królewskiej w Egipcie.

USZEBTI,

w starożytnym Egipcie magiczne figurki z gliny, drewna lub kamienia wkładane do grobów; miały zastępować zmarłego w pracy w Krainie Umarłych.

5. Charakterystyka sztuki minojskiej i mykeńskiej

MINOJSKA KULTURA,

nazwa kultury kreteńskiej, utworzona od imienia mitologicznego króla Krety - Minosa.

KRETA,

największa wyspa grecka na Morzu Śródziemnym; powierzchnia 8,3 tys. km², 537 tys. mieszkańców (1991); górzysta, zarośla frygana, w górach wiecznie zielone lasy dębowe; znany region turystyczny; uprawa drzew cytrusowych, winorośli, oliwek; wypas owiec i kóz; rybołówstwo; rzemiosło artystyczne; główne miasta: Chania, Iraklion. Historia. Około 2600-1100 p.n.e. ośrodek kultury zw. kreteńską; państwo miast-państw zjednoczonych pod egidą Knossos; podbite w XV w. przez Achajów(?), w XI(?) w. p.n.e. przez Dorów; w I tysiącleciu p.n.e. teren walk między drobnymi państewkami doryckimi; 69-67 r. p.n.e. podbita przez Rzym, następnie pod panowaniem Bizancjum i Arabów; 1669 podbita przez Turków; po wojnie grecko-tureckiej 1898 uzyskała autonomię; 1913 została zjednoczona z Grecją; 1941-44 okupowana przez Niemców. Zabytki. Najwcześniejsze z okresu neolitu (m.in. ceramika, drobna plastyka), ruiny pałaców (m.in. w Knossos i Fajstos), miast (m.in. Gurnia, Paleokastro); ślady bazylik wczesnochrześcijańskich (IV-XV w.), kościoły gotyckie (XIII-XIV w.), budowle renesansowe (XIV-XVII w.); XIV-XVIII w. szkoła malarstwa ikonowego oddziałująca na cały Półwysep Bałkański.

KRETEŃSKA KULTURA,

kultura minojska, kultura Krety w epoce brązu (3000-1100 p.n.e.), wykazująca pewne powiązania ze sztuką starożytnego Wschodu; wysoki poziom rzemiosła artystycznego i architektury, zwł. pałaców (Knossos, Fajstos, Malia); ogromnym osiągnięciem kultury kreteńskiej było pismo (wcześniejsze, nieodczytane dotąd, linearne A), którego późniejszą wersję (linearne B, odczytane 1952) przejęli Achajowie; dzieli się kultura kreteńska na 3 okresy: wczesnominojski (3000-2000), średniominojski (2000-1600) i późnominojski (1600-1100); ich nazwy pochodzą od imienia legendarnego władcy Krety - Minosa (stąd również kultura kreteńska jest zwana minojską); wywarła wpływ na rozwój kultury greckiej.

CYKLADZKA KULTURA,

kultura rozwijająca się w III i II tysiącleciu p.n.e. na Cykladach, wyspach Morza Egejskiego; ufortyfikowane nadmorskie osady, groby, m.in. szybowe i tolosowe, rzeźba - gł. figurki nagich kobiet z marmuru (wysokość 0,5-1,5 m) o uproszczonych kształtach (tzw. idole); w II tysiącleciu p.n.e. silny wpływ kultury kreteńskiej: ceramika malowana wzorowana na wazach Kamares, pałace w typie megaronu i domy zdobione wielkimi malowidłami ściennymi.

MYKENY,

w starożytności miasto w Grecji, na Peloponezie; jedno z najstarszych miast w Argolidzie; w 2. połowie II tysiąclecia p.n.e. gród Achajów, ośrodek kultury zw. mykeńską; po zajęciu Peloponezu przez Dorów (XI-X w. p.n.e.) Mykeny straciły znaczenie. Wykopaliska (1874-76 H. Schliemann, 1885-87 i później greckie, od 1920 angielskie); ruiny akropolu - siedziby władców: potężne obwarowania (m.in. Lwia Brama), resztki pałacu i domów mieszkalnych, 2 okręgi grobów szybowych, 9 grobów kopułowych (m.in. słynny Atreusza Skarbiec); ok. 80 tabliczek z pismem linearnym B.

ATENY,

Athine, stolica Grecji; na półwyspie Attyka nad Zatoką Sarońską; 748 tys. mieszkańców, zespół miejski (obejmujący m.in. miasto portowe Pireus) 3 mln mieszkańców (1991); największy ośrodek przemysłowy, handlowy, kulturalny i naukowy (szkoły wyższe, w tym uniwersytet, założony 1837) kraju; ośrodek turystyczny o światowej sławie; przemysł przetwórczy o zróżnicowanej strukturze gałęziowej, m.in. stoczniowy, petrochemiczny, maszynowy, włókienniczy, winiarski; węzeł komunikacyjny.

Historia. W starożytności główne miasto Attyki, o zawiązkach z okresu kultury mykeńskiej (1600-1100 p.n.e.); rozkwit pod rządami Pizystratydów w VI - V w., „złoty wiek” Peryklesa; główny ośrodek życia umysłowego i kulturalnego Grecji, od III w. p.n.e. - świata hellenistycznego (obok Aleksandrii); utraciły znaczenie 529 n.e. (zamknięcie Akademii Platońskiej); odzyskały je jako stolica (od 1834) niepodległej Grecji.

Zabytki. Starożytne w 3 głównych zespołach: najważniejszy Akropol z Partenonem i budowle u stóp wzgórza - m.in. teatr Dionizosa, pomnik Lizykratesa; drugi - pozostałości 2 rynków (tj. greckiego - Agory i rzymskiego z Wieżą Wiatrów) oraz dzielnica garncarzy Keramejkos i wielka nekropola; trzeci - grupa budowli na miejscu dzielnicy Hadrianopolis (m.in. świątynia Zeusa Olimpijskiego); ponadto z zabytków - kościoły bizantyńskie (XI-XIII w., m.in. Ajos Theodoros i tak zwana Mała Metropolia), neoklasyczne gmachy reprezentacyjne (XIX w.); muzea: Narodowe Muzeum Archeologiczne, Bizantyńskie, Benakisa. 1896 letnie igrzyska olimpijskie.

EFEZ,

starożytne miasto greckie (obecnie ruiny w Turcji, w pobliżu miasta KuşadasĆ, nad Morzem Egejskim); założone w XI w. p.n.e.; ważny ośrodek handlowy; po 546 pod władzą Persów; 334 zdobyte przez Aleksandra III Wielkiego; 133 p.n.e. przekazane przez Attalosa III Filometora Rzymowi; stolica prowincji rzymskiej Azja; ruiny słynnej świątyni Artemidy (Artemizjon w Efezie).

AKROPOL ATEŃSKI,

Akropolis ateńska, wzgórze w centrum Aten; ślady osadnictwa od neolitu; od VI w. p.n.e. ośrodek kultu - monumentalna zabudowa (świątynia Ateny Polias, skarbce, propyleje Pizystrata) - zniszczony w czasie wojen perskich (480 p.n.e.); z drugiej połowy V w. p.n.e. pochodzą: Partenon, Propyleje, Erechtejon, świątynia Ateny Nike; posągi Ateny; od XVII w. dewastowany (zniszczenie Partenonu 1687; marmury Elgina); od połowy XIX w. prace konserwatorskie; obecnie zespół muzealny, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

GRECJI STAROŻYTNEJ SZTUKA.

Twórczość artystyczna Greków rozwijająca się w XI-I w. p.n.e. na Półwyspie Bałkańskim, wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, południowej Italii, na Sycylii, wybrzeżach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego; poprzedziła ją sztuka mykeńska (helladzka kultura); okres archaiczny (XI-VI w.) - główne zabytki: ceramika malowana we wzory geometryczne, drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej, architektura - domy i małe świątynie w typie megaronu, od VII w. początek budownictwa monumentalnego i rzeźby.

Okres klasyczny (V-IV w.) charakteryzuje umiar, harmonia, logika i jedność kompozycji. Po raz pierwszy powstały miasta (Milet, Pireus) o funkcjonalnym planie z prostokątną siatką ulic (Hippodamos z Miletu); rozwinęła się rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), malarstwo ścienne (Polignot, Mikon), czerwonofigurowe malarstwo wazowe, rzeźba w brązie (m.in. Auriga delficki) i w kamieniu; w 2. połowie V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się głównym ośrodkiem sztuki; działali tu wybitni architekci (Iktinos, Kallikrates), rzeźbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos) i malarze (Agatarchos z Samos, Apollodoros); dokonała się synteza porządków architektonicznych: doryckiego i jońskiego; pojawiła się kolumna koryncka; w rzeźbie Poliktet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos); pod koniec V w. powstał tzw. styl mokrych szat (m.in. Nike Pajoniosa z Mende, Nike zawiązująca sandał); w IV w. zapoczątkowano monumentalizację architektury użytkowej (buleuterionu, teatru, stadionu), powstał nowy typ budowli sakralnej (tolosy) i świeckiej (hotele w Olimpii, arsenał w Pireusie); w rzeźbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy); najwięksi mistrzowie tego okresu: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii, Lizyp - twórca nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos); w malarstwie sztalugowym pojawiła się nowa tematyka (m.in. sceny rodzajowe) i utrwalił się iluzjonizm (Zeuksis, Parrasjos, Apelles z Kolofonu).

W okresie hellenizmu (323-30 r. p.n.e.) grecka sztuka (zwana hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie, bardziej laicka i uniwersalna. Nastąpił rozwit urbanistyki i budownictwa użytkowego (szczytowe osiągnięcie - latarnia morska na Faros); wznoszono monumentalne budowle świeckie i sakralne; w budownictwie mieszkalnym pojawił się dom z perystylem, malowidłami ściennymi, mozaikami posadzkowymi i urządzeniami kanalizacyjnymi; wprowadzono konstrukcję z ciosów klinowych; powszechnie stosowano porządek joński, rzadko - koryncki; w rzeźbie realizm, ekspresja: Ołtarz Pergameński, Nike z Samotraki, Laokoona grupa; drobną plastykę reprezentowały m.in. figurki terakotowe z Tanagry (tanagryjskie figurki); malarstwo sztalugowe odkryło nowe tematy (pejzaże, martwa natura); ceramika malowana ustąpiła reliefowej, wyciskanej z form (megaryjskie czarki); rozkwit rzemiosła artystycznego, m.in. toreutyki, złotnictwa, gliptyki.

Okres rzymski (I-IV w.) - sztuka starożytnej Grecji była coraz częściej anonimowa i mniej oryginalna; wcześniej jej wpływom uległa m.in. sztuka etruska i rzymska; w pewnych okresach determinowała styl sztuki perskiej i egipskiej; jej dziedzictwo przejęła sztuka bizantyńska i koptyjska; w czasach nowożytnych stała się jedną z podstaw teorii klasycyzmu.

HELLADZKA KULTURA,

kultura kręgu egejskiego, rozwijająca się w epoce brązu (ok. 2900-1100 p.n.e.) na terenie późniejszej Grecji (Hellady), pozostająca, zwłaszcza w okresie końcowym (zwanym mykeńskim), pod silnymi wpływami Krety; z tego ostatniego okresu znane są potężne obmurowania akropoli i pałace (Mykeny, Tyryns), groby szybowe, kopułowe (Atreusza Skarbiec) i komorowe, wyroby rzemiosła o wysokim poziomie artystycznym (m.in. złote diademy i maski pośmiertne, kunsztownie zdobiona broń, ceramika).

KNOSSOS,

w starożytności miasto na Krecie, w pobliżu obecnego miasta Iraklion; siedziba władców wyspy w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e., związane z mitem o Minotaurze, Tezeuszu i Ariadnie; ruiny (odkryte 1899 przez A. Evansa) rozległej budowli zw. pałacem Minosa lub Labiryntem kreteńskim (został częściowo zrekonstruowany), z pomieszczeniami reprezentacyjnymi (malowidła ścienne), mieszkalnymi, gospodarczymi i kultowymi; archiwum tabliczek z pismem linearnym B.

KORYNT, Korinthos,

miasto i port w Grecji, na Peloponezie, nad Zatoką Koryncką; 27 tys. mieszkańców (1991). W starożytności słynny z rękodzieła (m.in. wazy, brązy, tkactwo) i budownictwa okrętów; zachowały się ruiny doryckiej świątyni Apollina (ok. 510 p.n.e.) oraz resztki licznych budowli rzymskich; na Akrokoryncie -resztki fortyfikacji i pozostałości świątyni Afrodyty (VI w. p.n.e., restaurowana IV w. p.n.e.); zabytki z wykopalisk w miejscowym muzeum.

SPARTA,

Sparti, miasto w południowej Grecji (Peloponez); główny ośrodek rolniczy Lakonii; 13 tys. mieszkańców (1991). W starożytności stolica potężnego państwa-miasta, zw. również Lacedemonem, założonego w IX wieku p.n.e. przez Dorów, rywalizującego z Atenami o hegemonię w Grecji, od 146 pod władzą Rzymu, zniszczona przez Wizygotów (396) i Słowian (VI-IX w.). Wykopaliska, m.in. ruiny świątyni Ateny Chalkiojkos (VII-VI w. p.n.e.), teatru (II-I w. p.n.e.), fragmenty murów obronnych (III-II w. p.n.e.); za murami - pozostałości okręgu Artemidy Ortia (VIII-VI w. p.n.e.).

