• Kilka słów o przedmiocie:

• historia doktryn polityczno-prawnych jest jedną z najmłodszych dyscyplin prawoznawstwa (jako odrębna gałąź badawcza od drugiej połowy XIX w.)

• przedmiot ten zwraca uwagę w głównej mierze na programowe założenia wielkich systemów teoretycznych, opracowanych przez wybitnych, genialnych filozofów i teoretyków państwa (Platon, Arystoteles, Tomasz z Akwinu, Hegel, Marks, Sorel i inni)

• przedmiot ten stara się również dać odpowiedź na pytania odnoszące się do państwa i prawa

• dziewiętnastowieczni badacze doktryn polityczno - prawnych zwracali również uwagę na poglądy zawarte w rozmaitych wypowiedziach polityków, w dokumentach władzy i administracji państwowej (Machiavelli, Bodin, Kelsen i inni)

• historia doktryn polityczno-prawnych interesuje się w szczególności:

1. historią poglądów na strukturę polityczną społeczeństwa (zwłaszcza państwa)

2. badaniem: dzieł wielkich myślicieli, pisarzy religijnych, publicystów, treści wystąpień przedstawicieli społeczeństwa w organach władzy, literatury pięknej, reliktów kultury materialnej, symboli dzieł sztuki (szeroki zakres zainteresowania)

3. rekonstrukcją, systematyzacją i oceną poglądów w historycznym rozwoju

§ 1. STAROŻYTNOŚĆ: (str. 15)

1. Starożytny Wschód: (str. 15)

Dzieje ludzkości sięgają wielu setek tysięcy lat, badacze zakładają, że żyjący w odległych czasach człowiek był istotą myślącą (homo sapiens), rozumującą w sposób podobny, jak ludzie na wyższych szczeblach cywilizacyjnych. Człowiek prehistoryczny (w określonym czasie) nabył zdolność wytwarzania narzędzi, krzesania ognia, komunikowania się z innymi ludźmi - zaczął przyjmować określone stanowisko wobec otaczającego go świata.

Człowiek pierwotny stworzył pierwsze reguły współżycia społecznego (życie w grupie i związane z tym podziały hierarchiczne - starszyzna, rola mężczyzny w grupie). Rozwój ludzkiej cywilizacji był związany z postępem hodowli i rolnictwa (podział pracy wymuszał podziały społeczne i odwrotnie). W tamtym okresie zaczęły powstawać (wyodrębniać się) wielkie systemy wierzeń (wykorzystywanie religii do odnoszenia doraźnych korzyści politycznych). Pierwsze organizmy państwowe wyodrębniły się około 4000 lat p.n.e., zamykając tym samym długotrwały okres rozkładu wspólnot pierwotnych. Wraz z powstaniem państwa (i prawa) pojawiła się potrzeba skonstruowania zespołów idei uzasadniających w nim takie, a nie inne podziały społeczne, ustalających stosunki pomiędzy władzą, a ludnością. Reasumując, powstanie państwa było rezultatem długiej drogi materialnego i duchowego rozwoju ludzkości.

1. ideologia monarchiczna:

Pierwsze państwa rozwinęły się na rozległych terytoriach kontynentu azjatyckiego (m.in. Chiny, Indie) oraz na wybrzeżach Śródziemnomorza (m.in. Egipt, Mezopotamia). Były to państwa w głównej mierze niewolnicze (praca niewolnika podstawą produkcji). Władza najwyższa najczęściej należała do jednostki - despoty. Społeczeństwo było ściśle zhierarchizowane. W Starożytnym Wschodzie myślano w kategoriach religijnych (poglądy polityczno - prawne integralnie związane z systemami wierzeń), stąd prosta droga do mistyfikowania rzeczywistości (Egipt), która korzystnie służyła absolutnemu władcy i panującej warstwie wielkich właścicieli ziemskich. Istotną cechą tych państw był wszechobecny prymitywizm ogółu społeczeństwa, który harmonizował z wyrafinowanym intelektualizmem wąskiego grona ludzi (np. kapłanów w Egipcie). Państwa St. Wsch. znaturalizowały i uświęciły zasadę nierówności społecznej (zgodnie z wolą bogów ludzie są sobie z natury nierówni), której naruszenie powodowało ostrą reakcję władcy - „pomazańca” bożego, albo wręcz samego boga. W tych państwach do perfekcji opanowano wpajanie zasady boskości władzy państwowej, wzmacnianej dodatkową klauzulą, że boskość otacza też osobę, która władzę sprawuje (ideologia boskości króla osiągnęła najbardziej skrajną postać w Egipcie, w Chinach, w Babilonii). Warto wspomnieć, że zasada boskości monarchy wspierała procesy formowania potężnych i scentralizowanych imperiów. Od zasady boskości rządzącego tylko niewielki krok prowadził do poglądu, że boski charakter mają również normy prawne (cel był oczywisty - chodziło o maksymalne wzmocnienie posłuchu dla normy ustanowionej przez monarchę). Podsumowując, boski monarcha to ojciec i pan wszystkich poddanych, jego interes jest tożsamy z ich interesem (myśl o państwie jako wspólnym dobru wszystkich mieszkańców zrobi na europejskim gruncie błyskotliwą karierę).

2. teokracja żydowska (mesjanizm):

Nieco inny obraz społeczeństwa (od państw St. Wsch.) został zaproponowany w Starym Testamencie. Najstarsza żydowska struktura społeczna i polityczna to tzw. demokracja pustynna, oparta na zasadach równości, wolności i solidarności członków plemion (król był tu tylko patriarchalnym naczelnikiem plemiennym - stąd odmienny model władzy monarszej). Przeciwko wzmocnieniu monarchii występowali m.in. potężni kapłani, reprezentujący doktrynę teokracji, która głosiła, że „naród wybrany” jest rządzony bezpośrednio przez Boga (pojęcie przymierza Boga z Żydami). Wg Biblii, w końcu Bóg zawarł nowe przymierze z Dawidem, będące w rzeczywistości realizacją poprzedniego przymierza dokonanego na górze Synaj. Odtąd pozycja monarchy znacznie się wzmocniła (sakralna treść monarchii). W tych wyobrażeniach wiele było elementów wspólnych z państwami St. Wsch. (despotiami wschodnimi), ale zaznaczały się również istotne rozbieżności - żydowski król nie był Bogiem, przedmiotem kultu, nie posiadał „własnej” mocy rozkazywania siłom przyrody. Niewola babilońska (VI w. p.n.e.) doprowadziła do zmierzchu ideologii królewskiej. Pojawiła się za to idea mesjanizmu - Bóg ześle swemu narodowi (ludowi) mesjasza, który odnowi niepodległość Izraela (mesjanizm w późniejszym okresie będzie z jednym z ideologicznych źródeł doktryny wczesnochrześcijańskiej).

2. Myśl helleńska: (str. 19)

1. początki europejskiej kultury politycznej:

Cywilizacja europejska od początku rozwijała się innymi drogami, aniżeli to miało miejsce w krajach wczesnego rolnictwa na Dalekim i Bliskim Wschodzie. Jej podstawy stworzyli Grecy, którzy z uwagi na trudności geograficzne, byli myśliwymi, pasterzami, a później żeglarzami i kupcami. Dzięki rozmaitym kontaktom z innymi kulturami, Grecy przejmowali doświadczenia i wzory innych ludów, rozwijając (pogłębiając) tym samym własne teoretyczne refleksje. Grecy dali początek wielkiej filozofii, podsumowali dotychczasową wiedzę o świecie. Dla rozwoju myśli politycznej i prawnej kapitalne znaczenie miała struktura polityczna, w jakiej toczyło się życie Greków - była nią polis (państwo-miasto - terytorium miejskie z przylegającymi doń wsiami). W polis rozwijała się aktywność obywatelska Greków, kwitło ich zainteresowanie dla spraw społeczno-politycznych.

2. koncepcje polityczno-prawne Greków:

1. Najstarszy obraz greckiego społeczeństwa pochodzi od Homera (Iliada, Odyseja). W Iliadzie dokonano opisu wspólnoty stanowiącej monarchię, na szczycie której stał otoczony aureolą boskości król - Agamemnon (naczelny wódz, którego królestwo było dziedziczne). Charakter państwa był arystokratyczny (podobnie było w Odysei). Po upadku władzy królewskiej umocniły się rządy arystokracji (np. Sparta, w której na szczycie drabiny społecznej usadowili się nieliczni obywatele, wyposażeni w pełnię praw obywatelskich).

2. Rządy arystokratyczne jednak nie okazały się na ogół trwałe, od VI w. ewolucja polityczna zmierza ku demokracji. U podstaw demokratyzacji tkwiły mocno tendencje w gospodarce (kolonizacja, handel, obrót towarowo-pieniężny). Na agorze ukształtowała się jawność życia publicznego (wzrosło znaczenie zgromadzeń ludowych). Zwrot ku demokracji i równouprawnienie polityczne urzeczywistniały się różnymi drogami (np. przez oligarchię, czasami przez nawrót do tyranii), jednakże najistotniejszymi działaniami w tym kierunku okazały się reformy Solona (VI w. p.n.e.).

3. Sofistyka: Sofiści stworzyli szkołę o silnym podkładzie w tradycyjnej filozofii (głównie w oparciu o filozofię Jończyków). Nie udzielali oni jednoznacznych odpowiedzi na pytanie, jaka forma rządów jest dobra, a jaka zła. Sofiści dokonali ogromnego dzieła zlaicyzowania podstawowych pojęć politycznych. Wg nich państwo nie jest tworem sił pozaziemskich, powstało ono z woli ludzi, jego zadania są doczesne (argumenty ze sfery sakralnej zastąpili postawą nacechowaną racjonalizmem i sceptycyzmem). Sofiści łamali wszelkie bariery i stereotypy, nauczali i wychowywali swoich współobywateli (brali za to pieniądze), m.in. główny akcent kładli na retorykę, sztukę przemawiania i przekonywania (swoisty rodzaj „public relations”). Do najwybitniejszych sofistów należeli: Protagoras z Abdery, Grogiasz, Antyfon, Hipiasz i inni.

Protagoras - ojciec sofistów, był twórcą relatywizmu społecznego (wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi; to porozumienie ludzi, a nie natura decyduje o biegu rzeczy). Relatywizm sofistów miał podstawowe znaczenie dla wysokiej oceny instytucji społecznych i politycznych (podważał tezę o niezmienności natury ludzkiej, prowadził do przekonania, że konwencje społeczne, które ludzi wiążą, są zależne od okoliczności miejsca i czasu). Relatywizm oznaczał jednak niekiedy formuły skrajne, okazjonalistyczne (zachowanie dobre i złe miało być uwarunkowane od konkretnych okoliczności). Sofiści wnieśli również pionierski wkład do ideologii prawa natury, przenosząc ją z nauk przyrodniczych na grunt nauk o społeczeństwie (człowiek wg nich poddany jest dwom prawom - państwowemu i natury).

3. Demokracja ateńska: (str. 24)

Demokracja ateńska powstała w wyniku kompromisu, pomiędzy arystokratyczną tradycją, a doktryną demokratyzacji (stanowiła wsparcie ideowe dla faktycznych porządków demokratycznych w państwach-miastach). Upływ czasu i określone intencje polityczne nadały demokracji postać idealną, wolną od skaz (ideał, do którego wszyscy będą zmierzać). Opis demokracji ateńskiej pozostawił nam Herodot, który pisał, że podstawowym pojęciem demokracji była wolność (np. wolność słowa), równość praw i obywateli. Pojęcie równości oczywiście nie obejmowało równości majątkowej.

Ważnymi składnikami ateńskiej demokracji były:

1. równy dostęp obywateli do urzędów (kontrola urzędników)

2. zasada praworządności (dobrowolne podporządkowanie się prawu)

3. źródłem prawa jest to co „lud nakazuje i ustanawia” (ustawa)

4. prawo uchwalone musi być przestrzegane („panem” demokracji jest prawo)

4. Krytyka demokracji. Platon: (str. 26)

1. Platon: (427-347) był najwybitniejszym idealistą antyku, pochodził z arystokratycznej rodziny, był konserwatystą. Uważał, że ewolucja państwa zmierza ku złemu, że formy rządów ulegają degeneracji.