TEBY,

miasto w środkowej Grecji, na północny zachód od Aten; ok. 20 tys. mieszkańców; ośrodek turystyczny i handlowy (targi wina). W starożytności główne miasto Beocji; ok. 1400 p.n.e. gród Kadmea; od VII w. p.n.e. na czele Związku Beockiego; w IV w. zdobyły krótkotrwałą hegemonię w Grecji (Epaminondas); 335 p.n.e. zburzone przez Aleksandra III Wielkiego. Wykopaliska: na akropolu - m.in. ruiny pałacu królewskiego z 2. połowy II tysiąclecia p.n.e. (malowidła ścienne, tabliczki z pismem linearnym B), w mieście ruiny świątyń i teatru; bizantyński kościół z IX w. i wieża Franków (muzeum).

AMFORA,

w starożytnej Grecji naczynie gliniane o 2 pionowych uchwytach, często zdobione; używane gł. do przechowywania płynów; specjalny typ amfor * panatenajskie amfory.

PANATENAJSKIE AMFORY,

w starożytnej Grecji specjalny typ amfor wykonywanych (VI-IV w. p.n.e.) w Atenach, w technice czarnofigurowej, z tradycyjną dekoracją; napełnione oliwą (od kilku do kilkudziesięciu sztuk) stanowiły nagrodę dla zwycięzców igrzysk panatenajskich, urządzanych od 566 p.n.e. w Atenach.

6. Chronologia rzeźby greckiej i cechy poszczególnych faz rozwojowych

MIKON,

VI w. p.n.e., grecki rzeźbiarz i malarz z Aten; twórca (wraz z Polignotem) malowideł w Tezejonie oraz w Stoa Pojkile w Atenach; inicjator (?) stylu mokrych szat w malarstwie; wszystkie malowidła zaginione.

FIDIASZ,

V w. p.n.e., największy wg starożytnych rzeźbiarz grecki okresu klasycznego; przyjaciel i doradca artystyczny Peryklesa; kierownik (od 447) pracowni rzeźbiarskiej na Akropolu ateńskim, później działał w Olimpii; twórca chryzelefantynowych posągów Zeusa Olimpijskiego (po 432 p.n.e., zaliczany do siedmiu cudów świata) i Ateny Partenos (przed 438 p.n.e.), ponadto m.in. posągów Ateny Promachos (wysokość ok. 7 m, ok. 460-450 p.n.e.), Ateny Lemnia (ok. 451-444 p.n.e.), rzeźb Partenonu; wywarł decydujący wpływ na rozwój greckiej rzeźby monumentalnej.

POLIKLET,

V w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich, pochodzący z Argos; mistrz techniki brązowniczej; twóca kanonu proporcji ciała ludzkiego (Doryforos ok. 440 p.n.e., Diadumenos ok. 420 p.n.e.) ujętego w kontrapoście; dzieła Polikleta są znane gł. z kopii.

KALLIKRATES,

V w. p.n.e., architekt grecki działający w Atenach; najbliższy współpracownik Iktinosa przy realizacji Partenonu; projektant i budowniczy 2 najstarszych świątyń jońskich w Atenach: tzw. świątyni nad Ilissosem (ok. 449-440 p.n.e.) i świątyni Ateny Nike (425-421 p.n.e.) na Akropolu, rekonstruowanej dwukrotnie (1835, 1936-40) z bloków odnalezionych w rozebranym bastionie tureckim z XVIII w.

LIZYP,

IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich; pochodził z Sykionu; nadworny portrecista Aleksandra III Wielkiego; wprowadził uwysmuklony kanon ciała ludzkiego (Apoksyomenos); twórczość Lizypa, znana z kopii (m.in. Herakles Farnese, Odpoczywający Hermes), wywarła wpływ na sztukę hellenistyczną.

PRAKSYTELES,

IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich, Ateńczyk; tworzył w marmurze posągi młodzieńczych bóstw; miękki modelunek, charakterystyczna esowata linia ciała; dzieła znane gł. z kopii; Hermes z małym Dionizosem; wprowadził akt kobiecy (Afrodyta Knidyjska ok. 360 p.n.e.).

SKOPAS,

IV w. p.n.e., grecki rzeźbiarz i architekt z Paros; inicjator stylu patetycznego w rzeźbie; celował w oddaniu mocnych przeżyć psychicznych: Szalejąca Menada, Meleager; współtwórca(?) dekoracji rzeźbiarskiej Mauzoleum w Halikarnasie; twórca m.in. świątyni Ateny w Tegei (na Peloponezie).

HERMA,

w starożytnej Grecji czworoboczny, zwężający się ku dołowi kamienny słup zwieńczony głową Hermesa lub innych bogów.

KARIATYDA,

posąg kobiecy używany jako podpora architektoniczna, gł. zamiast kolumny.

MEANDER, szt. plast.

ornament ciągły w formie linii załamującej się rytmicznie pod kątem prostym, typowy dla starożytnej sztuki greckiej.

KUROS,

szt. plast. najstarszy typ greckiego posągu męskiego (inspirowany wzorami egipskimi), wyobrażający stojącego nagiego młodzieńca z rękami opuszczonymi wzdłuż ciała i wysuniętą lewą nogą.

APOKSYOMENOS,

greckie atleta oczyszczający ciało skrobaczką; temat m.in. zaginionego posągu z brązu Lizypa (po 325 p.n.e.), stanowiącego realizację teorii twórcy o proporcjach ciała męskiego; znany z rzymskiej kopii (Muzeum Watykańskie); nowożytna rekonstrukcja w brązie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

DIADUMENOS,

greckie atleta wiążący wokół głowy przepaskę zwycięzcy, od ok. 470 p.n.e. temat w plastyce greckiej; najsłynniejsze realizacje w brązie: tak zwany Anadumenos Fidiasza z ok. 440 p.n.e. i Diadumenos Polikleta z ok. 430 p.n.e. (najlepsza kopia rzymska z Delos w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Atenach).

DORYFOROS,

greckie młodzieniec niosący włócznię, temat posągu z brązu Polikleta (ok. 450-440 p.n.e.) - realizacja jego kanonu proporcji ciała męskiego i zasady kontrapostu; znany z rzymskiej kopii (najlepsza w Muzeum Narodowym w Neapolu; nowożytna rekonstrukcja posągu Doryforosa w brązie w Muzeum Narodowym w Warszawie).

DYSKOBOL,

greckie atleta rzucający dyskiem, częsty temat w sztuce greckiej, m.in. słynny posąg dyskobola z brązu dłuta Myrona (ok. 450 p.n.e.), znany z marmurowych kopii rzymskich - najlepsza w Muzeum Narodowym w Rzymie; nowożytna rekonstrukcja w brązie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

APOLLO BELWEDERSKI,

marmurowy posąg kroczącego Apollina w chlamidzie; rzymska kopia oryginału greckiego z ok. 330-320 p.n.e. (Leochares?); od początku XVI w. w Belwederze Watykańskim (stąd nazwa); w Polsce: nowożytna kopia w pałacu w Łazienkach (z ok. 1793 dłuta Antonio d'Este) oraz rekonstrukcja w brązie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

WENUS Z MILO,

najsławniejszy grecki posąg Afrodyty (marmur, wysokość 2,04 m) nieznanego artysty (ok. 150? p.n.e.-ok. 90? p.n.e.), znaleziony 1820 na wyspie Milos i ofiarowany Ludwikowi XVIII; obecnie w Luwrze.

NIKE Z SAMOTRAKI,

marmurowy posąg bogini Nike (wysokość 2,45 m), ustawiony na dziobie okrętu; ufundowany przez Rodyjczyków z okazji zwycięstwa morskiego 190 p.n.e. nad Antiochem III Wielkim; odkryty 1863 na Samotrace; obecnie w Luwrze.

NIOBE BOLEJĄCA,

marmurowa głowa Niobe (centralna postać z kolosalnej grupy Niobidów), rzymska kopia nie zachowanego oryginału greckiego anonimowego rzeźbiarza (z ok. 340?, 300?, początku I w.? p.n.e.) znajdująca się w Muzeum w Nieborowie; inspirowała poemat Niobe K.I. Gałczyńskiego.

AURIGA DELFICKI,

brązowy posąg (wysokość 1,8 m) przedstawiający woźnicę zwycięskiej kwadrygi (niezachowanej) w igrzyskach pytyjskich; dar wotywny Polyzalosa, tyrana miasta Gela; oryginał grecki z ok. 475 p.n.e. (dzieło Pitagorasa z Region?), 1896 odkryty w okręgu Apollina w Delfach; obecnie tamże w muzeum.

KOLOS RODYJSKI,

olbrzymi posąg Heliosa (wysokość ok. 32 m, waga ok. 70 t) na wyspie Rodos (Grecja), dzieło Charesa z Lindos; wzniesiony z brązu 292-280 p.n.e. u wejścia do portu dla upamiętnienia zwycięstwa Seleukosa I Nikatora nad Demetriuszem Poliorketesem (304 p.n.e.); runął 224 p.n.e. podczas trzęsienia ziemi; w starożytności zaliczany do siedmiu cudów świata.

CHRYZELEFANTYNA,

w starożytności technika rzeźbiarska; polegała na stosowaniu złota - chrysos i kości słoniowej - elephas (stąd nazwa) w posągach montowanych na drewnianej konstrukcji; złota blacha stanowiła okładzinę szat, włosów i akcesoriów, a płytki z kości słoniowej - twarzy i obnażonych części ciała; w Grecji stosowana od V wieku p.n.e. gł. w kolosalnych posągach kultowych, później rzadka; w I w. p.n.e. prawie zarzucona; najwybitniejszym przedstawicielem tej techniki był Fidiasz; także dzieło wykonane tą techniką.

POSĄG ZEUSA OLIMPIJSKIEGO,

chryzelefantynowy posąg kultowy Zeusa (wysokość 13 m) w jego świątyni w Olimpii, wykonany przez Fidiasza (ok. 430 p.n.e.); wyobrażał boga siedzącego na tronie, z Nike na prawej dłoni i berłem w lewej; zniszczony 426 lub 475 n.e.; znany gł. z wyobrażeń na monetach greckich; w starożytności podziwiany i zaliczany do siedmiu cudów świata.

LAOKOONA GRUPA,

jedna z najsłynniejszych rzeźb greckich, przedstawiająca agonię Laokoona i jego 2 synów w uściskach wężów morskich; dzieło rzeźbiarzy rodyjskich (ok. 150 lub 50 rok p.n.e.) - Agesandrosa, Polidorosa i Atenodorosa; znaleziona w Rzymie 1506, stała się syntezą antyku dla mistrzów renesansu i baroku; obecnie w Muzeum Watykańskim.

CZARNOFIGUROWA TECHNIKA,

czarnofigurowy styl, sposób wykonywania greckiej ceramiki malowanej (m.in. w Attyce i w mieście Chalkis) ok. 620-530 p.n.e. o dekoracji figuralnej czarnej na czerwonym tle; przedstawienia figuralne o tematyce gł. mitologicznej (m.in.: Sofilos, Klitias, Eksekias).

CZERWONOFIGUROWA TECHNIKA,

czerwonofigurowy styl, sposób wykonywania greckiej ceramiki malowanej (od ok. 530 p.n.e.); czerwone sylwety na czarnym tle; sceny o tematyce mitologicznej, wątki heroiczne zaczerpnięte z eposów i sceny z życia codziennego (tak zwany Malarz Andokidesa, Eufronios, Duris i in.).

TANAGRYJSKIE FIGURKI,

terakotowe figurki polichromowane; produkowane masowo ok. 320-200 p.n.e. w Tanagrze w Beocji (Grecja); przedstawiały zwykle młode kobiety; odznaczały się doskonałą kompozycją i wdziękiem; w czasach nowożytnych bardzo poszukiwane na rynku antykwarycznym (stąd wiele falsyfikatów); największe kolekcje: British Museum, Luwr, Ermitaż.

ELGINA MARMURY,

jedyna w swoim rodzaju kolekcja greckich rzeźb i detali architektonicznych, gł. z drugiej połowy V w. p.n.e., zebrana (1801-03) w Atenach na polecenie lorda Th.B. Elgina, ambasadora brytyjskiego w Stambule (m.in. posąg Kory i kolumna z Erechtejonu, część płaskorzeźb Partenonu); 1816 zakupiona dla British Museum; jako pierwsze oryginały greckie w zachodniej Europie marmury Elgina wywarły ogromny wpływ na rozbudzenie zainteresowań sztuką Hellady.

7. Charakterystyka architektury greckiej.

PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE,

systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy są powiązane określonymi proporcjami (obliczonymi wg modułu) i odznaczają się jednolitą formą; główne składniki: kolumna (zwł. głowica) i belkowanie; podstawowe typy porządku architektonicznego powstały w starożytnej Grecji (dorycki, joński, koryncki) i Rzymie (toskański i kompozytowy).

PARTENON,

świątynia Ateny Partenos na Akropolu ateńskim; zbudowana 448-432 p.n.e. (Iktinos i Kallikrates) z pentelickiego marmuru; bogaty wystrój rzeźbiarski (warsztat Fidiasza); najdoskonalsza synteza doryckiego i jońskiego porządku architektonicznego; ok. 662 zamieniony na kościół, od 1458 - na meczet, 1687 częściowo zniszczony w czasie oblężenia Aten przez Wenecjan; na początku XIX w. lord Th.B. Elgin wywiózł część rzeźb do Londynu; w XIX w. częściowa rekonstrukcja z zachowanych fragmentów.

PINAKOTEKA,

w starożytności galeria obrazów, najstarsza z V w. p.n.e. w północnym skrzydle Propylejów na Akropolu ateńskim; od III w. p.n.e. rolę pinakotek spełniały gł. świątynie; pierwsze pinakoteki prywatne organizowali władcy (np. Ptolemeusz III Euergetes w Aleksandrii) oraz wybitni mężowie stanu (np. Aratos w Sykionie); od II w. p.n.e. dzieła sztuki wywiezione z Grecji stały się podstawą pinakoteki publicznej w Rzymie i prywatnych w domach wysokich urzędników; współcześnie nazwę pinakoteka stosuje się niekiedy na określenie galerii malarstwa (np. Pinakoteka Monachijska).

PROPYLEJE,

w architekturze starożytnej Grecji brama na planie prostokąta, zwykle o nieparzystej liczbie przejść, prowadząca do wielkich okręgów sakralnych lub świeckich; najsłynniejsze Propyleje ateńskie (wzniesione 437-432 p.n.e.).

ARTEMIZJON W EFEZIE,

ogromna świątynia Artemidy zaliczana do siedmiu cudów świata; joński dipteros (ok. 560 p.n.e.), dzieło Chersifrona i Metagenesa z Knossos; spalona 356 przez Herostrata; w drugiej połowie IV w. p.n.e. odbudowana; posąg kultowy Artemidy Efeskiej znany z kopii rzymskich; obecnie w ruinie.

ATREUSZA SKARBIEC,

Grób Agamemnona, współczesna nazwa monumentalnego grobowca kopułowego w Mykenach (ok. 1250 p.n.e.), z kopułą pozorną (średnica 14,6 m, wysokość 13,3 m), z korytarzem (dromos, długość 35 m) i prostokątną komorą grobową; fasada z trójkątem odciążającym bogato dekorowana; całość wbudowana w stok wzgórza; 1836 Skarbiec Atreusza zwiedzał J. Słowacki, co zainspirowało go do napisania wiersza Grób Agamemnona.

STYLOBAT,

w starożytnych świątyniach greckich i rzymskich cokół stanowiący podstawę dla właściwej budowli i jej kolumnady.

ERECHTEJON,

świątynia na Akropolu ateńskim, poświęcona gł. Atenie Polias, Posejdonowi i Erechteuszowi; zbudowana (421-406 p.n.e.) w porządku jońskim (Mnesikles), o bardzo skomplikowanym planie wewnętrznym; od strony południowej - słynny portyk kariatyd (tzw. loża kor); w VI w. zamieniona na kościół chrześcijański; 1902-09 przeprowadzono jej konserwację.

CYKLOPOWE MURY,

w starożytności mury z wielkich, nie obrobionych bloków kamiennych, uszczelnionych gruzem i gliną, przypisywane cyklopom; charakterystyczne dla kultury egejskiej okresu mykeńskiego.

LABIRYNT,

w starożytności budowla o skomplikowanym układzie wnętrza; z przekazów znane 4 labirynty: w Egipcie (w II tysiącleciu p.n.e., świątynia grobowa Amenemhata III), na Krecie (mityczna siedziba Minotaura), na wyspie Samos (VI w. p.n.e.) i w Italii (grobowiec króla etruskiego, Porsenny, koło miasta Clusium, obecnie Chiusi).

MEGARON,

w starożytności typ domu charakterystyczny dla kultury egejskiej; prostokątny budynek jednoizbowy poprzedzony otwartym przedsionkiem wspartym na 2 kolumnach; pośrodku megaronu - ognisko, otoczone 4 kolumnami podtrzymującymi dach z otworem (dymnik i źródło światła); z megaronu wywodzi się podstawowa forma świątyni greckiej - świątynia z antami.

PERYSTYL,

w architekturze starożytnej Grecji wewnętrzny dziedziniec domu, czasem z ogródkiem, otoczony z 4 stron krytą kolumnadą; charakterystyczny dla okresu hellenistycznego, spotykany również w domach rzymskich (m.in. w Pompejach, Herkulanum).

PERGAMEŃSKI OŁTARZ,

Wielki Ołtarz Zeusa, monumentalny ołtarz wzniesiony ok. 180-160 p.n.e. na akropolu w Pergamonie przez Eumenesa II z okazji zwycięstwa nad Galami, poświęcony Zeusowi; jedno z największych dzieł sztuki hellenistycznej; prostokątna, otwarta budowla (36,40 × 34,20 m) z 2 skrzydłami od zachodu flankującymi szerokie schody wejściowe; 2 fryzy: wielki (zewnętrzny, o długości 120 m - Gigantomachia) i mały (wewnętrzny - mit o Telefosie); odkryty pod koniec XIX w. przez niemiecką ekspedycję, przewieziony do Berlina; 1911-30 zrekonstruowany; obecnie w Pergamon Museum w Berlinie.

STADION,

w starożytnej Grecji miejsce zawodów lekkoatletycznych; składał się z bieżni prostokątnej lub półkolistej otoczonej z 3 stron widownią - utworzoną przez naturalne zbocza wzgórz (uzupełnioną nasypem ziemnym) i wyposażoną zwykle w trybuny drewniane, a od IV w. p.n.e. kamienne; za najstarszy stadion grecki uchodzi stadion w Olimpii (776 r. p.n.e.).

STOA POJKILE,

pierwszy monumentalny portyk (ok. 460 p.n.e.) w Atenach przy północnej stronie Agory; słynny w starożytności z malowideł Polignota, Mikona i Panajnosa; od końca IV w. p.n.e. siedziba filozoficznej szkoły stoików.

WIEŻA WIATRÓW w Atenach,

miejski zegar (horologion) i wiatrowskaz projektu astronoma Andronikosa z Kyrros (I w. p.n.e.); ośmioboczna budowla marmurowa (wysokość 12,8 m), orientowana wg stron świata; na każdym boku u góry relief z wyobrażeniem jednego z ośmiu wiatrów, poniżej - zegar słoneczny; dach zwieńczony figurką trytona wskazującego kierunek wiatru; wewnątrz - zegar wodny o skomplikowanej maszynerii.

8. Funkcje kanonu …

KANON, szt. plast.

reguła artystyczna dotycząca gł. przedstawienia proporcji ciała ludzkiego (np. w starożytnej rzeźbie greckiej -kanon Polikleta), układu postaci, kompozycji dzieła lub konstrukcji i proporcji budowli.

KONTRAPOST,

szt. plast. przedstawienie postaci ludzkiej w taki sposób, żeby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę przeciwną; kontrapost stosowany w reliefach egipskich, przyjął się w pełni w klasycznej rzeźbie greckiej.

9. Cechy architektury rzymskiej

RZYMU STAROŻYTNEGO SZTUKA,

(VI w. p.n.e.-początek V w. n.e.), sztuka państwa rzymskiego: Rzymu-miasta, Italii i prowincji rzymskich; najważniejszym jej ośrodkiem był Rzym, lecz najpełniejszy obraz dały miasta - Pompeje, Herkulanum;

• okres królewski (VI w. p.n.e.),

• republiki (V-I w. p.n.e.),

• cesarstwa (30 r. p.n.e.-koniec V w. n.e.);

początkowo silne wpływy sztuki etruskiej, w okresie republikańskim dominowały wpływy greckie, styl późny był wynikiem zespolenia sztuki hellenistycznej i prowincji rzymskich. Największe znaczenie historyczne zyskały osiągnięcia Rzymian w architekturze (nowe materiały budowlane - cegła wypalana, cement; zastosowanie sklepienia): monumentalne świątynie (Panteon w Rzymie, II w.), budowle użyteczności publicznej (m.in. bazyliki, termy, akwedukty, teatry, cyrki, amfiteatry), pomniki (łuki triumfalne, kolumny), domy tzw. italskie z atrium i hellenistyczne z atrium i perystylem, piętrowe domy czynszowe, miejskie i podmiejskie wille, rezydencje cesarzy (willa Hadriana w Tivoli, pałac Dioklecjana w Splicie), grobowce, mauzolea (mauzoleum Hadriana w Rzymie); rozwój urbanistyki; rzeźba gł. portretowa, historyczne sceny w płaskorzeźbie; monumentalne malarstwo ścienne; mozaiki wielobarwne lub czarno-białe; sztuka rzymska, niemal całkowicie anonimowa, wniosła do późniejszej sztuki europejskiej wiele trwałych wartości; jej bezpośrednimi następcami były: sztuka wczesnochrześcijańska i bizantyńska.

ATRIUM,

w starożytnych domach rzymskich centralne pomieszczenie oświetlane przez otwór w dachu (kompluwium), pod którym był basen na wodę deszczową (impluwium); w bazylikach wczesnochrześcijańskich otwarty dziedziniec przed przedsionkiem (narteks), ze zbiornikiem wody pośrodku.

TABLINUM,

w starożytnym domu rzymskim reprezentacyjne pomieszczenie usytuowane naprzeciw wejścia, za atrium.

TRYKLINIUM,

sala jadalna w starożytnym domu rzymskim; zawierała 3 kline (łoża biesiadne) ustawione w podkowę, pośrodku stał stół, z dostępem z jednej strony.

CIRCUS MAXIMUS,

najstarszy i największy cyrk w starożytnym Rzymie, usytuowany między Palatynem i Awentynem; zbudowany VI(?)-V w. p.n.e.; rozbudowany w ciągu wieków, stał się wzorem budowli cyrkowej, przeznaczonej gł. do wyścigów rydwanów konnych; z budowli pozostały nikłe ślady.

KATAKUMBY,

w starożytnym Rzymie podziemne korytarze, miejsce zebrań prześladowanych chrześcijan i ich cmentarze.

KOLOSEUM, Amfiteatr Flawiuszów,

największy amfiteatr świata starożytnego wzniesiony 70-82 r. w Rzymie przez cesarzy z dynastii Flawiuszów; ogromna budowla eliptyczna (długość osi 188 i 156 m, obwód 524 m, wysokość 48,5 m, ok. 50 tys. miejsc); odbywały się tu m.in. walki gladiatorów; wg tradycji miejsce męczeństwa pierwszych chrześcijan; Koloseum jest nazwą średniowieczną, pochodzącą od znajdującego się w pobliżu ogromnego posągu (kolosa) Nerona.

FORUM ROMANUM,

najstarszy rynek w Rzymie, między Palatynem, Kapitolem i Kwirynałem; pierwotnie centrum handlowe, później polityczny i religijny ośrodek państwa rzymskiego, miejsce najważniejszych uroczystości publicznych; obecnie muzealny zespół ruin; liczne świątynie, łuki triumfalne, bazyliki, portyki, mównica; przez Forum Romanum przebiegała droga procesyjna - via Sacra; w średniowieczu większość budowli uległa zniszczeniu; wykopaliska od 1803, systematyczne od 1898.

PANTEON,

vświątynia wzniesiona w Rzymie za cesarza Hadriana (1. połowa II w. n.e.) na miejscu budowli z 2. połowy I w. p.n.e.; rotunda, przesklepiona kopułą (wysokość i średnica po 44 m), poprzedzona portykiem z attyką; od 609 kościół S. Maria ad Martyres (zwany też S. Maria Rotonda), mieszczący groby Rafaela oraz królów włoskich: Wiktora Emanuela II i Humberta I.

MARKA AURELIUSZA KOLUMNA,

kolumna (wysokość 41,9 m) wzniesiona 180-196 na Polu Marsowym w Rzymie, inspirowana kolumną Trajana; kolumna-baza pokryta reliefem ze scenami z wojen Marka Aureliusza z Germanami i Sarmatami; ustawiona dla uczczenia zwycięstw cesarza.

MARKA AURELIUSZA POMNIK,

konny posąg cesarza na Kapitolu w Rzymie, wykonany 166 ze złoconego brązu; jedyny tego typu zachowany posąg rzymski; wzór dla wielu późniejszych posągów (np. księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie).

TRAJANA KOLUMNA,

monumentalny pomnik rzymski w formie wolno stojącej kolumny, wzniesiony 107-113 na Forum Trajana w Rzymie z okazji zwycięstwa cesarza nad Dakami; marmurowy trzon kolumny pokrywa spiralny narracyjny relief długości 200 m ze scenami z owych wojen; zwieńczający kolumnę posąg cesarza zastąpiono w XVI w. statuą św. Piotra.

OSTIA,

miejscowość w środkowych Włoszech, w zespole miejskim Rzymu, nad Morzem Tyrreńskim. Według tradycji założona w VII w. p.n.e. przy ówczesnym ujściu Tybru do Morza Tyrreńskiego; od połowy IV w. p.n.e. kolonia rzymska i port handlowy; rozkwit w okresie wczesnego cesarstwa; niszczona kolejno przez Gotów, Hunów i Saracenów. Jeden z najcenniejszych zespołów archeologicznych we Włoszech; ruiny m.in. forum z kurią, bazyliką i portykami, świątyń, term, teatru, wielopiętrowych domów czynszowych, składów towarów.

TERMY,

publiczne łaźnie w starożytnych miastach rzymskich; rozległe i bogato zdobione kompleksy budynków z pomieszczeniami do kąpieli, odpoczynku, rozrywki; miejsce spotkań towarzyskich; najsłynniejsze - w Rzymie, m.in. termy Karakalli, Dioklecjana.

WILCZYCA KAPITOLIŃSKA,

posąg wilczycy z brązu (ok. 470 p.n.e.) karmiącej bliźnięta, przeniesiony 1471 z Lateranu do Pałacu Konserwatorów na Kapitolu; wyobrażenie mitologicznej karmicielki Romulusa i Remusa, symbol starożytnego i nowożytnego Rzymu.

WITRUWIUSZ,

I w. p.n.e., rzymski architekt i inżynier wojenny w służbie cesarza Oktawiana Augusta; autor traktatu O architekturze w 10 księgach; dzieło, wydane drukiem 1486, wywarło ogromny wpływ na sztukę renesansu i rozwój nowożytnej teorii architektury.