• poglądy Platona:

• rządzący muszą zająć się poważnie filozofią

• sama mądrość nie wystarcza do połączenia filozofii z polityką - potrzeba do tego siły

• Platon jest „ojcem” idealizmu obiektywnego

• uważał, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający tę ideę (pierwszy jest idealny, a drugi mniej)

• jedynie mędrzec może przeniknąć tajemnice świata idei, który jest absolutny; jego prawa są niezmienne i trwałe, są oparte na zasadach hierarchii

• jedynie doskonały rządca-filozof ma możliwość powstrzymania procesu degenerowania się ustroju

• państwo stworzył człowiek, ale naczelną zasadą realnych tworów państwowych wcale nie jest rozum - istotą ich jest albo odwaga (tak w timokracji), albo chciwość (tak w oligarchii), albo anarchia (tak w demokracji), albo wreszcie strach (tak w tyranii)

~ timokracja: to rządy odważnych, niestety nie stabilne z uwagi na wybujałe ambicje wojowników

~ oligarchia: to rządy bogaczy, którzy zdaniem Platona chcą być jeszcze bogatsi (chciwość)

~ demokracja: to rządy ludu (pospólstwa), to najbardziej chwiejny ustrój (brak dyscypliny społecznej, respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu)

~ tyrania: to władza (absolutna, despotyczna) jednostki, zdaniem Platona najgorsza forma rządów

• zdaniem Platona jedynie wprowadzenie rządów „stróżów doskonałych”, czyli mędrców, może uchronić społeczeństwo przed w/w formami rządów

• idealna polis jest rygorystycznie (ściśle) zhierarchizowana (wiąże się to z nierównością społeczeństwa) - na górze są najmądrzejsi, poniżej wojownicy, a na samym dole są ci, którzy powołani są do zaspokajania potrzeb materialnych ogółu

• mało uwagi poświęcał Platon niewolnictwu i klasie najniższej (nie była to sprawa dla filozofa)

• dużo uwagi natomiast poświęcił dwom pierwszym klasom (filozofom i wojownikom - mądrość i siła)

• podstawowe wartości to: honor, męstwo, cnota

• platoński system wychowawczy przyszłych rządców:

~ 17-20 lat: pobieranie nauki wychowania fizycznego

~ 20-30 lat: mniej zdolni adepci kierowani są do służby wojskowej, mądrzejsi natomiast na dziesięcioletnie studia ogólne

~ 30 lat: elita podejmuje studia filozoficzne

~ 35-50 lat: aktywność polityczna i zdobywanie życiowego doświadczenia

~ 50 lat: sprawowanie najwyższej władzy państwowej

• cechą charakterystyczną idei platońskiej był solidaryzm elity, połączony z „komunizmem”

• u schyłku swego życia Platon dostrzegł, ze jego wizja to utopia, toteż zweryfikował nieco swoje poglądy (w „nowej” wersji państwa rządzą wielcy właściciele ziemscy) - w rzeczywistości była to porażka jego wcześniejszej koncepcji

5. Synteza myśli helleńskiej. Arystoteles: (str. 30)

1. Arystoteles: (384-322), uczeń Platona (później zagorzały ideowy przeciwnik), najwybitniejsza postać greckiej kultury, posiadał rozległą wiedzę (przyrodoznawstwo, fizyka, logika, ekonomia, etyka, estetyka, polityka). Był synem lekarza, urodzony w przygranicznej Stagirze; podobnie jak Platon, który założył Akademię, utworzył Liceum, przez wiele lat był wychowawcą Aleksandra Macedońskiego.

• poglądy Arystotelesa:

• wypracował nową metodę badawczą (doświadczenie empiryczne ważniejsze od apriorycznych założeń)

• na gruncie nauki o państwie odrzucił platoński obraz idealnej polis, dobrej na wszystkie okoliczności

• państwo należy do tworów natury, jest syntezą mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich, odznacza się samowystarczalnością, celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka

• ustrój państwa zależy od wielu czynników: położenie geograficzne, siła społeczeństwa, stan gospodarki, wielkość terytorium i charakter narodu

• podział na dobre (interes ogółu) i złe państwo (interes jednostki)

• Arystoteles rozumiał że rządy mogą przejmować bogaci (oligarchia), albo biedni (demokracja), ale osobiście wolał trzecie rozwiązanie, a mianowicie rządy klasy średniej (tzw. politea)

• był zwolennikiem polityki „złotego środka”

• podział społeczny warunkuje status materialny (bogaci, klasa średnia, biedni)

• cnotami klasy średniej, zdaniem Arystotelesa są: umiarkowanie, rozsądek, „kroczenie” po środku drogi

• jego poglądy na kwestie niewolnictwa były typowe dla ówczesnego porządku społecznego, jednakże uważał, że jest to stan przejściowy (rozwój techniki miał wyprzeć niewolników z produkcji)

• niewola zdaniem Arystotelesa wynika z:

~ prawa natury (np. urodzenie w niewoli)

~ prawa pozytywnego (czyli prawa stanowionego przez człowieka w ramach organizacji państwowej; np. niewola z mocy prawa wojennego)

• myśl arystotelesowska będzie inspirowała rozwój wielu doktryn epoki feudalnej i wczesnych czasów nowożytnych

6. Epoka hellenistyczna: (str. 34)

U schyłku IV w. p.n.e. w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego, dopełniła się tragedia greckich polis i ustrojów, które w nich istniały. Zgodnie z myślą hellenistyczną doszło do połączenia zdobyczy greckiej kultury z kulturami orientalnymi (perska, egipska, syryjska, żydowska). Nastąpił powrót do praktykowanych w St. Wsch. wzorów boskości monarchy; pojawiła się idea imperium uniwersalnego (wszyscy połączeni w jednej wielkiej wspólnocie).

Najważniejsze szkoły filozoficzne okresu hellenistycznego:

1. cynizm:

Najstarsza szkoła hellenistyczna (IV w. p.n.e.), jej założycielem był Antystenes (uczeń Grogiasza i Sokratesa), przeciwnik ideowy Arystotelesa. Cynicy doświadczyli wszystkich „krachów” dawnego świata i rozkładu starych struktur („kataklizmy epoki przejściowej”). Ich odpowiedź na „nową” rzeczywistość brzmiała: żyć własnym życiem, kształtować swą osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez nowe państwo.

• poglądy cyników:

• najważniejszą wartością w życiu człowieka było jego szczęście (cnota, życie zgodne z naturą)

• szczęście pozbawione było wyrafinowania intelektualnego (najważniejsze było zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych)

• odrzucali krępujące konwencje społeczne, sprzeczne z naturą

• kosmopolityzm (państwo jest złem, bo stanowi twór nienaturalny, mający swój początek w działalności ludzkiej) - ojczyzną cyników był cały świat

• w szkole cyników występował daleko posunięty prymitywizm (swoboda obyczajowa, akceptacja ludożerstwa i kazirodztwa)

• głosili poglądy anarchistyczne i skrajnie indywidualistyczne (cynicy zyskali poparcie niżów społecznych)

2. epikureizm:

Twórcą tej szkoły był Epikur (341-269), filozof, wykształcony w Atenach. Epikureizm to pewien wzorzec życia skomponowany na użytek jednostki (brak w nim jednak nadmiernej anarchiczności, prymitywizmu, czy egalitaryzmu). Zdaniem Epikura do pełnej wolności można dojść jedynie wyzbywając się strachu, wszelkich trosk i zmartwień. Droga do szczęścia wiedzie wśród przyjemności (używanie wszelkich doczesnych rozkoszy).

• poglądy epikurejczyków:

• aby dojść do szczęścia trzeba umieć żyć, a więc tak dobierać sobie przyjemności, aby nie zakłóciły wewnętrznego spokoju

• nie lekceważyli konwencji społecznych i politycznych (nie odwracali się od państwa, które ich zdaniem zapewnia minimum moralności, gwarantuje zewnętrzny spokój, chroni jednostkę przed zawiścią innych)

• uważali jednak, że prawdziwy mędrzec (w przeciwieństwie do idei platońskiej) nie zajmuje się polityką, służbą obywatelską i nie pociąga go religia (mędrzec pomaga tylko wtedy, gdy wymaga tego jego osobiste bezpieczeństwo)

• poglądy epikurejczyków pochwalały egoizm jednostki, gloryfikowały postawę aspołeczną

• co istotne idee epikurejczyków odnajdą swe odzwierciedlenie m.in. w doktrynie utylitaryzmu

3. stoicyzm:

Stoicyzm uchodził za oficjalną filozofię hellenistyczną, pojawił się na przełomie IV i III w. p.n.e., a przetrwał do IV-V w. n.e. Sukces stoicyzmu tkwił w racjonalistycznej filozofii, operującej kategoriami uniwersalnymi (stoicy charakteryzowali się swoistą „giętkością” na zmieniającą się rzeczywistość). Jak żadna z doktryn starożytnych, stoicyzm był odporny na działania czasu i sytuacji (przystosowywał się do zmieniających się realiów społecznych i polityczno-ustrojowych). Twórcami tej szkoły byli: Zenon z Kition, Chryzyp z Cylicji i inni. W Rzymie za najwybitniejszych przedstawicieli uchodzili: Panecjusz, Polibiusz, Cicero, Seneka, Marek Aureliusz.

• poglądy stoików:

• uważali, że świat jest rozumnym ładem i harmonią

• wyznawali zasadę determinizmu (wszystkim rządzi los, przeznaczenie)

• rozum przenika każdą część świata, sprawiając, że jest to twór ożywiony

• uważali, że każdy może być mędrcem (do mądrości dochodzi się w wyniku żmudnej pracy)

• inaczej niż cynicy pojmowali cnotę - ich ujęcie było bardziej wyrafinowane intelektualnie (ludzie z natury są dobrzy, wszelka skłonność do zła jest „importem” z zewnątrz)

• cnota to wartość absolutna i niepodzielna, tak mężczyzn, jak i kobiet, wolnych i niewolników

• mądrość jest identyczna z wolnością (człowiek mądry jest wolny)

• wyznawali zasadę fatalizmu („stoicki spokój” nakazywał znosić nawet największe przeciwności losu)

• w relacjach społecznych nie odbiegali od innych myśli filozoficznych (np. niewola to tylko stan zewnętrzny, materialny, człowiek może być wolny duchowo, jednakże rozróżniali również niewolę wewnętrzną, niewolę, w którą popadał człowiek głupi)

• stoicyzm aprobował własność prywatną i społeczną nierówność

• państwo występowało w kręgu zainteresowań stoików (wyznawali zasadę współpracy z władzą, przenikali do grup rządzących)

• stoicyzm spośród wszystkich hellenistycznych filozofii był najbliższy polityce (widzieli w niej narzędzie realizacji swojej filozofii kosmosu)

• państwo musiało jednak spełniać określone warunki (musiało być tworem rozumnym)

• stoicy nie dyskwalifikowali żadnej z form ustrojowych, uważając, że każda może być dobra, przy zachowaniu racjonalności

• w kwestii prawa umiejętnie synchronizowali prawo naturalne z państwowym

• stoicy z natury nie byli egoistami (byli społecznie zaangażowani)

• stoicyzm nie był buntowniczy, bliżej mu do konserwatyzmu, aniżeli do reformizmu

7. Ideologia polityczno-prawna w Rzymie: (str. 39)

Rzymska doktryna polityczno-prawna rozwinęła się późno (wiązało się to niewielką pasja Rzymian do rozważań filozoficznych i teoretycznej refleksji). Rzymianie interesowali się raczej praktycznym wykorzystaniem polityki do celów imperialistycznych. Arystokratyczna republika, z dominującą pozycją magistratury, zaostrzała stopniowo apetyty wielkich nobilów, co miało niestety destrukcyjny charakter (zagrożenie dla starożytnych cnót). W Rzymie za podstawową filozofie przyjęto stoicyzm, z jego racjonalizmem, kultem kosmicznego ładu, idei gwarantującej szczęście cnoty. Pociągał ich również swoisty kosmopolityzm stoików. Rzymianie mieli poczucie misji dziejowej, uważali swój ustrój (połączenie monarchii, arystokracji i demokracji) za najwspanialszy, będący źródłem rzymskich sukcesów - znamienne były tu poglądy Polibiusza, który uważał, że ustrój mieszany jest najmniej narażony na degenerację. W okresie kryzysu republiki koncepcja Polibiusza została zachwiana - stąd w późniejszym okresie pojawiły się tendencje monarchistyczne, które wymusiły nowe doktrynalne uzasadnienie nowej formy rządów.

1. Cicero: był to najwybitniejszy pisarz polityczny Rzymu, żyjący w I w. p.n.e., z pochodzenia ekwita, należał do przedstawicieli tzw. nowej arystokracji. Był wybitnym politykiem i znawcą prawa, autor licznych prac, m.in. wielkich traktatów „O państwie, O prawach, O powinnościach”. W swoich poglądach łączył wiele filozofii greckich i hellenistycznych.