POMPEJE,

Pompeja, rzymskie Pompei, w starożytności miasto w Italii u podnóża Wezuwiusza, zniszczone przez wybuch wulkanu (79 r.); wykopaliska od 1748, systematyczne od 1869; odsłonięto mury, a w ich obrębie - rynki, ulice, świątynie, teatry, amfiteatr, termy, palestry, domy (mozaiki, malowidła ścienne); najcenniejsze znaleziska w Archeologicznym Muzeum Narodowym w Neapolu.

12. Sztuka wczesnochrześcijańska

WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA SZTUKA,

sztuka pierwszych społeczeństw chrześcijańskich w basenie Morza Śródziemnego (II-VI w.); okres pierwszy, tzw. katakumbowy (do 313 - data uznania chrześcijaństwa) - podziemne korytarze o wnętrzach zdobionych malowidłami, liczne rzeźbione sarkofagi; okres drugi - budowle centralne i bazyliki wielonawowe (wewnątrz bogate mozaiki), ikony, miniatury książkowe, rzeźba reliefowa, rzemiosło artystyczne.

ETIOPSKA SZTUKA.

W okresie państwa Aksum (I-VII w.) - budowa okazałych pałaców (Ynda Mikael, Ynda Semon, Teka Marjam w Aksum) i świątyń o wyraźnych południowoarabskich cechach; od IV w. rozwój chrześcijańskiej architektury sakralnej o znamionach koptyjsko-syryjskich (klasztory i bazyliki w Aksum, Jeha, Bihat, kościoły skalne) i związanej z nią dekoracji rzeźbiarskiej i malarskiej; w malarstwie miniaturowym i ikonowym wpływy bizantyńskie i koptyjskie; po wojnach z muzułmanami ożywienie w budownictwie (XVI, XVII w.) z zastosowaniem europejskich zapożyczeń stylowych (zamki w Gonder, kościoły kopułowe i centralne), działalność szkoły malarskiej w Gonder. Od XIX w. szersze wprowadzenie tematyki świeckiej w malarstwie; europeizacja widoczna też w architekturze i urbanistyce XIX i XX w. Tradycje rodzime podtrzymuje rzemiosło artystyczne w wyrobach z alabastru i marmuru, metalu, drewna oraz w tkactwie, plecionkarstwie i garncarstwie.

MENSA,

szt. plast. zasadnicza część ołtarza w formie kamiennej płyty lub skrzyni na nóżkach z kwadratowym wydrążeniem na relikwie męczenników.

NARTEKS,

arch. kryty przedsionek - przybudówka przed wejściem do nawy we wczesnochrześcijańskich, bizantyńskich i wczesnośredniowiecznych bazylikach.

RAWENNA,

miasto w północnych Włoszech (Emilia-Romania), na wybrzeżu Morza Adriatyckiego; 136 tys. mieszkańców (1991); ośrodek przemysłu chemicznego i petrochemicznego; port morski; ośrodek turystyczny i kąpielisko morskie. Od 402 rezydencja cesarzy zachodniorzymskich, później stolica Ostrogotów, a 540-751 - ziem bizantyńskich we Włoszech (egzarchat raweński); ośrodek sztuki; 765-1860 (z przerwami) w Państwie Kościelnym. Zespół budowli wczesnochrześcijańskich i bizantyńskich o wnętrzach zdobionych mozaikami; mauzolea - Galli Placydii (V w.) i Teodoryka (VI w.); baptysteria - Ortodoksów (V w.) i Arian (VI w.); słynny oktagonalny kościół S. Vitale i bazyliki: S. Apolinare Nuovo i S. Apolinare in Classe (wszystkie z VI w.); muzea.

SĄD OSTATECZNY,

w chrześcijaństwie i islamie sąd, którego przy końcu świata ma dokonać Bóg nad całą ludzkością (żywymi i zmarłymi); częsty temat w sztuce chrześcijańskiej, gł. w średniowiecznej rzeźbie (tympanony) i malarstwie.

13. Cechy architektury bizantyjskiej

BIZANTYŃSKA SZTUKA,

sztuka cesarstwa bizantyńskiego; wyrosła z połączenia tradycji sztuki hellenistycznej, sztuki schyłku cesarstwa rzymskiego i wczesnochrześcijańskiej; ukształtowała się w IV w., rozwijała do momentu upadku cesarstwa bizantyńskiego (1453); swym zasięgiem sztuka bizantyńska objęła początkowo Półwysep Bałkański, następnie Italię, północną Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś; tradycje sztuki bizantyńskiej przetrwały w sztuce Rosji i Bałkanów do XIX w.; ślady jej oddziaływania można także znaleźć na terenie Polski; dzieje sztuki bizantyńskiej. dzielą się na 3 okresy: 1) 324-843, 2) 867-1204, 3) 1261-1453; szczególny rozkwit sztuka bizantyńska przeżywała w VI w. (panowanie cesarza Justyniana I Wielkiego) i IX-XV w.: w architekturze (ceglane bazyliki kopułowe, np. kościoły Hagia Sophia 532-537 i Św. Apostołów 536-546 w Konstantynopolu), malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artystycznym (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii); malarstwo cechował brak perspektywy, hieratyczność, monumentalność, kolorystyczny przepych i dekoracyjność; najbardziej typową dziedzinę twórczości malarskiej stanowiła ikona; rzeźba bizantyńska była związana niemal wyłącznie z architekturą.

HAGIA SOPHIA,

Aja Sofia, monumentalna świątynia bizantyńska w Stambule (Konstantynopolu) wzniesiona 532-37 z fundacji cesarza Justyniana I Wielkiego przez Izydora z Miletu i Anthemiosa z Tralles; 1453 Hagia Sophia zamieniono na meczet Ayasofya i dobudowano w narożach 4 minarety; jedno z najdoskonalszych rozwiązań konstrukcyjnych i przestrzennych łączące cechy bazyliki podłużnej i budowli centralnej przykrytej olbrzymią kopułą; obecnie muzeum.

CERKIEW, arch.

świątynia chrześcijańska obrządku wschodniego (prawosławnego i greckokatolickiego); cerkiew jako budowla wywodzi się z późnobizantyńskich kościołów krzyżowo-kopułowych; odmiany cerkwi w różnych regionach (wpływy bizantyńskie, tradycji ludowej, sztuki romańskiej, gotyckiej, a później barokowej, klasycystycznej i eklektycznej); główne ośrodki: Półwysep Bałkański, Rosja; od XV w. charakterystycznym elementem wnętrza cerkwi stał się ikonostas; bogactwem form odznaczają się cerkwie drewniane.

IKONA,

w sztuce bizantyńskiej przedstawienie wyobrażające osoby święte, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne; niekiedy przydawano jej cudowną moc; początki ikony wiąże się m.in. z portretowym malarstwem późnoantycznym; najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. (np. z klasztoru Św. Katarzyny na Synaju); ikony najczęściej malowano, niekiedy wykonywano w mozaice, emalii bądź rzeźbiono; początkowo zdobiono szlachetnymi kamieniami, od XIV w. całe (oprócz twarzy i dłoni postaci) pokrywano złotymi lub srebrnymi blachami (sukienkami), niekiedy wysadzanymi szlachetnymi kamieniami; malowanie ikon rozpowszechniło się w krajach obszaru kultury bizantyńskiej, gł. na Rusi, gdzie w XIV-XV w. wykształciło się wiele szkół malarskich; tradycja ta ulegając modyfikacjom dotrwała do współczesności.

IKONOSTAS,

ściana z ikonami oddzielająca w cerkwiach część kapłańską z ołtarzem od nawy; ukształtował się na Rusi w XIV-XV w.; ma 3 drzwi: dwuskrzydłowe królewskie wrota (wyłącznie dla kapłana) oraz 2 boczne, zw. diakońskimi; ikony w ikonostasie powinny być rozmieszczone w rzędach według kanonicznego porządku z obowiązkową sceną Ostatniej Wieczerzy nad królewskimi wrotami.

KRÓLEWSKIE WROTA, carskie wrota,

główne drzwi ikonostasu, zwykle bogato zdobione.

RAWENNA,

miasto w północnych Włoszech (Emilia-Romania), na wybrzeżu Morza Adriatyckiego; 136 tys. mieszkańców (1991); ośrodek przemysłu chemicznego i petrochemicznego; port morski; ośrodek turystyczny i kąpielisko morskie. Od 402 rezydencja cesarzy zachodniorzymskich, później stolica Ostrogotów, a 540-751 - ziem bizantyńskich we Włoszech (egzarchat raweński); ośrodek sztuki; 765-1860 (z przerwami) w Państwie Kościelnym. Zespół budowli wczesnochrześcijańskich i bizantyńskich o wnętrzach zdobionych mozaikami; mauzolea - Galli Placydii (V w.) i Teodoryka (VI w.); baptysteria - Ortodoksów (V w.) i Arian (VI w.); słynny oktagonalny kościół S. Vitale i bazyliki: S. Apolinare Nuovo i S. Apolinare in Classe (wszystkie z VI w.); muzea.

15. Sztuka czasów Karola Wielkiego

ŚREDNIOWIECZNA SZTUKA.

Do sztuki średniowiecza zalicza się malarstwo, rzeźbę i architekturę chrześcijańską od początków ich istnienia, aczkolwiek pod względem formy należące jeszcze do późnego antyku, nazywane sztuką wczesnochrześcijańską, ponadto sztukę przedromańską, następnie romańską i sztukę gotyku. Sztuka bizantyńska od VI w. rozwijała się własnym rytmem. W średniowieczu nastąpiło sformułowanie, rozwinięcie i rozpowszechnienie wszystkich podstawowych tematów chrześcijańskich sztuki religijnej. Podstawą źródłową przedstawień był tekst Pisma Świętego oraz jego egzegeza, apokryfy i legendy hagiograficzne (hagiografia), celem zaś unaocznienie najważniejszych treści nauki Kościoła o Zbawieniu. Bujny rozwój sztuk przedstawiających wynikał z przekonania, że malarstwo i rzeźba mogą pełnić ważną funkcję w objaśnianiu i nauczaniu prawd wiary, zwł. ludzi niewykształconych. Przejawy kultu obrazów wielokrotnie budziły jednak sprzeciw teologów, a w skrajnych przypadkach prowadziły do ikonoklazmu. Średniowiecze nie wypracowało własnej teorii sztuki, przyjąwszy definicję starożytną, że sztuka jest umiejętnością postępowania wg reguł, prowadzących do zamierzonego celu. Sztuka (łacińskie ars, artes) obejmowała więc zarówno dociekania i umiejętności intelektualne (sztuki wyzwolone, łacińskie artes liberales), jak i procesy wytwarzania rozmaitych przedmiotów (sztuki mechaniczne, łacińskie artes mechanicae). Dzieła architektury, malarstwa i rzeźby były zaliczane do tej drugiej kategorii i klasyfikowane ze względu na technikę wykonania oraz materiał, z jakiego zostały sporządzone. W strukturze społeczeństwa średniowiecznego artyści mieli zasadniczo status rzemieślników; dzieła powstawały w wyspecjalizowanych warsztatach, początkowo klasztornych i katedralnych, później również miejskich. Od XIII w. warsztaty miejskie były zorganizowane w cechach; przynależność do cechu była obowiązkowa; warsztatem kierował mistrz, mający pod opieką uczniów i czeladników, a warunkiem uzyskania samodzielności zawodowej była pozytywna ocena wykonanego własnoręcznie dzieła mistrzowskiego, tzw. majstersztyku. Swobodniejszą strukturę i szerszy zakres działania miały strzechy budowlane, czyli zespoły rzemieślników różnych specjalności, pracujących przy projektowaniu i wznoszeniu budowli. Artyści średniowieczni zazwyczaj nie sygnowali dzieł lub oznaczali je tylko inicjałami; toteż większość z nich pozostaje anonimowa bądź znana jest jedynie pod przydomkami nadanymi przez badaczy sztuki średniowiecza. Zob. też Polska sztuka.

PRZEDROMAŃSKA SZTUKA,

twórczość artystyczna wczesnego średniowiecza, trwająca od starożytności do ukształtowania się w XI w. sztuki romańskiej; obejmuje sztukę: przedkarolińską - chrześcijańskich państw barbarzyńskich (V-VIII w.), karolińską (druga połowa VIII-IX w.) i pokarolińską (X-pierwsza połowa XI w.) - na terenie Niemiec zwana ottońską; wielorakość stylistyczna, łączenie tradycji późnoantycznych i wczesnochrześcijańskich z cywilizacją ludów barbarzyńskich zamieszkujących Europę.

AKWIZGRAN,

Aachen, miasto w Niemczech (Nadrenia Północna-Westfalia), przy granicy belgijskiej i holenderskiej; 246 tys. mieszkańców (1993); przemysł elektrotechniczny, metalowy, maszynowy, taboru kolejowego, wielka fabryka czekolady; węzeł kolejowy i drogowy; ośrodek turystyczny i uzdrowisko; liczne szkoły wyższe (m.in. politechnika); w pobliżu Akwizgranu wydobycie węgla kamiennego i brunatnego. Jeden z głównych ośrodków państwa Franków; 936-1531 miejsce koronacji królów niemieckich. Katedra (VIII-XIX w.) ze słynną kaplicą pałacową Karola Wielkiego (789-ok. 800) - wpisaną na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, gotycki ratusz (XIV, XIX w.), fragmenty obwarowań miejskich; muzea.

SANKT GALLEN,

miasto w północno-wschodniej Szwajcarii; stolica kantonu Sankt Gallen; 72 tys. mieszkańców (1993); ośrodek przemysłu włókienniczego, odzieżowego i maszynowego. Klasztor założony w VII w. przez iryjskiego mnicha, św. Galla, wczesnośredniowieczny ośrodek kultury monastycznej i sztuki; do 1457 w Rzeszy, następnie w Szwajcarii; od 1803 (wraz z obszarem) kanton. Kościół Benedyktynów (VIII, XIV, XVIII w.) z biblioteką klasztorną (cenne zbiory średniowiecznych manuskryptów), ratusz i domy (XVI w.); muzea.

UTRECHCKI PSAŁTERZ,

rękopis przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Utrechcie; wykonany ok. 830 w szkole miniatorskiej w Reims, jedno z najwybitniejszych dzieł iluminatorstwa epoki karolińskiej.

ILUMINACJA,

miniatura, szt. plast. wykonana ręcznie, malarska lub rysunkowa, ilustracja tekstu rękopiśmiennego charakterystyczna zwł. dla okresu średniowiecza (gł. miniatury, inicjały).

16. Cechy architektury romańskiej

ROMAŃSKA SZTUKA,

styl w sztuce średniowiecznej; powstał we Francji w XI w. i trwał w Europie do XIII w.; gł. sztuka religijna, związana z zakonami benedyktynów i cystersów; klasztory i kościoły o prostych, masywnych bryłach, kształtowane wg zasad geometrii; sklepienie krzyżowe i kolebkowe; łuki półkoliste; grube mury, małe okna; bogata dekoracja rzeźbiarska podporządkowana formom architektonicznym; religijne malarstwo ścienne, malarstwo miniaturowe, tablicowe, tkactwo, snycerstwo, rzeźba w kości słoniowej, odlewnictwo w brązie, złotnictwo. Głównymi ośrodkami sztuki romańskiej były: Francja (kościoły w Tours, Poitiers, Tuluzie, Moissac, Vézelay - także słynne rzeźby; malowidła ścienne - Saint-Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic), Włochy (katedra w Pizie, kościół S. Miniato we Florencji, malowidła ścienne - San Angelo in Formis), Anglia (opactwo St. Albans, katedra w Lincoln), Hiszpania (katedry w Santiago de Compostela, Salamance, malowidła ścienne w Tahull i León). Zabytki sztuki romańskiej w Polsce to fragmenty katedr (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty (Kruszwica, Tum), portale w Czerwińsku, kościele Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, Św. Trójcy w Strzelnie (także słynne kolumny); Drzwi Gnieźnieńskie z brązu.

CLUNY,

miasto we wschodniej Francji (Burgundia), w departamencie Saône-et-Loire; ok. 5 tys. mieszkańców. W 910 założono opactwo Benedyktynów, stanowiące ośrodek reformy zakonnej (ścisłe przestrzeganie reguły, centralizacja, podporządkowanie zakonów filialnych); pozostałości opactwa (XII-XIII w.) z romańską bazyliką (X-XII w.) - jedną z największych świątyń chrześcijańskich, której architektura wywarła wpływ na kształtowanie się form sakralnych budowli romańskich; budynki sakralne i świeckie (XV-XVIII w.).

KONSTANCJA, Konstanz,

miasto w Niemczech (Badenia-Wirtembergia), nad Jeziorem Bodeńskim; 76 tys. mieszkańców (1993); ośrodek turystyczno-wypoczynkowy; główne przejście graniczne do Szwajcarii; przemysł precyzyjny, farmaceutyczny, drzewny, elektrotechniczny; uniwersytet (założony 1966); zabytki średniowieczne, m.in. romańsko-gotycka katedra.

NÎMES,

miasto w południowej Francji (Langwedocja-Roussillon), ośrodek administracyjny departamentu Gard; 139 tys. mieszkańców, zespół miejski (1990); przemysł odzieżowy, obuwniczy, winiarski; akademia nauk (założona 1682); ośrodek handlowy (targi wina) i turystyczny; muzea; budowle rzymskie: amfiteatr, tak zwana Maisson Carrée - świątynia rzymska z mozaiką i rzeźbionym fryzem (jedna z najsłynniejszych budowli antycznych we Francji), fragment akweduktu, romańska katedra, renesansowy ratusz.

TULUZA,

Toulouse, miasto we Francji, nad Garonną; ośrodek administracyjny regionu Midi-Pyrénées i departamentu Haute-Garonne; Średniowieczna stolica hrabstwa; w XIII w. zniszczenia w okresie francuskich krucjat przeciw albigensom. Największy francuski kościół romański typu pielgrzymkowego St. Sernin (XI-XII w.), katedra St. Étienne (XIII-XV w.); muzea (m.in. miejskie, przyrodnicze).

TABLICOWE MALARSTWO,

termin określający gł. średniowieczne obrazy temperowe malowane na drewnie.

TYMPANON,

w architekturze romańskiej i gotyckiej półokrągłe lub ostrołukowe pole w górnej części portalu nad nadprożem, zwykle zdobione reliefem.

TRIFORIUM,

galeryjka z przezroczy lub ślepych arkadek umieszczona pod oknami, obiegająca nawę główną, transept i prezbiterium.

TRANSEPT,

arch. w kościele nawa poprzeczna, usytuowana między korpusem nawowym a prezbiterium.

PREZBITERIUM,

chór, w świątyniach chrześcijańskich część mieszcząca główny ołtarz, stalle dla kleru, zwykle oddzielona od nawy balustradą.

20. Cechy architektury gotyckiej

GOTYK,

styl w europejskiej sztuce średniowiecznej; powstał we Francji około połowy XII w., trwał w niektórych krajach do początku XVI w.; związany z kulturą rycerską, miejską i zakonną; gotyk wyraził się gł. w architekturze - system szkieletowy (sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory, łuki przyporowe, ostrołuk); typowe strzeliste kościoły z wielkimi oknami witrażowymi (katedry francuskie: Chartres, Amiens, Reims, Paryż; niemieckie: Marburg, Ratyzbona, Kolonia; austriacka: Wiedeń; angielskie: Salisbury, Oksford, Wells, Lincoln; hiszpańskie: Burgos, Segovia; włoskie: Mediolan, Siena, Florencja; w Polsce: Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk); zamki i zespoły miejskie; w sztukach plastycznych ewolucja od stylizacji ku realizmowi i ekspresji; wieloskrzydłowe malowane i rzeźbione ołtarze; iluminacje; rzemiosło artystyczne (złotnictwo, tkactwo, meblarstwo); twórcy często anonimowi, wśród znanych m.in.: P. Parler, C. Sluter, W. Pacher, Wit Stwosz, bracia Limburg, J. Fouquet, S. Lochner, K. Witz.

HRADCZANY,

wzgórze zamkowe i dzielnica w Pradze; zespół zabytkowych budowli, m.in.: zamek (rozbudowywany XII-XVIII w.) - od X w. rezydencja władców czeskich (ob. siedziba prezydenta Czech), gotycka katedra Św. Wita (XIV-XIX w.) z kaplicą i grobowcem św. Wacława, romański kościół Św. Jerzego (X-XII, XVIII w.), renesansowe i barokowe pałace (XVI-XVIII w.).

MASWERK,

gotycki motyw dekoracyjny składający się z elementów geometrycznych, wykonany w kamieniu lub cegle, przeważnie jako wypełnienie ażurowych partii okien i balustrad.

PINAKIEL,

fiala, w architekturze gotyckiej strzelista kamienna sterczyna ozdobiona tak zwanymi żabkami i zakończona kwiatonem, wieńcząca przypory, wieżyczki, portale itp.

POLIPTYK,

szt. plast. wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty, charakterystyczny dla gotyku; w zależności od liczby skrzydeł rozróżnia się: dyptyk, tryptyk i pentaptyk.

PRZYPORA, skarpa,

arch. pionowe wzmocnienie zewnętrznej ściany budowli w formie wysuniętej do przodu, klinowej części muru (często uskokowej i zwieńczonej wieżyczką); typowe dla architektury gotyckiej.

PRZYPOROWY SYSTEM,

system konstrukcji typowy dla kościołów gotyckich, umożliwiający zasklepienie dużych przestrzeni o znacznej wysokości; polega na odciążaniu filarów wewnętrznych dźwigających ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego przez łuki przyporowe (przewieszane ponad dachami naw bocznych lub ukryte w poddaszach) i zewnętrzne przypory.

TEMPERA,

technika malarska polegająca na posługiwaniu się tymi farbami, typowa dla malarstwa średniowiecznego.

SAINT-DENIS,

miasto we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 90 tys. mieszkańców (1990); ośrodek różnorodnego przemysłu; ośrodek turystyczny; uniwersytet (założony 1969); opactwo Benedyktynów, założone przez opata Sugera (XII w.); w kościele (XII-XIV, XVI, XVIII w.) zastosowano po raz pierwszy gotycki system konstrukcyjny; groby królów francuskich; budynki klasztorne (XVIII w.); muzeum.

ANGELICO, FRA,

właściwie Guido di Pietro, zwany także Il Beato lub Fra Giovanni da Fiesole, 1387-1455, malarz włoski przełomu gotyku i renesansu, dominikanin; przedstawiciel szkoły florenckiej; jasne w kolorycie freski (m.in. w klasztorze i kościele S. Marco we Florencji, 1439) i obrazy religijne (gł. tematyka maryjna, sceny z raju, anioły - czemu zawdzięcza swe imię).

23. Renesans

ODRODZENIA SZTUKA.

sztuka renesansu, Tendencje renesansowe nasilające się we Włoszech w początku XV w. były wyrazem świadomego dążenia do odnowy sztuki, gł. przez odwoływanie się do wzorów czerpanych z antyku. W latach 20. XV w. (tzw. Quattrocento) sztuka odrodzenia we Włoszech (Toskania, Lombardia) była już w pełni ukształtowana. Renesans przyniósł również bujny rozkwit teorii sztuki (L.B. Alberti, A. Palladio, P. della Francesca, Leonardo da Vinci) niosącej podstawowe założenie intelektualnego, a nie rękodzielniczego charakteru twórczości artystycznej, co zbliżało sztukę do wiedzy i nadawało jej charakter poznawczy.

Architektura.

W architekturze sięgano do wzorów starożytnych - poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów, ukształtowały się nowe układy przestrzenne budowli (centralne budowle z kopułami) oraz nowożytne typy budynków świeckich (pałac miejski); stosowano antyczne porządki architektoniczne i motywy dekoracyjne, rozwijało się budownictwo sakralne (kościoły, kaplice na planie centralnym) i świeckie (pałace miejskie, kamienice mieszczańskie, ratusze); nastąpił rozkwit urbanistyki (zakładanie miast o regularnym planie geometrycznym, m.in. Ferrara, Siena, Florencja); główni architekci wczesnego renesansu we Florencji: F. Brunelleschi, Michelozzo di Bartolommeo, L.B. Alberti, Giuliano da Maiano; w Wenecji: P. Lombardo i M. Coducci.

Malarstwo i rzeźba.

W sztukach przedstawiających prowadzono badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchu i anatomią ciała; charakterystyczny dla odrodzenia był zwrot ku naturze; usamodzielniły się i rozwinęły świeckie gatunki tematyczne: portret, pejzaż. W rzeźbie dominowały realistyczne popiersia portretowe i posąg konny, także akt i rzeźba sepulkralna, medalierstwo; gł. rzeźbiarze: L. Ghiberti, Donatello, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole, A. del Verrocchio. W malarstwie dążono do pełnoplastycznego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, do ich prawidłowego wkomponowania w tło, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie; prowadzono doświadczenia w zakresie techniki malarskiej (tempera, malarstwo olejne i ścienne - fresk); główni malarze we Florencji: Masaccio (pierwszy zastosował perspektywę zbieżną), Fra Angelico, P. Uccello, Filippo Lippi, A. del Castango, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, S. Botticelli, Filippino Lippi, L. di Credi; w Umbrii: P. della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli; w Padwie A. Mantegna; w Wenecji: rodzina Bellinich i V. Carpaccio. W okresie dojrzałego renesansu ważnymi ośrodkami sztuki były: Mediolan (twórczość genialnego artysty i uczonego - Leonarda da Vinci), a gł. Rzym (architekt D. Bramante i wybitni, wszechstronni artyści Michał Anioł i Rafael) i Wenecja (szkoła malarska o dużych osiągnięciach w dziedzinie koloru i światła: G. Bellini, Giorgione, Tycjan; w architekturze: J. Sansovino, M. Sanmicheli, A. Palladio). Rozwinęło się także rzemiosło artystyczne (meblarstwo, ceramika, szkło artystyczne, tkactwo). Od 1520 renesans we Włoszech zaczął ustępować miejsca manieryzmowi.

Sztuka odrodzenia poza Włochami.

Od początku XVI w. ze sztuki odrodzenia włoskiego czerpano wzory dla sztuki w innych krajach Europy, gdzie rzadko występowała ona w formie czystej, najpierw łącząc się z tradycją gotycką, potem tworząc lokalne style późnego renesansu i manieryzmu. Ośrodki: w Niderlandach (w malarstwie oryginalna twórczość P. Bruegela starszego; w rzeźbie i architekturze C. Florisa), we Francji (zamki nad Loarą; architekci: P. Lescot, Ph. Delorme; rzeźbiarze: J. Goujon, G. Pillon; w malarstwie: J. i F. Clouetowie, szkoła z Fontainebleau), w Hiszpanii (w architekturze styl plateresco; w rzeźbie - A. Berruguete; w malarstwie L. de Morales i zupełnie odrębna twórczość El Greca); w Niemczech (gł. malarstwo - wielki malarz teoretyk, grafik A. Dürer, także H. Holbein młodszy, A. Altdorfer, L. Cranach, H. Burgkmair, H. Baldung zw. Grien; zob. też Polska Sztuka.

Odrodzenie.

BAZYLIKA ŚW. PIOTRA W RZYMIE,

największa i najsłynniejsza świątynia chrześcijańska, obecnie reprezentacyjny kościół papieży; budowa rozpoczęta 1506 wg planów Bramantego na miejscu bazyliki wczesnochrześcijańskiej; w XVI-XVII w. budowana i planowana przez wielu wybitnych architektów, m.in. Michała Anioła, plac z kolumnadą projektowany przez G.L. Berniniego (1656-63); bogate wyposażenie wnętrza.