• poglądy Cycerona:

• państwo to wytwór naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości (węzeł państwa i prawa)

• państwo opiera się na sprawiedliwości (motyw stoicyzmu)

• był wrogiem pospólstwa (przeciwny egalitaryzmowi gospodarczemu, bał się rewolucji biedoty, był też przeciwnikiem demokracji, którą traktował jako rządy motłochu)

• podobnie jak Polibiusz Cicero również opowiadał się za ustrojem mieszanym (monarchia + arystokracja + demokracja)

• uważał, że trwałość takiego ustroju związana jest nieodzownie ze zgodą stanów (to najważniejszy w doktrynie Cycerona postulat społeczno-ustrojowy)

• w czasach, w których przyszło żyć Cyceronowi, jego model państwa nie miał szans urzeczywistnienia, toteż zmodyfikował nieco swoje poglądy (rozważał możliwość powierzenia steru rządów wybitnej jednostce - wiązał się z tym nurt elitarnego solidaryzmu)

2. ideologia Rzymu cesarskiego:

Ideologia ta nieodzownie wiązała się z jedynowładztwem, zaproponowanym przez Cycerona. Zasada pryncypatu została definitywnie ugruntowana przez Oktawiana Augusta (27 r. p.n.e.).

• cechy jedynowładztwa:

• skumulowanie władzy w jednym ręku

• władza monarchy dożywotnia

• w okresie pryncypatu starano się jednak maskować rządy jedynowładcze, poprzez pozostawienie iluzorycznego ustroju republikańskiego (pozostawienie dawnych instytucji prawnych, magistratur, itd.)

• władza jednostki oparta na jej autorytecie (prynceps ojcem ludu)

• najważniejsze cnoty władcy: dzielność, sprawiedliwość, pobożność, łagodność

• w okresie pryncypatu (inaczej było w dominacie) władza cesarska była wyrazem woli ludu (pozostałości ustroju republikańskiego)

• jedynowładztwo zapewnia pokój i porządek wewnętrzny („pax romana”)

• w okresie dominatu cesarz był już imperatorem, wszechwładnym i nieograniczonym (nastąpił powrót do znanej z przeszłości idei boskości monarchy)

8. Wczesne chrześcijaństwo: (str. 43)

1. źródła ideowe:

• żydowski mesjanizm (stale podsycany wśród narodu wybranego)

• wpływy filozofii hellenistycznych (zwłaszcza stoicyzmu)

• działalność samego Jezusa i Jego uczniów (np. św. Paweł)

2. ideologia Nowego Testamentu:

U swego zarania chrześcijaństwo było głównie doktryną moralnego przeobrażenia świata - świata upadłego wskutek grzechu pierworodnego. Początkowo chrześcijanie nie zwracali większej uwagi na treści polityczne i społeczne, wiązało się to z silnym nurtem apokaliptycznym („nie było sensu reformować świat, który za chwilę zostanie zniszczony”). Z późniejszych relacji, zwłaszcza z treści Ewangelii św. Mateusza, można wnioskować, iż chrześcijanie początkowo aprobowali władzę rzymskiego cesarstwa, a jednocześnie tezę o separacji obu sfer, duchowej i świeckiej („oddajcież tedy, co jest cesarskiego cesarzowi, a co bożego Bogu”). Z początku jednak chrześcijaństwo podkreślało raczej indyferentyzm (obojętność) wobec zagadnień doczesnych (wg nich królestwa pochodzą od szatana - Ewangelia św. Łukasza - kuszenie Jezusa na górze Synaj). Więcej uwagi na tematy polityczno-społeczne poświęcał św. Paweł z Tarsu. Uważał on, że na drodze „wypełnieniu się słów Pana” stoi cesarstwo rzymskie - wyciągnął stąd wniosek, że dopóki koniec świata daje na siebie „czekać”, to władza świecka jest sługą bożym (istnieje tak długo, jak długo życzy sobie tego Bóg). Zdaniem św. Pawła chrześcijanin powinien być posłuszny władzy świeckiej, powinien ją czcić (oczywiście w rozsądnych granicach). Jednakże taki pogląd nie oznaczał jeszcze tezy o możliwościach współpracy chrześcijan z państwem (atrybuty władzy są kruche i doczesne, a celem wyznawców Chrystusa jest dążenie do wieczności). W kwestiach społecznych ideałem św. Pawła pozostawała autonomia gminy i obywatelska bierność. Idea chrześcijaństwa głosiła równość wszystkich wobec Boga - zrozumiałe było więc zaniepokojenie rzymskich cesarzy, na poglądy chrześcijan w stosunku do niewolnictwa (jednak św. Paweł podkreślał, iż każdy musi pozostawać w takim stanie, w jakim przyszło mu żyć).

3. rozwój doktryny chrześcijańskiej w II i III w.:

W tym okresie stwierdzono, że rychłe, ponowne nadejście Jezusa, a tym samym koniec świata nie nastąpi. W takiej sytuacji myśl polityczno-społeczna chrześcijaństwa zaczęła ewoluować. Nowa wiara zaczęła obejmować swym zasięgiem ogromne obszary i rozmaite grupy społeczne (w tym również bogaczy), stąd zmiana dotychczasowego podejścia do doczesnej rzeczywistości (chrześcijaństwo nie mogło już pozostać obojętne wobec spraw tego świata). Chrześcijanin winien posłuszeństwo sprawiedliwemu państwu (np. obowiązek płacenia podatków), jednak sam powinien wystrzegać się polityki (była to domena pogan). W okresie przyznawania chrześcijanom tolerancji religijnej (IV w.), zmieniło się podejście kościoła do państwa i „dobrego princepsa”, który zaczął występować w obronie religii chrześcijańskiej. Ojcowie Kościoła zaczęli nawoływać do współpracy chrześcijan z „dobrym” cesarzem i wspierać go w słusznych decyzjach. Jednakże w dalszym ciągu pozostawała nadrzędność prawa bożego w stosunku do ziemskiego. Ten dualizm prawa bożego (naturalnego) i ludzkiego (pozytywnego) definitywnie ukształtował się u Tertuliana (II, III w.). Wg niego prawo ludzkie musi brać pod uwagę nakazy Chrystusa. Warto wspomnieć, że wywyższenie religii chrześcijańskiej, ponad wszystkie inne, skrupulatnie wykorzystali cesarze do swoich celów polityczno-społecznych (uznanie cesarza za namiestnika Boga na ziemi - miało to daleko idące konsekwencje w średniowieczu).

4. św. Augustyn: (354-430) biskup Hippony w północnej Afryce, jeden z najbardziej wykształconych pisarzy starożytnego chrześcijaństwa. Jego pisarstwo uznane jest za syntezę antycznej doktryny politycznej i społecznej Kościoła.

• poglądy św. Augustyna:

• punktem wyjścia była filozofia katastrofizmu (ogromna większość ludzi jest zła - chciwość próżność, pycha, mściwość)

• uważał, że państwa ziemskie przemijają, pomimo tego, że władza pochodzi od Boga

• wysuwał ideę Państwa bożego, z Chrystusem na czele - ojczyzną ludzi jest niebo, natomiast na ziemi są pielgrzymami

• uważał, że państwami ziemskimi rządzą źli ludzie (poganie), pomimo to doceniał bezpieczeństwo, jakie zapewniały te państwa

• państwo wg św. Augustyna pełni funkcje katowskie - bicza bożego (np. ograniczanie złych czynów ludzi na zewnątrz, walka z heretykami - późniejsza inkwizycja)

§ 2. ŚREDNIOWIECZE: (str. 51)

1. Klimat ideowy epoki: (str. 51)

Wieki średnie (średniowiecze) zrodziły nowy typ kultury, zaprezentowały nową wizję świata, stworzyły nowe poglądy na społeczeństwo, państwo i prawo.

• cechy charakterystyczne idei średniowiecza:

• kontynuacja części dorobku antyku (niektóre filozofie hellenistyczne i chrześcijańskie)

• wprowadzenie nowej formacji - feudalizmu, który był kontynuacją, a zarazem negacją dawnych struktur świata starożytnego (w tym sensie doktryny wieków średnich przeciwstawiały się ideologii starożytności)

• upadek jedności politycznej świata antycznego (upadek Rzymu, doprowadził do unicestwienia dawnej jedności kulturalnej)

• pluralizm kulturowy (połączenie kultur: hellenistyczno-łacińskiej, chrześcijańskiej, „barbarzyńskiej”)

• średniowiecze „myślało” kategoriami religijnymi (nadrzędność religijnej sfery życia nad wszystkimi innymi)

• w tym okresie utrwalił się ustrój Kościoła katolickiego (papież, kościół, hierarchia duchowna) i jego siła polityczna, która miała odcisnąć piętno na wielu wiekach średniowiecza i nie tylko

• społeczeństwo średniowieczne było ujęte w system hierarchii, której szczeble oddzielała głęboka przepaść

• państwo było pojmowane jako twór boży, struktura przejściowa („ziemskie pielgrzymowanie”), realizująca jednak boże cele

• pojawiały się konflikty ideowe:

~ „spór o inwestyturę” - walka papieży z cesarzami o hegemonię nad światem

~ protesty części duchowieństwa i społeczeństwa przeciwko oficjalnym, sztywnym schematom

~ pod koniec średniowiecza pojawienie się nowych nauk, odkryć geograficznych doprowadziło do wyodrębnienia się nowych prądów umysłowych (humanizm)

2. Wczesne średniowiecze: (str. 55)

1. doktryna imperialna Bizancjum:

Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, idea imperium uniwersalnego wcale nie zginęła, a wręcz przeciwnie ugruntowała się na Wschodzie - w Bizancjum. Cesarz bizantyjski nosił tytuł władcy Rzymian i uznawał się za sukcesora światowej władzy cesarzy rzymskich. Bizancjum było państwem niejednolitym; jego ludność, zamieszkująca płw. Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i południowe wybrzeża śródziemnomorza, mówiła wieloma językami, składała się z rozmaitych grup etnicznych, należała do różnych kręgów cywilizacyjnych. Niezbędna była więc integracja polityczno-prawna (integrację zapewniała: władza cesarska, ideologia cezaropapizmu).

1. cezaropapizm: to bizantyjska doktryna imperialna, która miała zapewnić jedność i potęgę państwa; doktryna ta łączyła tradycje rzymskie z elementami chrześcijańskimi, wpływy hellenistyczne z wątkami orientalnymi. Ideologia ta stanowiła wschodnioeuropejską odmianę procesów etatyzacyjnych chrześcijaństwa w epoce kształtowania się feudalnej gospodarki i feudalnych struktur politycznych (Bizancjum jako pierwsze rozwinęło w praktyce polityczne treści i polityczne funkcje religii chrześcijańskiej).

• cechy charakterystyczne struktur politycznych Bizancjum:

• kompetencje polityczne cesarza: władca absolutny, źródło prawa, najwyższy sędzia, wykonawca swego prawa, naczelny dowódca. Był bożym namiestnikiem (władca chrześcijański) - zastępcą Boga do spraw doczesnych (wiele było z symboliki zaczerpniętej z pogańskiej tradycji St. Wsch., np. obowiązek adoracji cesarza w pozycji leżącej, insygnia władzy - orzeł, kula ziemska, aureola).

• kompetencje religijne cesarza: był głową kościoła (wspólnotę chrześcijan utożsamiano ze wspólnotą państwową, a sprzyjała temu doktryna bożego namiestnictwa)

• w Bizancjum nie utrwalono zasady dziedziczności tronu (wyraźna tama dla cesarskiego absolutyzmu) - występowała elekcja

2. idea cesarska i postępy doktryny kościelnej:

Wielkie znaczenie dla postępu średniowiecznej doktryny politycznej miało wskrzeszenie i urzeczywistnienie idei imperialnej przez Karola Wielkiego (cesarz od 800 r.), który również stał się obrońcą Kościoła katolickiego. W okresie panowania Karola Wielkiego, rola cesarza była zdecydowanie wyższa niż papieża (zmiana zaczęła następować po podziale państwa frankońskiego). Ostatecznie w wiekach IX i X zaczęła wzrastać idea prymatu papieskiego, która jednak napotykała na ostry opór ze strony cesarzy zachodnich („spór o inwestyturę”). Faktem jednak jest, że papieżom udało się uzyskać przemożny wpływ nie tylko na politykę państwa kościelnego, ale także na hierarchię duchową w innych państwach. Kościół rzymskokatolicki wykazywał większą aktywność polityczną, aniżeli kościół wschodni.

3. Papalizm: (str. 59)

Jest to doktryna głosząca uniwersalną - ogólnoświatową (duchową i świecką) suwerenność papieża, nasiliła się szczególnie w XI wieku (spór gregoriański - „Dictatus papae”).

• poglądy Grzegorza VII:

• państwo to twór z istoty swej zły

• władza państwowa zrodziła się z podstępu szatana, z pychy i żądzy władzy

• państwo ma jedynie rację bytu, gdy realizuje postulaty sprawiedliwości bożej (na czele takiego państwa, zdaniem Grzegorza VII, winien zasiadać papież - namiestnik Boga na Ziemi, jedyny władca uniwersalny, głowa wszystkich panujących)

• Grzegorz zrywał z monarchów aureolę świętości

• papież jest nieomylny

• koncepcja wypraw krzyżowych:

• pojawiła się na przełomie w XI i XII wieku

• wyprawy krzyżowe miały umacniać pozycję polityczną Kościoła katolickiego (utworzenie Państwa Jerozolimskiego), a osłabić pozycję Kościoła wschodniego

• idea krzyżowa była świadectwem potęgi papiestwa (sukces doktryny politycznej kościoła)

• rozkwit teorii papalizmu w XIII wieku:

• wiek XIII zakończył dzieło centralizacji kościoła (aparat kurialny troszczący się o prawidłowe funkcjonowanie duchowieństwa w poszczególnych państwach)

• wzrost potęgi materialnej papiestwa (np. annaty, daniny, świętopietrze)

• papiestwo (kościół) stało się nieporównywalną potęgą polityczną (korzystne rozstrzygnięcie na rzecz papiestwa sporu o inwestyturę - Innocenty III)

• konstrukcje wspierające papalizm:

1. teoria jedności świata (świat zbudowany na podobieństwo organizmu człowieczego)

2. teoria kościoła-duszy i władzy świeckiej-ciała (hierarchia bytów)

3. teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa (papież wskazuje najwyższe cele)

4. teoria kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem (możliwość usunięcia cesarza przez papieża)

5. teoria wikariatu, głosząca, że po śmierci cesarza władza wraca do papieża

6. teoria dwóch mieczy, tłumacząca wyższość papieża argumentami genetycznymi i „historycznymi”

7. teoria darowizny Konstantyna (była to sfabrykowana teoria, wg której Konstantyn Wielki przekazał papieżowi władzę nad Rzymem)

8. teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego (papież szafarzem godności cesarskiej)

• hierokracja: jest to nurt, wg którego papież mógł ingerować we władzę świecką, w każdym przypadku

• prawo kanoniczne: jest to ogromny zbiór norm, złożonych z materiału biblijnego, patrystyki (nauki ojców kościoła), ustawodawstwa soborowego, oraz prawa papieskiego

4. Uniwersalizm cesarski: (str. 62)

• ogromne podobieństwa do papalizmu

5. Doktryna monarchii narodowej: (str. 64)

1. rozwój teorii monarchicznej i teorii suwerenności państwa:

Pomimo ekspansywnej polityki papiestwa, w średniowieczu nie zanikła idea suwerenności państwa, niezależnego od kościoła i monarchii uniwersalnej. Idea ta odwoływała się do narodowych sentymentów poszczególnych wspólnot państwowych, powracała do symboliki religijnej (król namiestnikiem bożym, itp.). W służbie tezy monarchicznej oraz idei suwerenności państwa podkreślano chętnie dwie zasady:

1. zasada cesarskości państwa (rex imperator in regno suo - król jest cesarzem w swoim królestwie)

2. zasada kultu narodowych tradycji (np. wspomnienia wygranych wojen, wykazywanie genealogicznej ciągłości władzy monarszej, itp.)

W XIII i XIV w. odbudowa autorytetu państwa poczyniła dalsze postępy - u podstaw leżały procesy zjednoczeniowe i centralizacyjne, a także rozwój ekonomiczny (wzrost antagonizmów między rycerstwem, a wielkimi właścicielami ziemskimi; wzrost poziomu kultury, umacniała się świadomość narodowa, krzepło poczucie patriotyzmu, wzrastał zakres gospodarki towarowej)

• główne założenia idei suwerenności państwa:

• teoria regis exempti uzasadniała „wyjście” monarchy spod władzy cesarskiej

• odrzucenie zwierzchności papieskiej

• suwerenny monarcha podlega Bogu i tylko Bogu (władza monarchy jest godniejsza od papieskiej)

• koncepcja rzymskiej formuły zasiedzenia i przedawnienia (monarcha w drodze usucapio nabywał swoją suwerenną pozycję)

• pogląd o nieograniczonej władzy monarchy (szeroko rozbudowany katalog cnót królewskich)

2. teoria reprezentacji:

Znacznie bujniej rozwijała się teoria reprezentacji, która miała swoje źródła w powstaniu stanowych parlamentów (parlamenty dawały królom możliwość rozwiązywania spraw państwowych wespół z najbardziej aktywnymi siłami społeczeństwa). U kolebki tej teorii tkwiła też rozwijająca się zasada osobowości prawnej państwa, uznająca państwo za fikcyjną osobę, w której miejsce poszczególnych członów określone jest bardzo ściśle na podobieństwo miejsca części organizmu ludzkiego.

• główne założenia teorii reprezentacji:

• osoba prawna nie może działać sama, musi mieć swego reprezentanta (reprezentantem jest król, ale posłowie reprezentują swoje stany lub terytoria)

• z czasem przeważył pogląd, iż parlament to reprezentacja całej wspólnoty

• celem reprezentacji było wyrażenie zgody na ważne decyzje (z czasem ugruntowała się zasada głosowania większością głosów)

6. Renesans XII i XIII wieku: (str. 68)

1. prerenesans: jest to klimat filozoficznego fermentu i dyskusji politycznej, który ogarnął elitę średniowiecznych intelektualistów na tle wielkiego zwrotu ku starożytności, ku jej kulturze, filozofii i doktrynie politycznej (na stan taki wpływ miały rozmaite czynniki, zwłaszcza ekonomiczne). Bogacące się miasta potrafiły stworzyć własne środowisko inteligenckie (mieszczanin miał szerokie horyzonty, a jego poglądy były bardziej realistyczne niż rycerzy i mnichów). Mieszczanie przeznaczali coraz większe sumy pieniędzy na rozwój nauki (rozwój uniwersytetów, szkół niższych, itd.), zaczęli myśleć „samodzielnie”, wchodząc tym samym w konflikt z hierarchią duchowną. Ideologia mieszczan (komunalna) odważnie wypowiadała hasła wolności od władzy panów, głosiła ideę pokoju i gwałtownie protestowała przeciwko wojnom prywatnym i anarchii (sceptycznie podchodzili do teologii).

2. „odkrycie Arystotelesa”. Awerroizm łaciński:

W wieku XII dokonano odkryć dzieł Arystotelesa, które wywarły ogromny wpływ na średniowieczne szablony myślenia. Dzieła Arystotelesa zostały w Europie Zachodniej rozpowszechnione przez Ibn Roszda, zwanego Awerroesem, którego poglądy dały początek tzw. awerroizmowi łacińskiemu.

• poglądy awerroistów łacińskich:

• wywodzili oni szereg tez, które były sprzeczne z nauką kościoła (odrzucali dogmat o nieśmiertelności duszy, uważając, że nieśmiertelność przysługuje tylko całemu rodzajowi ludzkiemu)

• ludzki szczęście jest doczesne (cnotą jest to co jest zgodne z naturą)

• głosili teorię tzw. podwójnej prawdy (wyciąganie z treści ksiąg i nauk religijnych nie tylko sensu dosłownego, ale także alegorycznego)

• filozof ma prawo ustalać prawdy rozumowe, nawet gdy są sprzeczne z Pismem Św.

• awerroiści sprzyjali postulatowi niezależności państwa w stosunku do kościoła i autonomii filozofii politycznej w stosunku do teologii

• wiary nie można przekształcać w naukę (podważenie autorytetu teologii jako nauki nauk)

7. Tomasz z Akwinu: (str. 70)

1. podstawowe założenia tomizmu. Wiara a nauka:

W sytuacji wzrastającej popularności awerroizmu, Kościół został niejako zmuszony do rewizji elementów tradycyjnej doktryny, które pozostawały w rażącej sprzeczności z postępem wiedzy teoretycznej i empirycznej. Twórcą nowej syntezy, opartej na arystotelesowskich założeniach, był Tomasz z Akwinu (1225-1274), dominikanin, z pochodzenia arystokrata.

• poglądy Tomasza z Akwinu:

• rozumiał konieczność złagodzenia katolickiej tezy o nadrzędności papiestwa nad władzą świecką (podstawą papiestwa muszą być tezy elastyczne, dostosowane do realnej rzeczywistości)

• jego tezy (pomimo mistycyzmu i scholastycznej powłoki) charakteryzowały się dużym realizmem w wyciąganiu wniosków z analizy rzeczywistości

• uważał, że pomimo tego, iż cele człowieka są celami niebieskimi, wykraczającymi poza świat doczesny, to jednak waga spraw cielesnych jest ogromna

• Bóg uczestniczy w porządku naturalnym, którego podmiotem jest społeczeństwo

• nie podzielał pesymistycznej (katastroficznej) wizji świata św. Augustyna (odrzucał jakoby instytucje i konwencje społeczne były z gruntu złe)

• jego realistyczne poglądy miały zasadniczy (stary) cel - zachować i wzmocnić prymat władzy duchowej nad świecką

• Tomasz uważał, że pomiędzy prawdami nauki a wiary nie powinno być sprzeczności

• zracjonalizował tradycyjną w Kościele teorię o boskim pochodzeniu władzy państwowej

• władza państwowa (podobnie jak źródłem powstania społeczności ludzkiej jest ludzka natura) pochodzi tylko pośrednio od Stwórcy

• Boska jest tylko sama zasada władzy, natomiast każdy konkretny ustrój tworzą ludzie

• aprobował nierówność społeczną (hierarchia musi istnieć zawsze i wszędzie), jedni ludzie muszą być sługami innych, ponieważ są z natury gorsi

• podział społeczeństwa zaproponowany przez Tomasza z Akwinu:

1. optimales (połączeni w jedną grupę najwięksi feudałowie zarówno duchowni, jak i świeccy)

2. populus honorabilis (ci, którzy nie są magnatami, ale posiadają majątek, pozwalający żyć z cudzej pracy)

3. vilis populus (ci, którzy majątku nie posiadają)

• jednym z podstawowych celów państwa jest utrzymanie pokoju i porządku

• Tomasz aprobował utrzymanie własności prywatnej

• na wzór rzymski wyróżniał dwa aspekty stosunku własnościowego:

1. posiadanie (władztwo faktyczne powiązane z zamiarem zachowania rzeczy dla siebie)

2. użytkowanie (władztwo faktyczne, ale pozbawione zamiaru zachowania rzeczy dla siebie)

• właściciel jego zdaniem powinien przestrzegać nakazów Pisma Św. (połączenie argumentacji arystotelesowskiej z „komunizmem”)

• Tomasz godził się na osiąganie zysków z handlu, byle ten był społecznie pożyteczny (np. odsetki od kapitału)

• człowiek jego zdaniem hołubi dwom celom:

1. ziemskim (podleganie władzy świeckiej)

2. boskim (podległość władzy duchowej)

• podzielał koncepcje Grzegorza VII

• w kwestii ustroju państwa opowiadał się za monarchią, jednakże miał świadomość jej słabości (np. tyrania - definiował możliwości wystąpienia poddanych przeciwko „złemu” władcy)

• mocno akcentował prymat Kościoła i papieża w państwie

• opowiadał się „katowską” formą państwa, dzięki której możliwa będzie walka z heretykami (inkwizycja)

• Tomasz uważał, że najważniejszym prawem jest prawo wieczne (lex aeterna - najwyższa mądrość boska)

• odbiciem prawa boskiego jest prawo natury (człowiek rozumny jest w stanie pojąć co jest dobre, a co złe - podstawowymi zasadami tego prawa były nakazy etyczne)

• prawo stanowione (pozytywne) przez kompetentną władzę państwową jest konkretyzacją prawa natury i nie można go naruszać (niezgodność prawa stanowionego z naturalnym upoważnia poddanych do nieposłuszeństwa)

• idea tomistyczna sprawiedliwość „wtłaczała” w karby moralności chrześcijańskiej i doskonale uzupełniała ideę podporządkowania człowieka władzy duchowej

• tomizm wywarł poważny wpływ na późniejszy rozwój katolickiej nauki o państwie, społeczeństwie i prawie

8. Ideologia kacerska: (str. 75)

1. średniowieczne herezje jako ideologie protestu społecznego i politycznego:

• herezja: to poglądy uznane za niezgodne z oficjalną doktryną Kościoła i przezeń potępione. Cechy:

• ideologie protestu społecznego i politycznego, często godzącego w same podstawy systemu feudalnego