BRAMANTE Donato, ok. 1444-1514, włoski architekt i malarz epoki renesansu; prezbiterium i kopuła kościoła S. Maria delle Grazie (1492-95) w Mediolanie; w Rzymie: Tempietto (1500-02) przy kościele S. Pietro in Montorio, rozbudowa pałacu watykańskiego, pierwotny projekt Bazyliki Św. Piotra w Rzymie.

MICHAŁ ANIOŁ, właściwie Michelangelo Buonarroti, 1475-1564, włoski rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta; jeden z najwybitniejszych artystów renesansu; rzeźby: PietĂ (1498-1500), Dawid (1501-04), posągi Mojżesza (1513-16) i tzw. Niewolników (1542, z nie dokończonego nagrobka Juliusza II), nagrobki Medyceuszów w kościele S. Lorenzo we Florencji (1520-34); freski w Kaplicy Sykstyńskiej (1509-12 i 1536-41), obrazy religijne, m.in. Św. Rodzina (1503); kopuła Bazyliki Św. Piotra (1547) i rozwiązanie urbanistyczne Kapitolu (ok. 1536) - w Rzymie.

BERNINI Giovanni Lorenzo (Gianlorenzo),

1598-1680, włoski rzeźbiarz, architekt, malarz i rysownik; jeden z wybitnych przedstawicieli baroku; rzeźby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne 1622-24), alegoryczne, religijne (Ekstaza św. Teresy 1644-52), portrety, nagrobki, kościoły i fontanny w Rzymie; kolumnada przed Bazyliką Św. Piotra w Rzymie (1656-63).

BOTTICELLI Sandro,

ok. 1445-1510, włoski malarz epoki renesansu; przedstawiciel szkoły florenckiej; freski (w Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie, 1481-83) i obrazy religijne, mitologiczne (Narodziny Wenus ok.1485, Wiosna ok. 1478), alegoryczne odznaczające się chłodnym kolorytem i ekspresyjnym linearyzmem.

BRUNELLESCHI, Brunellesco, Filippo,

1377-1446, włoski architekt, rzeźbiarz i złotnik; jeden z głównych przedstawicieli renesansu; szpital Ospedale degli Innocenti (1419-44), kopuła katedry S. Maria del Fiore (1420-36), kaplica Pazzich przy kościele S. Croce (1429-30) - we Florencji; odegrał wielką rolę w kształtowaniu się włoskiej architektury renesansowej.

FRANCESCA Piero Della,

ok. 1416-92, włoski malarz i teoretyk sztuki okresu renesansu; obrazy i freski religijne (w kościele S. Francesco w Arezzo, 1452-66); traktat De prospectiva pingendi (przed 1482).

GHIBERTI Lorenzo,

ok. 1381-1455, rzeźbiarz włoski, okresu przełomu gotyku i renesansu; działał we Florencji; główne dzieła to drugie (1403-24) i trzecie drzwi brązowe (Porta del Paradiso 1425-52) do baptysterium florenckiego; traktat Comentari (po 1447), zawierający m.in. dzieje artystów włoskich XIV w.

PALLADIO Andrea,

właściwie Andrea di Pietro, 1508-80, włoski architekt i teoretyk późnego renesansu; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzującego kierunku w architekturze późnego renesansu; pałace, wille (Rotonda pod Vicenzą, od 1550) i kościoły (S. Giorgio Maggiore w Wenecji, 1560-75); studia nad antykiem; traktaty m.in. Cztery księgi o architekturze (1570, wydanie polskie 1955). Twórczość architektoniczna i teoretyczna Palladia oddziałała na kraje europejskie (zwłaszcza na architekturę angielską XVII i XVIII w.).

TYCJAN,

właściwie Tiziano Vecellio, ok. 1488-1576, włoski malarz epoki renesansu; przedstawiciel szkoły weneckiej, wybitny kolorysta; portrety (m.in. papieża Pawła III, Karola V), obrazy mitologiczne (Bachus i Ariadna 1522), religijne (Grosz czynszowy ok. 1517), historyczne, alegoryczne (Miłość niebiańska i Miłość ziemska ok. 1515).

VERROCCHIO Andrea del,

właściwie Andrea di Cione, 1435-88, włoski rzeźbiarz, malarz i złotnik epoki renesansu; rzeźby religijne (Chrystus i św. Tomasz ok. 1460-82), nagrobki, pomniki (m.in. konny Bartolomeo Colleoniego w Wenecji 1481, ukończony pośmiertnie 1496); obrazy religijne (Chrzest Chrystusa ); nauczyciel Leonarda da Vinci.

RAFAEL,

właściwie Rafaelo Santi, 1483-1520, włoski malarz i architekt; wybitny artysta epoki renesansu; obrazy religijne, zwł. Madonny (Piękna ogrodniczka ok. 1507, Madonna Sykstyńska ok. 1513), portrety (Leon X z kardynałem Giulio Medici i Luigi Rossi ok. 1518), freski (w Stanzach 1509-14 i Loggiach Watykańskich 1517-19); kierował budową Bazyliki Św. Piotra w Rzymie (1515-20).

LEONARDO DA VINCI,

1452-1519, włoski malarz, architekt, rzeźbiarz i teoretyk sztuki, wynalazca, badacz przyrody i filozof; jeden z największych artystów renesansu; obrazy i freski religijne oraz portrety o harmonijnej kompozycji i proporcjach, łagodnym światłocieniu (sfumato); Dama z gronostajem (1483-85), Madonna wśród skał (1483), Ostatnia wieczerza (1495-98), Św. Anna Samotrzecia (1500-06), Mona Liza (ok. 1503-06); wynalazki techniczne i naukowe; prace teoretyczne; Traktat o malarstwie (pośmiertnie zestawiony z notatek, 1651, przekład polski 1961).

MONA LISA, Gioconda,

portret Mony Lisy di Giocondo o słynnym zagadkowym uśmiechu, namalowany przez Leonarda da Vinci 1503-06; obecnie w Luwrze w Paryżu.

QUATTROCENTO,

nazwa określająca epokę wczesnego renesansu we Włoszech (XV w.).

CINQUECENTO,

nazwa określająca epokę dojrzałego renesansu i manieryzmu we Włoszech (XVI w.).

SGRAFFITO,

technika zdobnicza stosowana w architekturze gł. okresu renesansu, polegająca na nakładaniu na mur kilku warstw różnie zabarwionego tynku i zeskrobywaniu, wg wzoru, warstw wierzchnich, dzięki czemu powstaje dwu- lub wielobarwna kompozycja; stosowane także do zdobienia naczyń ceramicznych.

ATTYKA,

ścianka wieńcząca budynek, zasłaniająca dach, często o bogatej dekoracji architektoniczno-rzeźbiarskiej; znana od starożytności, popularna w renesansie (np. w Sukiennicach w Krakowie, kamienicach w Kazimierzu Dolnym).

31. Barok

BAROKU SZTUKA.

Barok w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech (Rzym) w 2. połowie XVI w.; trwał do połowy XVIII w.; gł. okresy baroku: wczesny, dojrzały i późny; zob. też Polska sztuka.

Architektura.

Architekturę baroku cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminująca na osi środkowej; efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów itp.; wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il GesÔ, liczne warianty we wszystkich krajach; różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne itp.); monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych (Weingarten, Göttweig); w architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Vaux-le-Vicomte, Wersal, Würzburg, Schönbrunn); we wnętrzach, zazwyczaj na osi głównej, salon i reprezentacyjna klatka schodowa; ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal). Główne ośrodki architektury barokowej: Włochy (G.L. Bernini, F. Borromini oraz C. Maderna, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Hiszpania (churrigueryzm), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pöppelmann, bracia Asam) i Austria (J.B. Fischer von Erlach, J.L. von Hildebrandt). We Francji (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault) i Anglii (I. Jones, Ch. Wren, J. Vanbrugh) - kierunek klasycyzujący.

Rzeźba.

Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, często, zwł. w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy; główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. MontaĎéz, A. Cano (Hiszpania), I. Günther, B. Permoser (Niemcy i Austria); w Polsce - J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter.

Malarstwo.

Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccich, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwł. w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwł. w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych: w malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velázquez, F. de Zurbarán, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W grafice dominował miedzioryt i akwaforta; nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego (powstanie słynnych manufaktur), zwł. ceramiki, meblarstwa i tkactwa.

CARAVAGGIO,

właściwie Michelangelo Merisi da Caravaggio, 1573-1610, malarz włoski, przedstawiciel wczesnego baroku; sceny o tematyce religijnej, także mitologicznej, rodzajowej i martwe natury; w latach 1597-1606 powstały m.in.: Powołanie św. Mateusza, Bachus, Śmierć Marii; od nazwiska Caravaggio wykształcił się kierunek realistyczny w malarstwie barokowym - zwany caravaggionizmem.

CARAVAGGIONIZM,

kierunek w malarstwie barokowym, korzystający z osiągnięć warsztatowych Caravaggia; cechuje go m.in. kontrastowy światłocień, intensywny koloryt, śmiałe skróty perspektywiczne; rozwinął się we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Holandii i Flandrii.

APOTEOZA, ikon.

przedstawienie herosa lub władcy wyniesionego do rzędu bogów; temat częsty w sztuce cesarstwa rzymskiego i baroku.

ILUZJONIZM,

dążenie do oddania w sztukach plastycznych możliwie najwierniejszego odbicia rzeczywistości przez stosowanie skrótów, perspektywy linearnej i malarskiej oraz światłocienia.

RUBENS Peter Paul,

1577-1640, malarz flamandzki; jeden z wybitnych twórców epoki baroku; liczni uczniowie i współpracownicy; gł. tematyka religijna (Zdjęcie z krzyża 1611-14, Pokłon Trzech Króli 1624, wielokrotne przedstawienia Marii i świętych), a także mitologiczna (Sąd Parysa, Święto Wenus ok. 1630-1631), portrety (Helena Fourment z dziećmi 1635), sceny rodzajowe, krajobrazy (Pejzaż z tęczą ok. 1636); cykl malowideł dekoracyjnych przedstawiających życie Marii Medycejskiej (1622-25; obecnie w Luwrze); liczne rysunki.

VELÁZQUEZ,

właściwie Diego Rodriguez de Silva y, 1599-1660, najwybitniejszy malarz hiszpański XVII w.; malarz nadworny Filipa IV; nacechowane wnikliwą obserwacją portrety króla, rodziny królewskiej (seria infantek) , osób z dworu, papieży, postaci z ludu, obrazy religijne, rodzajowe, historyczne; Poddanie Bredy (1635), Papież Innocenty X (1650), Wenus z lustrem (1651).

BORROMINI Francesco,

1599-1667, architekt włoski; wybitny przedstawiciel baroku; stworzył własną koncepcję architektury (dynamizm, malowniczość, faliste linie fasad, skomplikowane plany budowli); m.in. kościoły: S. Carlo alle Quatro Fontane (1638-41 i 1665-67) i S. Ivo alla Sapienza (1642-50) w Rzymie.

BERNINI Giovanni Lorenzo (Gianlorenzo),

1598-1680, włoski rzeźbiarz, architekt, malarz i rysownik; jeden z wybitnych przedstawicieli baroku; rzeźby o tematyce mitologicznej (Apollo i Dafne 1622-24), alegoryczne, religijne (Ekstaza św. Teresy 1644-52), portrety, nagrobki, kościoły i fontanny w Rzymie; kolumnada przed Bazyliką Św. Piotra w Rzymie (1656-63).

33. Manieryzm

MANIERYZM,

styl w sztuce europejskiej, stanowiący przejściową fazę od renesansu do baroku; powstał ok. 1520 we Włoszech i rozwinął się w XVI w. w innych krajach; główne cechy: odejście od harmonii renesansu; subiektywizm i dramatyczna ekspresja, często deformacja form; wirtuozeria, spirytualizm, wyrafinowanie, dekoracyjność.

SARMATYZMU SZTUKA,

sztuka w Rzeczypospolitej i krajach sąsiednich XVI-XVIII w., posługująca się formami manierystycznymi, baroku rzymskiego, a w końcowej fazie rokoka.

Architektura.

W przeciwieństwie do dworu królewskiego i episkopatu, lansujących rzymski barok - średnia szlachta i mieszczaństwo wprowadzały rozwiązania rodzime, często jeszcze renesansowo-manierystyczne, o bryłach gotyckich i charakterystycznej dekoracji stiukowej sklepień (tzw. typ lubelski i typ kaliski).

Malarstwo.

Najwyraźniejsze piętno sarmatyzm odcisnął w malarstwie, gł. portretowym - charakterystyczny stał się tzw. portret sarmacki, którego szczególną odmianę stanowiły portrety trumienne. Malarstwo portretowe w duchu sarmackim zaczęło kształtować się już w końcu XVI w., za panowania Stefana Batorego. Pełny rozkwit osiągnęło w epoce baroku, a kontynuowane było w dobie rokoka. Początkowo kaligraficzne i płaskie, w okresie baroku przyswoiło sobie jakości malarskie i nabrało cech bryłowatości. W rokoku, obok wizerunku stylizowanego i reprezentacyjnego (atrybutem był pancerz i zarzucony na ramiona purpurowy płaszcz gronostajowy), występują gł. podobizny niemal naturalistyczne. W tych czasach portret sarmacki był w opozycji do zachodnioeuropejskiego dworskiego. Sztuka sarmatyzmu osiągnęła swoje apogeum za panowania Jana III Sobieskiego, który popierał ten nurt sztuki stanowiącej niekiedy instrument polityczny propagandy, nie poparty jednak refleksją teoretyczną. Znamienne dla czasów Sobieskiego jest łączenie cech sarmatyzmu z pozorami antykizacji. Jego rezydencja w Wilanowie, gł. dekoracja malarsko-rzeźbiarska, stanowiła swoistą apoteozę sarmackiego króla-bohatera. W epoce Sasów portret sarmacki ponownie zyskał na znaczeniu.

Rzemiosło artystyczne.

Specyficzny smak sarmacki wyrażał się w rzemiośle artystycznym - ubiór (gł. pasy kontuszowe wytwarzane m.in. w polskich persjarniach), wyroby złotnicze, zbroja (ozdobne kałkany, rzędy końskie), kobierce miały znamiona sztuki i kultury Orientu. Szlachcic-sarmata wyróżniał się wyglądem: fryzura z podgolonymi włosami i zachowanym czubem, zakładany na żupan kontusz przepasywany pasem kontuszowym, z karabelą u boku.

CARRACCI,

rodzina malarzy włoskich, działających w Bolonii; przedstawiciele eklektyzmu i akademizmu w sztuce włoskiej; założyciele Akademii Carraccich (1585) w Bolonii; Lodovico, 1555-1619, obrazy religijne i freski; Agostino, 1557-1602 kuzyn Lodovica, teoretyk, obrazy i freski w Palazzo del Giardino (ok. 1600) w Bolonii; Annibale, 1560-1609 brat Agostina, kuzyn Lodovica, obrazy i freski, zwłaszcza o tematyce mitologicznej, m.in. w Palazzo Farnese (1595) w Rzymie.

TINTORETTO,

właściwie Jacopo Robusti, 1518-94, wybitny włoski malarz okresu manieryzmu; przedstawiciel szkoły weneckiej; obrazy religijne (Cud św. Marka 1548), kompozycje mitologiczne, portrety.

VASARI Giorgio,

1511-74, włoski malarz, rzeźbiarz, architekt i historiograf sztuki; przedstawiciel manieryzmu; obrazy i freski religijne, alegoryczne, mitologiczne; budowle (Palazzo degli Uffizi we Florencji, od 1560); rzeźby, dekoracje teatralne; autor pierwszej historii sztuki włoskiej; Żywoty najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów (1550, wydanie polskie 1985).

EKLEKTYZM, szt. plast.

tendencja polegająca na łączeniu elementów stylowych zapożyczonych z różnych epok i środowisk artystycznych, nie dająca jednak nowej syntezy formy; była m.in. podstawą akademizmu, występowała w różnych epokach, charakterystyczna zwłaszcza dla drugiej połowy XIX w.

AKADEMIZM,

szt. plast. prąd w sztuce charakterystyczny zwłaszcza dla XVIII i XIX w., oparty na regułach estetyki antycznej; polega na naśladowaniu artystów i dzieł uznanych za doskonałe; akademizm ogranicza swobodę twórczą zarówno w doborze tematyki, jak i środków formalnych; źródłem akademizmu były akademie wywodzące się z późnorenesansowej sztuki włoskiej (Accademia di San Luca, Carraccich Akademia), które początkowo w swej działalności teoretycznej i pedagogicznej odgrywały rolę pozytywną, z czasem zaś stały się ostoją konserwatyzmu, hamując rozwój sztuki.

HOLBEIN Hans, młodszy,

1497 lub 1498-1543, syn Hansa, niemiecki malarz, rysownik i grafik; jeden z głównych przedstawicieli północnoeuropejskiego renesansu i manieryzmu; wybitny portrecista, nadworny malarz króla Anglii, Henryka VIII.

UFFIZI,

Galleria degli Uffizi, zbiory sztuki mieszczące się we Florencji w pałacu Uffizi, wzniesionym 1560-80 wg projektu G. Vasariego dla urzędów państwowych; od końca XVI w. gromadzono tam zbiory artystyczne, udostępnione publiczności w XVIII w.; jeden z najcenniejszych zbiorów malarstwa na świecie.

VRIES Hans Vredeman de,

1527-ok. 1604, niderlandzki malarz, rytownik, architekt i teoretyk; przedstawiciel manieryzmu; działał w Niderlandach, Niemczech, Pradze i 1592-95 w Gdańsku; tłumaczył traktaty Witruwiusza i S. Serlia; własne traktaty o architekturze, sztychowane wzorniki ornamentów, projektów; malowidła dekoracyjne (m.in. w ratuszu i Dworze Artusa w Gdańsku).

34. Malarstwo holenderskie i flamandzkie XVII w.

NIDERLANDZKA SZTUKA.

Sztuka Niderlandów, początkowo pozostawała pod wpływem sztuki niemieckiej i francuskiej (zwłaszcza burgundzkiej). Głównym dziełem dojrzałego stylu romańskiego jest katedra w Tournai (od 1110). Wysoki poziom samodzielności w ośrodkach nad rzeką Mozą (m.in. Namur, Huy, LiÉge, Maastricht) osiągnęły: złotnictwo, odlewnictwo, miniatorstwo i rzeźba w kości słoniowej (R. de Huy). Sztuka mozańska wywarła wpływ na inne kraje europejskie (także Polskę). Centrum architektury gotyckiej było Tournai. Wpływ stylu wielkich francuskich katedr zaznaczył się w XIII w. (katedra i kościół Notre-Dame-de-la-Chapelle w Brukseli, kościół Św. Bawona w Gandawie, katedra w Utrechcie); do wybitnych dzieł architektury gotyckiej należą kościoły Św. Piotra w Leuven, Św. Jana i Św. Marcina w LiÉge, katedra w 's-Hertogenbosch. Świecką architekturę gotycką reprezentują hale miejskie (Ypres, Brugia, Leuven), ratusze (Mechelen, Bruksela, Leuven) i liczne domy mieszkalne o wąskiej fasadzie ze schodkowym szczytem. W XIV w. rozkwitło złotnictwo gotyckie. W malarstwie niderlandzkim (główne ośrodki - Brugia, Tournai, Bruksela) najwcześniej i najpełniej wystąpiła postawa realistyczna, która doprowadziła do powstania ok. 1420-1435 zrywającej ze sztuką średniowieczną wizji człowieka harmonijnie zespolonego z otoczeniem i przyrodą. To nowe malarstwo reprezentowali gł. J. van Eyck, P. Christus i R. Campin, zwany Mistrzem z Flémalle, R. van der Weyden oraz wielu innych wybitnych artystów XV w. (D. Bouts, Geertgen tot Sint Jans, H. van der Goes, H. Memling). Malarstwo niderlandzkie XV w. wpłynęło na ukształtowanie się sztuki nowożytnej w północnej Europie; wybitni malarze XVI w. (Q. Massys, J. van Cleve, J. Gossaert, zwany Mabuse, B. van Orley) łączyli wpływy renesansu włoskiego z osiągnięciami rodzimych poprzedników XV w. Pejzaż wyodrębnił się jako samodzielny gatunek malarski (J. Patinir). Najwybitniejszym malarzem XVI w. był P. Bruegel (st.). Rzeźba ulegała wpływom renesansowym i manierystycznym (A. de Vries); wpływ na sztukę północnej i środkowej Europy wywarła twórczość C. Florisa i H. Vredemana de Vries; kwitło rzemiosło artystyczne, zwłaszcza tkactwo (tkaniny z Arras, Tournai i Brukseli). Wskutek polityczno-religijnego podziału Niderlandów na Holandię i Flandrię od XVII w. rozwój sztuki obu tych krajów przebiegał odmiennie.

FLAMANDZKA SZTUKA.

Rozwój sztuki flamandzkiej nastąpił po politycznym i religijnym podziale Niderlandów w ich południowych prowincjach i trwał od końca XVI w. do początku XIX w., tj. do powstania niepodległej Belgii (1830); kontynuacją sztuki flamandzkiej jest belgijska sztuka. Sztuka flamandzka kształtowała się na podłożu gotyckiej i renesansowej tradycji niderlandzkiej (niderlandzka sztuka), ulegając wpływom baroku włoskiego, później francuskiego rokoka i klasycyzmu. Rozkwit sztuki flamandzkiej nastąpił w okresie baroku. W architekturze najbardziej reprezentatywne budowle to kościół Św. Karola Boromeusza w Antwerpii i domy na Grand Place w Brukseli. Sztuka flamandzka wypowiedziała się najpełniej w malarstwie, głównym jego reprezentantem był wielki twórca europejskiego malarstwa barokowego -P.P. Rubens, a także A. van Dyck i J. Jordaens. Malarstwo flamandzkie cechuje różnorodność tematyki, bogactwo inwencji, rozmach kompozycji. Rozwijała się także grafika, zwłaszcza miedzioryt (wg szkiców i obrazów Rubensa). Barokowa rzeźba flamandzka rozwijała się pod wpływem G.L. Berniniego i Rubensa; wyróżnili się F. Duquesnoy, A. Quellinus (st.) i L. Faydherbe. W XVIII w. zaznaczył się wpływ francuskiego klasycyzmu, a także A. Canovy. W XVIII w. rozwijała się również sztuka zdobnicza (koronki, dywany, wyroby ze szkła i metalu).

EYCK van,

bracia, malarze niderlandzcy XV w.: Hubert, ?-1426, twórczość jego nie znana; Jan, 1390?-przed 1441, jeden z twórców malarstwa nowożytnego, zwłaszcza portretu; nowatorskie rozwiązania problemów światła, perspektywy; udoskonalił technikę malarstwa olejnego; obrazy religijne Ołtarz Baranka Mistycznego (1432, przypuszczalnie razem z bratem Hubertem), portrety (Zaślubiny Arnolfinich 1434, Portret żony 1439).

GOES Hugo van der,

ok. 1440-82, malarz niderlandzki; wybitny przedstawiciel malarstwa późnogotyckiego; główne dzieło: tryptyk ze sceną Pokłonu pasterzy (1474-75) , zwany tryptykiem Portinarich.

REMBRANDT,

właściwie Rembrandt Harmensz van Rijn, 1606-69, holenderski malarz, rysownik i grafik; jeden z najwybitniejszych twórców w dziejach sztuki; działał w Lejdzie i Amsterdamie; sceny biblijne, religijne, portrety (Lekcja anatomii doktora Tulpa 1632, Flora 1634, Wymarsz strzelców zwany Strażą nocną 1642), autoportrety, pejzaże (Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem 1638, sceny mitologiczne, historyczne (Jedność kraju 1641); silnie oddziałał na współczesną mu sztukę holenderską i europejską.

POLSKA SZTUKA.

Średniowiecze.

W okresie wczesnego średniowiecza (VI-IX w.) sztuka na ziemiach polskich wydatnie korzystała z rodzimej tradycji słowiańskiej kultury; przejęła też pewne tradycje Celtów, a także różne elementy starożytnej kultury rzymskiej; wpłynęły na nią również kontakty handlowe poprzez import wyrobów z odległych nieraz terenów; na ziemiach polskich istniało już wtedy kilka rodzajów budownictwa: drewniano-ziemne konstrukcje obronne grodów (Gniezno, Poznań), drewniane świątynie, dwory i budynki mieszkalne (Szczecin, Wolin), kamienne obwałowania miejsc kultu religijnego (Łysiec, Ślęża), znano także kopce ziemne, sypane ku czci panujących (np. tzw. Kopiec Krakusa). Pierwsze budowle kamienne pojawiły się w okresie przedromańskim (X-XI w.): należy do nich rotunda Św.Św. Feliksa i Adaukta na Wawelu, pierwsze katedry typu bazylikowego (Poznań, Gniezno, Kraków), palatia z kaplicami (Ostrów Lednicki, Giecz), założenia klasztorne (Tyniec) i kolegiaty (Tum, pod Łęczycą). W XII w. oprócz kościołów o prostej formie (Czerwińsk, Kruszwica) powstawały też świątynie bardziej zróżnicowane przestrzennie (Wiślica). Rzeźba kamienna, dotąd nielicznie występująca, w XII w. znalazła szersze zastosowanie w dekoracji architektonicznej (portal kościoła Św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu, kolumny w kościele Św. Trójcy w Strzelnie); wybitnym dziełem romańskiej sztuki odlewniczej są Drzwi Gnieźnieńskie; do nielicznych zabytków malarstwa ściennego tego okresu należą relikty polichromii kolegiaty w Tumie pod Łęczycą; malarstwo miniaturowe, występujące początkowo w dziełach sztuki importowanej, znalazło z czasem zastosowanie w rękopisach sporządzanych na miejscu. Z okresem gotyku (XII-XV w.) łączyła się budowa licznych świątyń, coraz częściej wznoszonych z cegły (kościoły: Mariacki i Św. Katarzyny w Krakowie oraz we Wrocławiu, w Stargardzie, Toruniu, Gdańsku, Fromborku) i coraz wyraźniej różnicujących się w poszczególnych regionach kraju (Śląsk, Małopolska, Wielkopolska, Pomorze, Warmia); od XIII w. wzrosła wyraźnie liczba budynków o przeznaczeniu świeckim (ratusze - we Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku, sukiennice - w Krakowie, wagi i kamienice mieszczańskie - w Toruniu, Gdańsku), a także budownictwa obronnego (mury miejskie - Chełmno, Kraków, Paczków, zamki - Bolków, Lidzbark, Niedzica, warowne dwory - Dębno k. Brzeska); zindywidualizowanie regionalne silnie zaznaczyło się w budownictwie drewnianym (kościół w Dębnie k. Nowego Targu). Rzeźba gotycka rozwijała się bujnie na Śląsku (rzeźby kaplicy Św. Jadwigi w Trzebnicy, nagrobki Piastów śląskich, liczne portale), w Krakowie (nagrobki królewskie w katedrze); w XV w. przeszła ona podobnie jak malarstwo ewolucję od stylu miękkiego (krąg tzw. Mistrza Pięknych Madonn z końca XIV w.) do nurtu realistycznego (2. połowa XV w. i początek XVI w.). Dziełem najwyższej klasy jest Ołtarz Mariacki w Krakowie Wita Stwosza (koniec XV w.) i nagrobki jego dłuta; wysoki poziom osiągnęły dzieła iluminatorstwa oraz malowane ołtarze szkoły krakowskiej (Poliptyk Dominikański).