• często pojawiające się motywy religijne, rodziły społeczne i polityczne skutki

0. od bogumiłów do Johna Wycliffe'a:

1. poglądy bogumiłów: (sekta założona w X wieku w Bułgarii przez popa Bogumiła)

• głosili, że w świecie toczy się walka dwóch pierwiastków: dobrego -Boga i złego - szatana

• żądali przedchrześcijańskiej równości między członkami gminy i uznania jej w stosunkach społecznych

• wzywali do nieposłuszeństwa wobec złej władzy państwowej (potępiali niewolnictwo i bogaczy)

2. poglądy katarów: (XI w., płw. Apeniński i pd. Francja)

• kwestionowali cały doczesny ład (monarchię, hierarchię duchowną, własność, liturgię)

• odrzucali cały system polityczny i kościelny (dopiero koniec świata zapewni chrześcijanom sprawiedliwość)

3. poglądy waldensów: (XIII w., Francja)

• nie byli tak radykalni jak katarowie

• odrzucali istnienie czyśćca, potrzebę modlitw za zmarłych i odpustów

• odrzucali kult świętych, wiarę w cuda, większość sakramentów oraz obrzędy kościelne

• atakowali papiestwo i hierarchię duchowną

• krytykowali konwencje polityczne; odmawiali składania przysiąg, potępiali sądy, kary na życiu i ciele

• wyrzekali się majątku i pracy - zadawalali się jałmużną

4. poglądy Johna Wycliffe'a: (żył w XIV w., najwybitniejsza postać ruchu kacerskiego, był angielskim teologiem)

• występował przeciw wyzyskowi kościelnemu (annaty, przywileje materialne kleru)

• uważał, że moralnym obowiązkiem monarchy jest odebranie Kościołowi dóbr materialnych (były one istotną przeszkodą w pełnieniu misji duszpasterskiej)

• ustrój Kościoła jest sprzeczny z ewangelią (tylko Chrystus może być głową wspólnoty)

• każdy ma prawo do swobodnej interpretacji Pisma Św.

• władca „pozostający w grzechu śmiertelnym” winien opuścić tron

• Wycliffe wywarł ogromny wpływ na Husa (Czechy XV w.)

9. Epigoni i prekursorzy: (str. 77)

1. ferment ideowy wieku XIV:

• wiek XIV wstrząsnął podstawami średniowiecznej ideologii (spór pomiędzy papiestwem, a cesarstwem działał deprymująco na społeczeństwo)

• nastąpił wzrost postępu intelektualnego (odwrót od metafizyki ku racjonalności)

• pojawiły się nowe spory doktrynalne (tak religijne, jak i polityczne)

2. koncyliaryzm: (pogląd głoszony przez zwolenników Kościoła soborowego, „republikańskiego”)

• poglądy koncyliarystów:

• przeciwstawiali się doktrynie pełnej władzy papieża w Kościele

• władzę najwyższą w Kościele oddawali w ręce kolegium biskupów - soboru

• uważali, że papież jest omylny i może zostać oddany pod sąd, gdy popadnie w herezję

• dostarczali ideowej „pożywki” dla rozwoju teorii reprezentacji (parlamentaryzmu)

3. nauka prawa:

• działalność glosatorów i postglosatorów (komentatorów)

• „ponowne odkrycie” i upowszechnienie prawa rzymskiego

4. najwięksi pisarze tej doby, którzy wnieśli najwięcej „nowego”:

1. William Occam: (1300-1348), angielski franciszkanin, profesor wykładał m.in. w Oxfordzie i Paryżu, autor licznych dzieł filozoficznych i politycznych, twórca nominalizmu, kierunku kwestionującego realny byt pojęć ogólnych i uznającego realność tylko tego co indywidualne.

• poglądy W. Occama:

• większość jego propozycji wyrażała protest przeciwko strukturze politycznej wieków średnich

• występował przeciwko teorii pełnej władzy papieża

• państwo nie pochodzi od papieża (władzę ustanawia jedynie Bóg)

• ludzie wolni i równi mają prawo sami wyznaczać sobie władcę

• papiestwo miało być doczesnym dobrem ludzi

• na szczycie porządku prawnego pozostaje prawo boże, zawarte w Piśmie Św. (niżej jest prawo naturalne dostępne ludziom bez objawienia)

• w teorii prawa Occama można doszukać się zalążków nowożytnej teorii praw podmiotowych

2. Dante Alighieri: (1265-1321), wielki poeta, filozof, brał udział w walkach politycznych we Włoszech (nie zrobił jednak kariery politycznej), był eklektykiem (łączył w swych poglądach wiele koncepcji filozoficznych).

• poglądy Dantego:

• opowiadał się za autonomią filozofii w stosunku do teologii

• współczesną sobie rzeczywistość opisywał z pesymizmem (światem rządzą głupi, gnuśni, występni ludzie)

• opowiadał się za zwierzchnią władzą cesarską - idea monarchii światowej (hegemonem miał być lud rzymski)

• państwo jego zdaniem nie ma zadań pozaziemskich (boskich), lecz jego celem jest zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb człowieka

• monarcha musi być silny (szeroki zakres kompetencji), ale jednocześnie musi być sługą państwa

• dantejska jedność cesarstwa nie wykluczała odrębności pewnych królestw i republik miejskich

• Włochy miały odgrywać przodującą rolę w światowym państwie

• odrzucał tomistyczne podporządkowanie celów doczesnych celom wiecznym jako ostatecznym (przyjął równorzędność tych celów)

• nie wykluczał współpracy państwa światowego z Kościołem (na zasadzie partnerstwa)

• Dante krytykował „materialistyczne ciągoty” kleru

3. Marsyliusz z Padwy: (1275-1343), najbardziej oryginalny twórca swego pokolenia i stulecia, z wykształcenia lekarz, a zamiłowania filozof; pisarz polityczny, pozostawał pod wpływem awerroistów, a pośrednio Arystotelesa.

• poglądy Marsyliusza z Padwy:

• sceptyczny i radykalny w kwestiach religii

• był antyindywidualistą (dążenia i interesy jednostki nie mogą być sprzeczne z dążeniami i interesami zbiorowości)

• państwo, jego zdaniem, ma akcentować bardziej wartości ekonomiczne i społeczne, aniżeli moralne (podobnie traktował państwo jak Occam)

• jego teoria państwa jest zbliżona do koncepcji nowożytnej:

~ państwo jest płodem ludzkiej woli

~ państwo to stróż bezpieczeństwa i pokoju

~ podstawową treścią państwa jest władza - rząd, który musi być monopolityczny, działający jednak w granicach prawa, pochodzącego od ludu

~ lud jest prawodawcą (suwerenność) - Marsyliusz był prekursorem nowożytnej demokracji, uważał, że ludzie chętniej przestrzegają praw, które sami stworzyli, lud lepiej niż jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej je pragnie

~ opowiadał się za głosowaniem większością

• głosił rozdział państwa i Kościoła (Kościół i państwo nie są równorzędnymi partnerami)

• głosił dobrowolność wstępowania do Kościoła (wspólnota wiernych)

• Kościół miał być podporządkowany państwu (etatyzacja Kościoła)

§ 3. ODRODZENIE: (str. 85)

1. Humanizm: (str. 85)

1. założenia kultury renesansowej:

• pojawiła się w wieku XVI

• odrodzenie wyrażało nowe nurty związane z postępem techniki, nauki i ekonomii

• przedstawiał nowy obraz struktur społecznych

• odrodzenie było przewrotem w pojęciach religijnych i renesansem w kulturze duchowej

• rodził elementy wczesnego kapitalizmu (pojawił się zupełnie nowy pogląd na „robienie” pieniędzy)

• nad tą epoką unosił się „burżuazyjny duch”

• nastąpiło zbliżenie polityki do nauk prawnych

• nastąpił powrót do antycznej myśli filozoficznej, prawnej, kulturowej (obok „pogańskich” Greków i Rzymian, czytano również „czyste” słowa Chrystusa)

• realizm i racjonalizm - to główne elementy przy ocenianiu rzeczywistości

• trzeba podkreślić, że odrodzenie nie odrzucało religii, zgłaszało jedynie kategoryczny protest przeciwko tradycji kościelnej (powrót do korzeni chrześcijaństwa)

• poglądy ukazywane w tej epoce, stały się dobrą pożywką dla nurtów reformacyjnych

• nastąpiło odejście od teocentryzmu ku antropocentryzmowi

• głoszono pogląd, że człowiek jako jednostka indywidualna, swobodna, nie jest biernym „narzędziem” w bożym planie zbawienia świata (ideałem epoki jest jednostka wielkoduszna, odważna i utalentowana)

• wraz z nowym nurtem myślowym zaczęły zachodzić realne procesy polityczne i walki o władzę

2. nurty dyskusji politycznej XVI wieku:

Wydarzenia, jakie zaistniały w XVI wieku (wyodrębnienie stanowego ustroju, wojny religijne i związane z tym problemy tolerancji) wymagały teoretycznego wyjaśnienia. Przed władzą państwową i ekipą rządzącą pojawiły się trudne zadania ideologicznej (i nie tylko) walki z poglądami wszelkich ruchów i mas plebejskich (konflikty społeczne o różnym podłożu). Doktrynalnego uzgodnienia wymagały żywe tendencje do reformy ustroju politycznego, zmierzające do usprawnienia i unowocześnienia aparatu władzy (określenie rzeczywistych podstaw prawnych władzy i celów organizacji państwowej). Wszystko to stanowiło potężny bodziec dla postępu nowoczesnej doktryny polityczno-prawnej (mnogość nurtów i ośrodków propagandowych, nowe idee).

2. Machiavelli: (str. 88)

1. Niccolo Machiavelli: (1469-1529) największy teoretyk państwa w epoce odrodzenia, jego dzieła zawierają cały dorobek myśli renesansowej - autor m.in. „Księcia”. Był florenczykiem, prawnikiem z wykształcenia, sprawował wiele funkcji w strukturach władzy, jednakże w 1512 r. został odsunięty od wpływów politycznych.

• poglądy Machiavellego:

• podzielał wiarę w wielkość wybitnej jednostki

• zwolennik relatywizmu i utylitaryzmu, w swoich badaniach posługiwał się empiryzmem i realizmem

• potrafił skutecznie wiązać założenia teoretyczne z rzeczywistością polityczną (cecha dobrego polityka)

• odsłaniał tajniki rządzenia - pozbawiał je metafizycznych i irracjonalnych osłon

• propagator laicyzmu (popierał rozdział polityki od autorytetu religii)

• twórca tzw. Makiawelizmu

1. świat, historia, człowiek:

• „naga” rzeczywistość była dla Machiavellego punktem wyjścia do wysnuwania praw ogólnych („indukcja to gwarancja realizmu”)

• twierdził, że wszechświat jest odwieczną harmonią (podobnie Ziemia), gdzie jest tyle samo dobra, co zła - jedynie różny jest ich rozdział

• powiadał, że władca kierując się poczynaniami ludzi musi znać prawa życia społecznego, musi - odsuwając na bok sentymenty i spekulacje - znać naturę i mechanizm działania człowieka

• zachowanie człowieka poddane jest dwóm zasadom:

1. fortuna: to los, zespół wydarzeń, których nie można przewidzieć, człowiek nie jest w stanie zrozumieć związku przyczynowego będącego konsekwencją owych wydarzeń

2. zasada virtu: tj. przedsiębiorczości człowieka; ta zasada potwierdza humanistyczną wiarę w ludzki rozum, energię i aktywność, dzięki czemu człowiek ambitny i mądry może być kowalem swego losu (fortuny)

• zdaniem Machiavellego władca winien postępować zgodnie z owymi zasadami, kładąc bardziej nacisk na tą drugą

• miał on świadomość ludzkich słabości (chciwość, obłuda), dlatego w celu uszlachetnienia człowieczej natury pochwala presję władcy nad poddanymi (oczywiście w rozsądnych granicach)

• twierdził, że cechą historii państw jest ich cykliczny rozwój (państwo osiągając „dno” wznosi się ponownie ku szczytom - a więc, mówiąc inaczej, historia państwa, to proces tworzenia nowego ustroju i w konsekwencji jego umacniania się i stabilizowania)

• Machiavellego pasjonowały procesy powstawania nowych państw i ich ustrojowych struktur oraz umacniania w nich nowej władzy

• tęsknił za silnym państwem narodowym, praworządnym i zjednoczonym (jako patriota włoski bardzo krytykował własny naród za anarchię, dekadencję obyczajów, brak cnót obywatelskich, naturalną skłonność do zła)

2. dyktatura księcia. Technika rządzenia:

• Machiavelli uważał, że wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy („cel uświęca środki”)

• w sprawowaniu silnych rządów niezbędna jest wybitna, silna i mądra jednostka, której ostatecznym celem będzie służenie wspólnej ojczyźnie

• dyktatura jest po to, aby rozprawić się z wrogami, a nie dla próżności władcy

• uważał, że polityka nie ma nic wspólnego z moralnością (historia nigdy nie krytykuje zwycięzców, niezależnie w jaki sposób sukces osiągnęli)

• Machiavelli jednak nie był „amoralny” (nazywał zło po imieniu), rozumiał jednak, że niekiedy czyny niezgodne z kanonami moralności są o wiele skuteczniejsze w praktyce niż czyny cnotliwe („nie można być moralnym, kiedy epoka jest niemoralna”)

• był pragmatykiem - wiedział jak dojść do wyznaczonego celu

• Machiwavelli pochwalał cyniczne, okrutne i bezwzględne poczynania władcy, jeżeli te prowadziłyby do ostatecznego celu - naprawy zepsutego społeczeństwa i utworzenia upragnionej republiki

• mądry despota, jego zdaniem, złych surowo karze, a dobrych nagradza - prowadzi aktywną politykę społeczną

• Machiavelli (nie wierzył w Boga) doceniał społeczną funkcję religii, ale tylko w sytuacji, gdy ta kształtowała cnoty obywatelskie, uczyła służby dla państwa i władzy (religia ma być subsydiarna w stosunku do państwa)

• krytykował jednak papiestwo i chrystianizm, jako doktrynę bierności i lenistwa

3. pochwała republiki:

• wspomniana powyżej dyktatura była jedynie wielkim patriotycznym programem zjednoczenia kraju (Włoch), czyli okresem przejściowym

• ostatecznie, wg Machiavellego, miało powstać państwo „stabilne i trwałe” - republika

• Machiavelli jednak nie przedstawił tak szczegółowego, jak w przypadku dyktatury, opisu rządów republikańskich

• cechy republiki Machiavellego:

1. połączenie rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych (na wzór republiki rzymskiej)

2. pod nazwą „lud” rozumiał wielkie i średnie mieszczaństwo (gardził plebsem i „pasożytniczą” szlachtą)

3. rząd miał popierać respektowanie prawa, nietykalność własności poddanych i zalążki procesów wczesnokapitalistycznych

4. gwarantem trwałości republiki miało być prawo i silna narodowa armia

5. jedyny ustawodawca to państwo

3. Bodin: (str. 94)

1. Jean Bodin: (1530-1596), francuski prawnik (wykładał prawo w Tuluzie i Paryżu), w młodości związany był z zakonem karmelitów (oskarżony o herezję zostaje zwolniony ze ślubów), autor wielu prac, m.in. „Sześciu ksiąg o Rzeczypospolitej”.

• poglądy Bodina:

• odrzucał Biblię jako źródło dowodzenia (podstawą badań jest doświadczenie - empiryzm)

• był erudytą i twórcą historycznej metody w prawoznawstwie

• był twórcą tezy o suwerenności władzy państwowej (przyczyniła się ona do ogólnego rozwoju „nowożytnej” doktryny politycznej i prawnej)

• państwo, wg Bodina, to państwo, w którym rząd jest sprawiedliwy, tzn. respektuje prawo boże i naturalne

• państwo to najwyższa organizacja społeczna (stoi ponad wszystkimi innymi), na czele której stoi suwerenna władza

• suwerenność zapewnia absolutną niezależność od kogokolwiek, jest niepodzielna

• Bodin odrzucał wszelkie rozważania o mieszanej formie rządów (naturalny jego zdaniem ustrój to monarchia)

• tylko do suwerennej władzy państwowej należy moc tworzenia i znoszenia prawa (prekursor pozytywistycznej teorii prawa)

• odrzucał dowolność stanowienia prawa, uważał, że prawo ustanowione musi być zgodne z prawem bożym i naturalnym (są one sobie równe, jedynie różnią się pochodzeniem)

• Bodin silnie akcentował ideę nietykalności własności („własność to ostoja wszelkiego porządku”)

• popierał sojusz burżuazji z monarchą

• odrzucał porządek lenny (wszyscy są poddanymi króla i winni mu posłuszeństwo)

• popierał wykorzystanie Kościoła w służbie państwowej (kształtowanie miłości i szacunku dla suwerena)

4. Renesansowa utopia: (str. 97)

1. Humanizm ogromną wiarę pokładał w jednostce ludzkiej (indywidualizm miał uszlachetniać naturę ludzką i stać się „receptą” na wszelkie problemy ustrojowe). Utopizm renesansowy polegał na dążeniu do umoralnienia ludzi (Erazm z Rotterdamu - twórca traktatu „O władcy chrześcijańskim”)

2. Thomas More: (zwany Morusem), największy humanista (utopista) angielski, mieszczanin, prawnik z wykształcenia, początkowo współpracował z Henrykiem VIII, popadł jednak w niełaskę (zginął na stosie), autor „Utopi”.

• poglądy Morusa:

• krytykował społeczne stosunki angielskie (monarcha to tyran, uciskający lud podatkami, psujący monetę, będący rozrzutnym i nie dbający o bezpieczeństwo poddanych)

• był za zniesieniem własności prywatnej - źródła wszelkiego zła

• Morus poddawał krytyce rozwój przemysłu i handlu (podstawą dobrobytu powinna być „produkcja rolna i rzemieślnicza, oparta na wysokim morale społeczeństwa”)

• wzorzec ustroju „wszelkiej szczęśliwości” Morus przedstawił w Utopii:

~ brak na niej własności prywatnej

~ ziemia, domy, warsztaty (dobra produkcyjne) są własnością państwową

~ brak na niej niesprawiedliwości

~ rzetelna praca obywateli podstawą wzrostu produkcji (sześciogodzinny dzień pracy)

~ mieszkańcy Utopii hołdują nauce, przestrzegają rygorystycznie zasad równości

~ występuje uniformizm („jednakowość”)

~ brak pieniędzy - wszystkie potrzeby zapewnia państwo

~ chciwość jest tępiona przez państwo

~ na Utopii występują niewolnicy, którzy rekrutują się z przestępców oraz jeńców wojennych (popierano ciężkie roboty)

~ ustrój polityczny jest ściśle zhierarchizowany, choć demokratyczny (podstawową komórką społeczną jest rodzina; 30 rodzin wybiera corocznie swoich urzędników - filarchów, którzy spośród siebie wybierają swych szefów - protofilarchów; na Utopii istnieje zgromadzenie filarchów, na którym wybiera się księcia. Książę ma władzę dożywotnią, ale w razie „złych” skłonności może zostać odsunięty, jego kompetencje są typowe, jak dla innych władców „ograniczonych” przez prawo)

~ na wyspie występuje tolerancja religijna (duchowni są wybierani przez obywateli)

• Morus „powracał” do idealizmu platońskiego

• jego słynnymi następcami byli:

~ Thomasso Campanella („Państwo Słońca”)

~ Françis Bacon („Nowa Atlantyda”)

5. Doktryny reformacji: (str. 100)

1. przyczyny reformacji:

• rozwój intelektualny przyczyną „odchodzenia” od sztywnych ram doktryny kościelnej

• nepotyzm i symonia (kupczenie godnościami kościelnymi) duchowieństwa przyczyną destrukcji moralnej, intelektualnej i duchowej kleru

• rozkład moralnych zasad społeczeństwa, w tym warstw uprzywilejowanych

• pojawienie się treści narodowych, będących przyczyną protestu przeciwko „ździerstwom” Kościoła i uległych mu władców

• krytyka nadmiernego materializmu kleru i warstw rządzących

• reformacja odkrywała również ostre konflikty społeczne

2. najwięksi reprezentanci ruchu reformacyjnego:

1. Marcin Luter: (1483-1546), zakonnik augustiański, doktor teologii (uniwersytet w Wittemberdze), w 1517 r. wystąpił przeciw sprzedaży odpustów - rozpoczynając tym samym reformację, zyskał poparcie książąt niektórych państw niemieckich, szlachty i mieszczaństwa.

• poglądy Lutra:

• nawiązywał do augustianizmu (katastrofizm ludzkiej natury)

• człowiek może zbliżyć się do Boga jedynie przez wiarę, a szczególnie przez czytanie Pisma Św.

• uważał, że tylko jemu przysługuje prawo interpretowania Pisma, miał poczucie własnej nieomylności (przełożył m.in. Biblię na język niemiecki) - autorytet kościoła zastępował autorytetem własnej osoby

• Kościół to związek wszystkich wierzących, na czele którego stoi Chrystus (Luter był jednak przeciwny nadmiernej demokratyzacji kościoła)

• uznawał pełną suwerenność organizacji państwowej (Kościół miałby być uzależniony od państwa)

• Luter popierał „katowską” (umoralniającą) funkcję państwa i silną pozycję władcy

• głosił totalne posłuszeństwo poddanych wobec władcy, nawet najbardziej okrutnego

• koncepcja Lutra wzmacniała niemiecki lojalizm wobec władzy państwowej, jednakże była ona przeszkodą zjednoczenia Niemiec

2. Jan Kalwin: (1509-1564), teolog, prawnik i hellenista, był podobnie, jak Luter zakonnikiem augustiańskim.

• poglądy Kalwina:

• w jego teologii i polityce przeplatały się różne koncepcje (od augustianizmu, nauk Lutra, po ideologię reformacji zürychskiej - Ulryka Zwingliego)

• uważał, podobnie jak Luter, że ludzka natura jest z gruntu zła (zepsuta)

• głosił wszechmoc Boga, który jest suwerenem uczestniczącym w podejmowaniu państwowych decyzji

• państwo, jego zdaniem, jest instrumentem Boga - władcy państw są więc otoczeni bożym majestatem

• władza nie jest więc osobistym prawem monarchy, ani nie pochodzi od ludu

• absolutyzm i boskość to jedno i to samo

• Kalwin był przeciwny wszelkim rewolucjom (rewoltom), opór przeciw władcy, pisał, jest dopuszczalny tylko, jeżeli w państwie istnieją organy wyraźnie do tego celu stworzone (np. parlament), których zadaniem jest przeciwstawienie się złej władzy - sprzecznej z wolą bożą

• był niechętny monarchistycznej strukturze państwa (monarcha to człowiek, który boryka się z wszystkimi ludzkimi „problemami” i przywarami)

• równie ostro, jak Luter, występował przeciw nierozważnemu i chciwemu ludowi

• modelem Kalwina była oligarchiczna republika (np. Genewa pod jego rządami)

• uważał, w przeciwieństwie do Lutra, że Kościół to siła samoistna, zdolna do wykonywania zadań duszpasterskich, religijnych i sprawowania władzy ściśle politycznej i świeckiej (aparat kościelny organicznie związany z państwowym)

• kalwińska koncepcja „sklerykalizowała państwo” - prawo stanowione musi być zgodne z wartościami chrześcijańskimi

• Kościół kalwiński charakteryzował się dość istotnym demokratyzmem (np. konsystorze), ale obok tego brutalnym interwencjonalizmem we wszelkie sprawy społeczności (np. kontrole „moralności” społeczeństwa dokonywane przez kalwińskich duchownych, wysokie kary za łamanie dekalogu)

• Kalwin był bardzo nietolerancyjny (z jego przyczyny zginął na stosie radykalny teolog i wybitny lekarz hiszpański Michel Servét)

• obok głębokiego konserwatyzmu, kalwinizm reprezentował również postępowe wartości:

1. rehabilitował pracę i zysk z kapitału

2. bronił kredytu i zasad obrotu pieniężnego

3. głosił jednolitość (ale i surowość) norm prawa państwowego

4. umacniał mieszczański (komunalny) porządek prawny

3. Tomasz Münzer: (1490-1525), początkowo był luterańskim kaznodzieją (szybko jednak zerwał z luteranizmem), postępował pod wpływem poglądów husytyzmu, działał politycznie, był dyktatorem „wojny chłopskiej” w Niemczech w 1525 r., stracony tego samego roku.

• poglądy Münzera:

• atakował pogląd Lutra, jakoby jedynym nieomylnym objawieniem jest Biblia (rozum - to prawdy wiary i prawdziwe życie objawione)

• twierdził, że tylko dzięki rozumowi człowiek może zostać zbawiony

• był zwolennikiem „królestwa sprawiedliwości społecznej” (urzeczywistnione „królestwo boże”)

• opowiadał się za walką z tymi instytucjami i przywilejami, które chronią prywatne interesy ze szkodą dla ogółu

• reprezentował typowo „komunistyczne” poglądy (równość wszystkich, brak różnic klasowych, własności prywatnej, władza dla prostego ludu, dobro powszechne)

• swoje utopijne postulaty starał się urzeczywistnić podczas „wojny chłopskiej”

6. Monarchomachowie: (str. 105)

• monarchomachizm: to doktryna powstała we Francji (XVI w.) pod wpływem wzrastających prześladowań religijnych (u jej podstaw tkwiła ideologia kalwinizmu), swoje źródła miała w konfliktach społecznych, w separatyzmach terytorialnych, a nade wszystko w rozwoju gospodarki towarowej, hamowanej przez absolutyzm królów francuskich (doktryna ta przeniknęła do innych krajów Europy Zachodniej).