Czasy nowożytne.

W epoce odrodzenia (XVI-1. połowa XVII w.) sztuka stała się wyrazem całkowicie odmienionej postawy artysty (humanizm) w stosunku do świata; dokonało się to w Polsce dzięki kontaktom z renesansową kulturą włoską i antykiem; głównym ośrodkiem artystycznym stał się Kraków; dokonana tu przebudowa zamku królewskiego (dziedziniec arkadowy), budowa Kaplicy Zygmuntowskiej (projekt B. Berrecciego), a także przebudowa krakowskich Sukiennic (motyw attyki w zwieńczeniu budynku) przyczyniły się do utwierdzenia stylu renesansowego w całym kraju; jego formy przyjęła gł. architektura świecka - liczne zamki i pałace (Niepołomice, Pieskowa Skała, Baranów Sandomierski, Brzeg, Krasiczyn), ratusze (Poznań), kamienice (Kazimierz Dolny, Gdańsk). W rzeźbie powstał nowy typ nagrobka przyściennego (Jana Olbrachta, Zygmunta I Starego w katedrze wawelskiej B. Berrecciego i nagrobki dłuta J. Michałowicza z Urzędowa oraz G.M. Padovano). W Krakowie rozwijało się także malarstwo miniaturowe (Kodeks Behema, twórczość S. Samostrzelnika). Powstał specyficzny rodzaj całopostaciowego portretu reprezentacyjnego (M. Kober). Charakterystyczne cechy renesansu polskiego zaznaczyły się w sposób bardziej zdecydowany w jego późniejszej odmianie, przynależnej już do stylu manieryzmu (2. połowa XVI, 1. połowa XVII w.), której charakterystycznym przykładem jest malarska twórczość T. Dolabelli i rzeźbiarska - S. Gucciego.

Rozwój sztuki baroku (1 połowa XVII-1 połowa XVIII w.) wiązał się z okresem kontrreformacji i umocnieniem się pozycji Kościoła rzymskokatolickiego; powstawały liczne świątynie i klasztory, początkowo o formach surowych i monumentalnych (kościoły jezuickie w Nieświeżu, Kaliszu i Krakowie), potem coraz bardziej wyszukanych (kościoły - Św. Anny w Krakowie, Św. Piotra na Antokolu w Wilnie, Kalwaria Zebrzydowska), często o wnętrzach wyposażonych w bogatą dekorację malarską i rzeźbiarską; pojawiły się także okazałe dzieła architektury świeckiej (pałace w Kielcach, Wilanowie, zamek w Łańcucie, Krzyżtopór, przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie). W Warszawie rozwinął aktywną działalność Tylman z Gameren (m.in. pałac Krasińskich ). Lata 1720-70 - okres późnego baroku i rokoka charakteryzuje się działalnością architektów saskich, zatrudnionych gł. w Warszawie (Oś Saska - wielkie założenie urbanistyczno-ogrodowe - M.D. Pöppelmann i in., wschodnie skrzydło Zamku Królewskiego - G. Chiaveri, C.Ch. Knöffel); wystąpiła też w sposób wyraźny stylowa orientacja francuska; do najznakomitszych rezydencji tego czasu wznoszonych na prowincji należały pałace: w Białymstoku (architekci J.Z. Deybel, J.H. Klemm) i Radzyniu Podlaskim (J. Fontana); na terenie Wielkopolski działał P. Ferrari, w Małopolsce -F. Placidi, we Lwowie i okolicach - J. de Witte i B. Meretyn, na Wileńszczyźnie - K. Glaubitz. Do rozkwitu doszła rzeźba architektoniczna w stiuku (G.B. Falconi, P. Peretti, B. Fontana); najwybitniejszym rzeźbiarzem czasów Jana III Sobieskiego był gdańszczanin A. Schlüter (prace w Wilanowie i Warszawie); najoryginalniejszy zaś wyraz uzyskała późnobarokowa i rokokowa rzeźba lwowska (J.J. Pinsel, F. i S. Fesingerowie, A. Osiński). W końcu XVII w. wyróżniał się zespół malarzy pracujących dla Jana III Sobieskiego, gł. w Wilanowie (J. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Reisner, C. Callot, M.A. Palloni), a także wybitny portrecista gdański J.D. Schultz; styl późnego baroku reprezentowali malarze Sz. Czechowicz i T. Kuntze, w różny sposób czerpiący z doświadczeń malarstwa włoskiego.

Około 1760 w Polsce zaczęło się zaznaczać zainteresowanie dla form uproszczonych, charakteryzujących styl klasycyzmu; rozwój tego kierunku zawdzięczał podnietę mecenatowi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i części środowiska magnackiego, choć w rzeźbie i malarstwie pozostawał nadal żywy nurt baroku i rokoka. Na Zamku Królewskim w Warszawie dokonano klasycystycznej przebudowy wnętrz (J. Fontana, V. Louis, D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer); nową oryginalną formę architektoniczną otrzymały też królewskie Łazienki; licznie powstające pałace są dziełem wybitnych architektów (Sz.B. Zug, S. Zawadzki, J. Kubicki); późna odmiana klasycyzmu znalazła odbicie w licznych monumentalnych gmachach warszawskich czasów Królestwa Polskiego; do najwybitniejszych należały realizacje projektów A. Corazziego (Teatr Wielki, zespół pałaców przy pl. Bankowym). Ważnym ośrodkiem sztuki były Puławy Czartoryskich (budowle Ch.P. Aignera), także Wilno (W. Gucewicz); w założeniach ogrodowych, realizowanych pod koniec XVIII w. wyraźnie zaznaczało się znamienne dla epoki dążenie do powrotu do natury dzikiej, nieuporządkowanej (Powązki, Puławy, Arkadia). Dla Stanisława Augusta Poniatowskiego pracowali rzeźbiarze - J. Monaldi, T. Righi i F. Pinck; w okresie Królestwa Polskiego wybili się zwł. artyści: P. Maliński, L. Kaufmann i J. Tatarkiewicz, wypowiadający się w formach surowszego, bardziej powściągliwego klasycyzmu. Kierunek malarstwu tego okresu nadawał pierwszy nadworny malarz królewski - M. Bacciarelli (portrety króla i inne sceny historyczne) oraz B. Bellotto (zwany Canaletto) - twórca serii słynnych widoków Warszawy, J.P. Norblin reprezentujący nurt rodzajowy, kontynuowany potem m.in. przez Z. Vogla i K. Wojniakowskiego; w Wilnie działał F. Smuglewicz; głównym reprezentantem klasycyzmu w malarstwie warszawskim był A. Brodowski.

Około 1830 w architekturze pod wpływem romantyzmu nasiliły się wcześniej już występujące tendencje nawiązywania do stylów historycznych (zwł. do gotyku i renesansu), co utrzymywało się do początku XX w. Postępujące w XIX w. uprzemysłowienie i urbanizacja przyczyniły się do wznoszenia wielu budynków użyteczności publicznej (m.in. Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie - projektu H. Marconiego). W XIX w. na gruncie dorobku artystycznego okresu stanisławowskiego wykrystalizowała się narodowa szkoła malarstwa (P. Michałowski, H. Rodakowski, A. Orłowski - malarze o randze europejskiej), która znalazła następnie swą kontynuację w malarstwie historycznym, mającym oparcie w postawie patriotycznej (J. Matejko, A. Grottger, J. Kossak, J. Brandt), a także w malarstwie rodzajowym (W. Gerson, J. Szermentowski, A. Kotsis, M. i A. Gierymscy, J. Chełmoński); spośród reprezentantów malarstwa akademickiego szczególną sławę zyskał H. Siemiradzki.

Wpływy impresjonizmu przejawiły się w Polsce w formie dosyć umiarkowanej (J. Pankiewicz, W. Podkowiński, O. Boznańska, częściowo J. Stanisławski, J. Fałat, L. Wyczółkowski).

W okresie Młodej Polski (przełom XIX i XX w.) rozwijał się styl modernizmu i secesji, z głównym ośrodkiem w Krakowie (architekci: M. Tołwiński, H. Stiefelman, G. Landau-Gutenteger), często z elementami sztuki ludowej (F. Mączeński, T. Stryjeński); w końcu XIX w. dzięki S. Witkiewiczowi ukształtował się tak zwany styl zakopiański. Do treści symbolicznych, a także do twórczości ludowej sięgali malarze: J. Malczewski, S. Wyspiański, J. Mehoffer, rzeźbiarze: W. Szymanowski, K. Laszczka; modernizm uzewnętrznił się też w grafice i rzemiośle artystycznym; niektórzy malarze zachowali pozycję odrębną (W. Ślewiński, W. Wojtkiewicz). Około 1930 zaczął się precyzować nowy styl architektury funkcjonalnej (B. i S. Brukalscy, H. i Sz. Syrkusowie, B. Lachert).

W sztuce okresu II Rzeczypospolitej (1918-44) utorował sobie drogę nowoczesny rodzaj stylizacji formy (W. Skoczylas, J. Szczepkowski, W. Jastrzębowski, Z. Stryjeńska, formiści, grupa Rytm); malarstwo często nawiązywało do postimpresjonizmu (kapiści); w specyficzny sposób rozwijał się abstrakcjonizm (W. Strzemiński i jego teoria unizmu); wybitną rolę odegrali malarze: T. Makowski, Z. Waliszewski, T. Czyżewski, A. i Z. Pronaszkowie, J. Cybis, rzeźbiarze: X. Dunikowski, F. Strynkiewicz, T. Breyer, E. Wittig, H. Kuna, A. Karny, A. Zamoyski oraz związana z konstruktywizmem K. Kobro, graficy: S. Ostoja-Chrostowski, S. Mrożewski, T. Cieślewski (syn), T. Kulisiewicz.

Współczesność.

Wkrótce po II wojnie światowej, pod naciskiem państwowej polityki kulturalnej, zaczęła dominować, oparta na tradycji XIX-wiecznego malarstwa, sztuka realizmu socjalistycznego (1949-55). W architekturze towarzyszył temu nawrót do stylów historycznych; oryginalny wyraz uzyskały realizacje - Trasa W-Z i Stadion Dziesięciolecia w Warszawie; odbudowane zostało Stare Miasto w Warszawie i Gdańsku. Manifestacją nowych postaw stała się (1955) wystawa sztuki młodych w warszawskim Arsenale: odtąd zaczął zaznaczać się wyraźny zwrot do indywidualnych poszukiwań twórczych, m.in. ku abstrakcji (odmiany: informel - A. Kobzdej, T. Kantor, S. Gierowski i wywodzącej się z koloryzmu - P. Potworowski, T. Dominik, inne odmiany -J. Tchórzewski, J. Lebenstein, J. Tarasin). W połowie lat 60. rozwijał się kierunek nowej figuracji; pozycję od niej niezależną zajął J. Nowosielski i jego obrazy inspirowane malarstwem ikonowym. Twórczość konceptualistyczną uprawiają: R. Opałka, J. Rosołowicz, R. Winiarski; ten kierunek zaznaczył się także w rzeźbie (J. Berdyszak, G. Kowalski, M. Szańkowski), na przeciwstawnych pozycjach znalazła się twórczość A. Szapocznikow, B. Zbrożyny, G. Zemły. Oprócz grafiki warsztatowej (H. Chrostowska-Piotrowicz, M. Malina, M. Wejman, J. Panek, J. Gielniak) szczególną pozycję zdobyła grafika użytkowa, a zwłaszcza plakat zyskujący renomę międzynar. (T. Trepkowski, H. Tomaszewski, M. Mroszczak, J. Młodożeniec, W. Świerzy, H. Hilscher, T. Cieślewicz, F. Starowieyski, A. Pągowski, J. Sawka). Od lat 60. pojawiały się, aranżowane przez plastyków, parateatralne widowiska (J. Kalina, J. Bereś); nowe, choć różne spojrzenia na funkcję plastyki w teatrze zaprezentowali T. Kantor i J. Szajna. W latach 60. został zapoczątkowany rozwój budownictwa, zwłaszcza mieszkaniowego, o uproszczonej, bardziej funkcjonalnej formie, lecz także często o daleko posuniętej unifikacji; wzniesiono nowe budowle publiczne: Międzynarodowy Dworzec Lotniczy, Domy Towarowe Centrum - w Warszawie, Halę Sportowo-Widowiskową w Katowicach, budynki uniwersytetu w Toruniu, kościoły - w Nowej Hucie i Rudach Rysich, trasy - Łazienkowską i Toruńską w Warszawie; w latach 70. został odbudowany warszawski Zamek Królewski. W latach 70. obserwuje się narastający ruch powstawania galerii niezależnych i autorskich (Foksal, Akumulatory, Permafo), reprezentujących sztukę awangardową; w latach 80. wielu wybitnych artystów opuściło kraj i często zdobyło sławę międzynarodową. Wraz ze zmianą w latach 90. roli państwa, jako głównego (od 1945) mecenasa sztuki, inicjatywę w tej dziedzinie stopniowo przejęły w znacznej części - innego rodzaju instytucje i osoby prywatne oraz organizacje (m.in. fundacje).

1

40

Druk i opracowanie: Michał Pyka

---