• cechy charakterystyczne monarchomachizmu:

• doktryna skrajnie antykrólewska

• żądano prawa do obalenia tyranii oraz do tyranobójstwa

• pojawiały się liczne wątki (nurt umiarkowany - François Hatman i nurt radykalny)

• poglądy monarchomachów:

1. nurt umiarkowany:

• podjęli się krytyki francuskiego absolutyzmu (m.in. krytyka prawna - odwoływali się do dawnych praw ludu francuskiego)

• gloryfikowali dawne czasy Franków, gdy królestwo nie było dziedziczne, gdy lud rozstrzygał o rozmiarach władzy monarchy i kiedy mógł złych władców usuwać z tronu

• krytykowali arystokrację

• opowiadali się za Stanami Generalnymi

2. nurt radykalny:

• głosili ideę suwerenności ludu

• państwo, ich zdaniem, miało być powołane do życia na drodze umowy ludu (władca - delegatem społeczeństwa)

• złamanie kontraktu społecznego, wg nich, było dostatecznym powodem obalenia władzy

• w radykalnym nurcie monarchomachów tkwią elementy antyindywidualistyczne - nadmierna wolność jednostki może prowadzić do anarchii

• głosili hasła wolności i godności, dyskredytowali każdy przejaw despotyzmu

7. Myśl odrodzenia w Polsce: (str. 107)

1. ideologia wzmocnienia władzy królewskiej:

1. Jan Ostroróg: wojewoda poznański, głosił program wzmocnienia władzy królewskiej, autor m.in. „Memoriału o poprawie Rzeczypospolitej”.

• poglądy Ostroróga:

• średnia szlachta, jego zdaniem, miała decydujący głos w walce o wzmocnienie władzy monarszej

• król jest twórcą prawa (żądał jedynie współdziałania sejmu z monarchą)

• podkreślał niezależność monarchy od czynników zewnętrznych (zwłaszcza od papiestwa)

• opowiadał się za tym, aby duchowieństwo ponosiło również koszty związane z utrzymaniem państwa

2. Kallimach - Filip Buonaccorsi: emigrant włoski, pełniący na dworze królewskim funkcję sekretarza królewskiego, autor dzieła pt. „Rady”.

• poglądy Kallimacha:

• sympatyk absolutyzmu monarszego

• domagał się obalenia przywilejów szlacheckich i kościelnych, rozbudowy skarbu królewskiego oraz silnego rządu z królem na czele (rada tajna - organ współpracujący z monarchą)

• opowiadał się za usunięciem biskupów z senatu (duchowieństwo miałoby pozostać pod kontrolą państwa)

2. program egzekucji praw:

Był to średnioszlachecki program z połowy XVI w. Chodziło w nim o wyegzekwowanie praw i obyczajów, które znajdują się w „konstytucjach” i są dobre, tyle że nie wykonywane. Był to program reformatorski, zakładający zmiany społeczne i polityczne w państwie.

• podstawowe założenia programu egzekucji praw:

• łączenie dwóch haseł: „Nihil novi” (nic nowego) z hasłem silnego rządu

• król jest głową państwa, ale nie zwierzchnikiem (nic nie może uczynić bez zgody stanów sejmowych)

• mieszany ustrój państwa (król - monarchia + senat - arystokracja + izba poselska - demokracja)

• program ten był programem zarówno antykrólewskim, jak i antymagnackim

• postulowano „egzekucję” dóbr (odbieranie magnatom zagarniętych bezprawnie, po 1504 r. królewszczyzn)

• żądano kodyfikacji praw, zwiększenia kontroli urzędników, aparatu sądowego, itd.

• pojawiały się także treści antyklerykalne (opodatkowanie kleru, sekularyzacja dóbr kościelnych, ograniczenie immunitetów sądowych duchowieństwa, ograniczenie wpływów papiestwa)

• „mniej szczytne hasła programu”: zaostrzenie reżimu poddańczego wobec chłopów, dyskryminacja prawna mieszczan

3. Andrzej Frycz Modrzewski: (1503-1572), najwybitniejsza postać polskiego (europejskiego) odrodzenia, autor dzieła pt. „O poprawie Rzeczypospolitej”. Był synem drobnego szlachcica, ukończył Akademię Krakowską, pełnił funkcje sekretarza królewskiego, współpracował z obozem egzekucyjnym (wybiegał jednak poza jego postulaty).

• poglądy Frycza Modrzewskiego:

• był realistą (unikał moralizatorstwa, swoje postulaty wypowiadał z punktu widzenia rzeczywistych stosunków panujących w Polsce)

• krytykował stosunki społeczne w Polsce (ucisk chłopa pańszczyźnianego, bronił mieszczan i domagał się dla nich praw - udział mieszczan w współdecydowaniu o Rzeczypospolitej)

• przeciwstawiał się „złotej wolności” szlacheckiej

• popierał wzmocnienie władzy królewskiej (król - źródło równowagi społecznej i politycznej)

• domagał się kodyfikacji praw w oparciu o prawo rzymskie (prawa mają być jasne, humanitarne, zrównujące ludzi w sferze ochrony i odpowiedzialności karnej)

• domagał się demokratyzacji kościoła

• głosił suwerenność Polski w stosunkach międzynarodowych (popierał ideę pokojowej współpracy narodów)

4. ideologia polskiego arianizmu:

• cechy charakterystyczne ideologii polskiego arianizmu:

• podstawą ideologiczną był kalwinizm (arianie odrzucili jednak sztywny schemat kalwińskiej teologii)

• doktryna plebejska

• odrzucano dogmat Trójcy Św. i boskości Chrystusa, nieśmiertelności duszy (radykalizm poglądowy)

• krytyka ustroju społecznego (ucisk chłopa, pasożytnictwo szlachty, nierówność prawna, itd.)

• żywe hasła pacyfistyczne

• w arianizmie występowały dwa nurty ideologiczne (radykalny - „lewica” i umiarkowany)

• nurt umiarkowany opowiadał się za uczestniczeniem arian w życiu społecznym (piastowanie urzędów, płacenie podatków, służba wojskowa, itd.), dobrowolnymi (tzn. pokojowymi) reformami ustroju państwa

• ideologia polskich arian odegrała w XVII wieku i w oświeceniu duży wpływ na kształtowanie się myśli społeczno-politycznej

5. programy regalistyczno-senackie:

Były to programy potępiające mylnie rozumianą demokrację szlachecką (np. liberum veto, szlacheckie pojmowanie narodu, pozory sejmikowania) i wzrastającą anarchię państwową. Przedstawiciele tego nurtu postulowali wzmocnienie władzy królewskiej - należeli do nich m.in.: Krzysztof Warszewicki, Piotr Powęski (Skarga), byli oni stronnikami króla Zygmunta III Wazy.

• poglądy Warszewickiego:

• potępiał samowładztwo

• żądał wzmocnienia władzy monarszej

• popierał silne miasta

• proponował zniesienie wolnej elekcji (zamiast tego proponował dziedziczność tronu)

• podobne poglądy głosił Piotr Skarga:

• twierdził ponadto, że król powinien współdziałać z senatem

• chciał zniesienia izby poselskiej

• domagał się zgniecenia reformacji i ugruntowania nietolerancji religijnej

6. idea szlacheckiej dyktatury:

Była to idea wzmocnienia doktryny szlacheckiej demokracji, kosztem władzy monarszej. Idea ta zwyciężyła program realistyczno-senacki w rokoszu Zebrzydowskiego.

1. Stanisław Orzechowski: (1513-1566), najbardziej reprezentatywny przedstawiciel tego nurtu, utalentowany demagog, autor wielu rozpraw, nie zawsze spójnych co do treści.

• poglądy Orzechowskiego:

• Polska jest domeną szlachty

• sprzeciwiał się nobilitacjom chłopów i mieszczan

• „nie-szlachta” to słudzy państwa

• Rzeczypospolita, jego zdaniem, winna być uzależniona od papiestwa (prymas - szafarzem godności królewskiej) - oznaczało to w rzeczywistości odrzucenie haseł „złotego wieku”

• łączył dyktaturę szlachty ze średniowieczną doktryną papalną

§ 4. WIEK XVII: (str. 115)

1. Epoka i jej konflikty ideologiczne: (str. 115)

• wiek XVII uczynił poważny krok ku zmianom - ku „nowemu” (był wiekiem ogromnie zróżnicowanym)

• mieszczaństwo stało się nowym czynnikiem sił społecznych, dążące do istotnych zmian w relacjach społeczno-gospodarczych

• myśl antyfeudalna zyskała szerokie zaplecze społeczne (inaczej niż w „elitarnym” odrodzeniu)

• zaczynają się rozwijać w gwałtownym tempie wszystkie dziedziny ludzkiego życia, zwłaszcza:

1. kultura

2. gospodarka (gwałtowny rozwój form wczesnokapitalistycznych, szerszy zasięg produkcji przemysłowej, wzrost wymiany towarowo-pieniężnej, itd.)

3. myśl polityczna

4. nauka (rozwój matematyki, fizyki, ekonomii, nauk przyrodniczych) - racjonalizm i empiryzm to podstawowe „narzędzia” badawcze

5. myśl prawna (pojawienie się wielkich systemów prawa natury, rozwój nauk wspierających prawo - logika, prawoznawstwo)

• wiek XVII to nie tylko dążenie do „nowego”, to także niestety czas umacniania „starych” ustrojów społeczno-gospodarczych, zwłaszcza na terenach na wschód od Łaby (nastąpiło zahamowanie postępu gospodarczo-społecznego, pojawienie się stagnacji i regresu, umocnienie „ciemnoty” naukowej - odwrót od tradycji odrodzenia, umocnienie kontrreformacji, wprowadzającej dezorientację w społeczeństwie)

• w okresie tym usankcjonowano rozbicie dawnej jedności politycznej Europy (kryzys papiestwa i cesarstwa)

• pogłębiły się różnice w formie rządów (absolutyzm, monarchie konstytucyjne, rządy oligarchii, formy republikańskie, demokracje szlacheckie, kryjące faktycznie rządy arystokracji ziemiańskiej)

• wiek XVII był skłócony i wojowniczy (konflikty dynastyczne, spory graniczne, ekspansje gospodarcze - ogólna destabilizacja polityczna)

• główne tematy siedemnastowiecznej dyskusji politycznej:

1. absolutyzm władzy państwowej

2. prawo natury

3. racja stanu

4. suwerenność parlamentu (funkcje państwa)

5. istota tolerancji religijnej

6. walka z radykalizmem społecznym

2. Ideologia kontrreformacji: (str. 118)

Reformacja, humanizm i antropocentryzm wprowadziły ogromne zamieszanie w Kościele katolickim, który zmuszony został do podjęcia wewnętrznej reformy i przywrócenia jedności religijnej (próba odzyskania utraconego status quo). W celu umocnienia katolicyzmu i przywrócenia utraconej pozycji kościół przystąpił do działania:

1. w 1540 roku papież Paweł III powołał nowy zakon - Towarzystwo Jezusowe, założone przez Ignacego Loyolę. Jezuici ślubowali, obok zwykłych cnót zakonnych, bezwzględne posłuszeństwo papieżowi. Głównym ich zadaniem było zwalczanie reformacji w państwach Europy (tworzenie sieci szkół parafialnych, wychowanie młodzieży arystokratycznej, uczestniczenie w życiu politycznym, itd.)

2. w 1542 roku utworzono przy papieżu Centralny Trybunał Inkwizycyjny rozstrzygający sprawy o herezję.

3. ostatecznie program kontrreformacji został przyjęty na soborze trydenckim (1545-1563):

• główne postulaty soboru:

• wykładania Pisma Św. należy wyłącznie do Kościoła

• nauka teologów katolickich ma być traktowana na równi z Biblią

• podtrzymywano warunek zbawienia jakim były: podległość wierze i wykonywanie dobrych uczynków

• potwierdzono naukę o odpustach, zreformowano liturgię, ustalono nowe formy kultu świętych

• podkreślano zwierzchność papieża w kościele

• zadbano o podniesienie umysłowe i moralne kleru

• rozbudowano system cenzury i aparat inkwizycyjny

4. szkoła w Salamance: była to jezuicka szkoła, która „wydała” Suareza, Ballarmina, Molina i innych „szermierzy” tej katolickiej reakcji

• poglądy członków szkoły:

• głosili, iż ideologia kontrreformacji winna uwzględniać realia polityczne i społeczne poszczególnych państw (tam, gdzie monarcha był katolicki chętniej szedł na kompromis i ustępstwa w stosunku do kościoła)

• jedynie silne mieszczaństwo może przynieść zwycięstwo katolicyzmowi (dopuszczali zysk od odsetek z udzielanych kredytów - lichwę), ale tylko w państwach o ustroju gospodarczym wczesnokapitalistycznym

• natomiast w społeczeństwach feudalnych, głosili sojusz kościoła ze szlachtą (ogromna elastyczność polityki kościelnej)

• Suarez, określając stosunki kościoła do władzy państwowej, sięgnął do teorii ideowo wspierającej we Francji kalwińskich monarchomachów (głosił, że człowiek jest naturalnie wolny, to lud ustanawia konkretną władzę państwową - suwerenność ludu; dopuszczalny jest, jego zdaniem, każdy ustrój, byle legalny, jedynie wyższa jest jedynie władza papieska, która pochodzi bezpośrednio od Boga - jest to ewidentne odwołanie do doktryny papalizmu)

• przedstawiciele tej szkoły uznawali za dobre tylko to państwo, które respektuje interesy Kościoła (i odwrotnie)

• głosili daleko idącą nietolerancję (dla heretyków jedynie kara śmierci) - powrót do starej tezy Tomasza z Akwinu

Ostatecznie kontrreformacja poniosła klęskę, ponieważ nastąpił diametralny wzrost samodzielności politycznej mieszczaństwa, pogłębiały się przejawy laicyzmu w życiu społecznym. Upadek kontrreformacji otworzył drogę ku racjonalistycznej ideologii oświecenia.

3. Doktryna absolutyzmu monarchy: (str. 121)

1. historyczne przesłanki:

• w XVII wieku absolutyzm był najczęstszą formą ustroju państw europejskich („złoty wiek absolutyzmu”)

• absolutyzm był ostatnią formą państwa feudalnego (wiązał się z rozwojem form kapitalistycznych)

• gwarantował spokój wewnętrzny, wprowadzał ogólny porządek (społeczny, gospodarczy, prawny)

• absolutyzm był syntezą ostrych konfliktów społecznych między szlachtą a arystokracją oraz między szlachtą a duchowieństwem

• jego sukces wiązał się z postępem świadomości narodowej

• absolutyzm monarchy w dobie zamętu i anarchii symbolizował pokój i bezpieczeństwo

2. klasyczny absolutyzm francuski:

• absolutyzm francuski był wzorcem do „naśladowania” przez wielu europejskich monarchów

• twórcami tej doktryny byli najczęściej współpracownicy monarchy (Richelieu, Bosseut), jak i sami królowie (Ludwik XIV)

• doktryna klasycznego absolutyzmu nawiązywała do tradycji Bizancjum

• główne postulaty zwolenników absolutyzmu:

• niczym nieograniczona władza dla monarchy

• byli zaciekłymi wrogami zgromadzeń przedstawicielskich

• stworzyli nowożytny ideał despoty

• inaczej niż w odrodzeniu uzasadniali doktrynalne podstawy absolutyzmu (obok argumentów religijnych pojawiły się również treści racjonalistyczne i laickie)

• głosili boski charakter następstwa tronu

• król jest symbolem rozumu - wszelkiej mądrości, jest odpowiedzialny jedynie przed Bogiem

• potępiali wszelkie przejawy buntu poddanych

• głosili, że król jest „identyczny” z państwem, a celem państwa jest m.in. szczęście poddanych

• król jest prawodawcą, ale sam stoi ponad prawem

• jednostka pozbawiona jest wszelkich praw, jeżeli wejdzie w kolizję z władcą i wolą monarchy

4. Szkoła prawa natury: (str.124)

1. ogólna charakterystyka:

Rozważania nad prawem natury nie są wymysłem XVII wieku, zrodziły się one bowiem w starożytności. Prawo natury odzwierciedlało ogólny klimat intelektualny i ideowy swojego czasu (inne były zasady w starożytności, inne w średniowieczu, itd.). cechą szkoły prawa natury XVII w. był jej racjonalizm, dzięki czemu „oczyszczono” to prawo z nawarstwień religijnych, mitologii i zasad objawionych. Treść zasad średniowiecznego prawa natury przedstawiała się u różnych autorów rozmaicie - najsłynniejszymi przedstawicielami szkoły prawa natury byli: Hugo Grocjusz i Samuel Pufendorf.

2. Hugo Grocjusz - Huig de Groot - Grotius: (1583-1645), holenderski prawnik, dyplomata, filozof, główny twórca nowożytnej szkoły prawa natury, autor m.in. „Wolności mórz”, „O prawie wojny i pokoju”.

• poglądy Grocjusza:

• jego poglądy ukształtowały się w ścisłym związku z walką, jaką holenderskie mieszczaństwo prowadziło o prawa gospodarcze i polityczne

• opowiadał się silną władzą (gotowy był poprzeć absolutyzm monarszy)

• wszelkie cele polityczne swej doktryny formułował bardzo ostrożnie

• w nowy sposób spojrzał na prawo natury i sformułowanie teorii praw podmiotowych

• prawo natury, wg niego, jest nakazem prawa rozumu (tzn., że jest ono w pełni zracjonalizowane i związane z niezmienną naturą człowieka - istniałaby ona nawet w sytuacji, gdyby nie było Boga)

• uważał, że do poznania zasad prawa natury można dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka (niezmienną cechą natury ludzkiej jest popęd społeczny, obok tego człowiek potrafi ocenić jakie działania należy popierać, a jakie potępiać)

• prawa natury, uważał Grocjusz, to wartości samoistne, autonomiczne (jak prawa matematyki, które są uniwersalne i ponadczasowe)

• Grocjusz wymienił cztery zasady prawa natury:

1. obowiązek nienaruszania cudzej własności

2. obowiązek wynagradzania szkód

3. obowiązek dotrzymywania umów

4. obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa

• w „Wolności mórz” Grocjusz podkreślał równe prawo wszystkich państw do korzystania z morza (prawo natury rozciągał na stosunki międzynarodowe)

• tolerował jedynie wojny w obronie lub egzekucji praw natury (opowiadał się za humanizacją wojny, ale jednocześnie aprobował nierówności na arenie międzynarodowej)

• jako relatywista, odrzucał wiarę w idealną strukturę polityczną (wybór ustroju należy do ludu, który swej suwerenności może się zrzec!)

• jego postulaty polityczne były podporządkowane postulatom ekonomicznym

• Grocjusz, jako pierwszy, dokonał klasyfikacji praw podmiotowych (prawa dzielił na te, które dają władzę w stosunku do siebie, na te które są władzą w stosunku do innych ludzi oraz na takie, które sprowadzają się do władztwa nad rzeczami)

3. Samuel Pufendorf: (1632-1694), niemiecki prawnik, profesor w Heidelbergu i Lundzie, nadworny historiograf dworu berlińskiego.

• poglądy Pufendorfa:

• podtrzymywał racjonalistyczną koncepcję prawa natury (zasady prawa natury to uniwersalne reguły, poznawalne tylko przez rozum)

• podzielał grocjuszowski pogląd, że istotną, niezmienną cechą ludzkiej natury jest towarzyski instynkt, tyle że łączy się on organicznie z egoizmem jednostki

• źródłem zjawisk społecznych jest wola boża (jednakże Bóg tworząc człowieka utracił moc zmieniania jego natury)

• zgadzał się z Hobbesem co do istoty i zadań państwa (najwyższym celem państwa jest zapewnienie powszechnego spokoju i bezpieczeństwa - stąd władca musi mieć absolutną władzę)

• krytykował rozdrobnienie terytorialne Rzeszy

• umowa społeczna składała się u Pufendorfa z trzech aktów:

1. akt zrzeszenia się jednostek w społeczeństwo

2. akt, na mocy którego społeczeństwo otrzymuje swój ustrój konstytucyjny

3. akt, w którym zrzeszone społeczeństwo poddaje się władzy suwerena, ustanowionej w akcie poprzednim (uzasadnienie absolutnej władzy monarszej)

• podporządkowywał religię władzy państwowej

• aprobował stosunki systemu feudalnego („nowością” było dobrowolne poddanie się leniwych, niezdolnych do utrzymania się samemu w warunkach wolności)

5. Utylitaryzm i demokracja polityczna: (str. 128)

1. Spinoza. Rozwój teorii prawa natury:

Niderlandy w XVII w. były świadkiem ogromnych konfliktów społeczno-politycznych o podłożu religijnym. Dochodziło do starć monarchistów z republikanami, libertynów przeciwko inkwizycyjnej polityce kalwińskich pastorów (w ogóle niderlandzka reformacja wykazywała szczególny konserwatyzm). W takiej właśnie rzeczywistości zrodziła się doktryna religijno-polityczna Spinozy.

1. Benedykt Spinoza: (1632-1677), wybitny filozof, teolog i polityk. Jako drugi po Grocjuszu dokonał próby zlaicyzowania i zracjonalizowania doktryny politycznej, jest autorem „Traktatu teologiczno-politycznego”.

• poglądy Spinozy:

• jego doktryna polityczna na tle ówczesnej rzeczywistości była wzorem postawy tolerancji, utylitaryzmu i demokracji

• uważał, że Pismo Św. nie jest źródłem wiedzy (prawda nie jest istotą religii, jej wykład dotyczy tylko zasad moralnych)

• domeną filozofii jest szukanie prawdy (nie wolno mieszać filozofii z religią)

• wolność przekonań to, jego zdaniem, podstawowe prawo natury (z tej zasady można wyłączyć jedynie te poglądy, które mają charakter wywrotowy)

• religia ma być narzędziem (utylitaryzm religijny) kształtującym moralność i posłuszeństwo ludu (Spinoza był prekursorem ideologii oświecenia)

2. teoria politycznej demokracji:

Poglądy polityczne Spinozy ukształtowały się pod dużym wpływem doktryny Thomasa Hobbesa, od którego przyjął on schemat powstania państwa i elementy konstrukcji suwerenności, choć konkluzje obu autorów były różne. Wg nich demokracja to jedyny ustrój, w którym trwa równość cechująca stan natury. Pozwala ona na zachowanie największej sfery wolności, bo stwarza warunki dla rozumnego życia.

Propozycje zorganizowania rządów demokratycznych są u Spinozy dość niejasne. Twierdził, że:

• całe społeczeństwo winno uczestniczyć w sprawowaniu rządów (zdawał sobie jednak sprawę, że jest to niemożliwe)

• należy wprowadzić cenzusy

• władza najwyższa powinna należeć do rady najwyższej, składającej się ze starszych lub pierworodnych (rada kierowałaby obywatelami w sposób absolutny)

• demokracja powinna zapewnić ochronę wolności obywateli przed despotyzmem, wojnami domowymi oraz fanatyzmem kleru

6. Programy polityczne w rewolucji angielskiej: (str. 130)

1. przesłanki historyczne:

• w XVII wieku w Anglii można było zaobserwować istotne zmiany w obrazie społeczeństwa

• ograniczono wpływy arystokracji, do głosu zaczęła dochodzić średnia szlachta i mieszczaństwo

• zrealizowano mieszczański program reformy kościoła

• pojawiła się rewolucja przemysłowa (gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej wymusił nowe podejście do gospodarki rynkowej)

• pomimo wszystkich tych zmian państwo nadal pozostawało feudalne (nasiliły się nawet próby angielskich królów do urzeczywistnienia absolutyzmu)

• występowała niekorzystna, bo oparta na arystokracji, struktura rządów, która skutecznie hamowała rozwój procesów wczesnokapitalistycznych - to z kolei prowadziło do konfliktów społecznych

• skompromitowane rządy absolutyzmu monarszego doprowadziły do wielkiej rebelii (bunt burżuazji i nowej szlachty popierany przez lud, czyli miejskie pospólstwo i chłopów - rewolucja Cromwella)

2. w XVII-wiecznej Anglii występowały mnogości ideowe, będące odbiciem różnic interesów partnerów biorących udział w rewolucji:

1. program rojalistów:

• był to program zwolenników królewskich i samego króla

• autorem wielu traktatów tego programu był sam Jakub I, uważał on, że:

~ władza królewska opiera się na bożych prawach królów

~ źródłem absolutyzmu jest odwieczne prawo bożej natury

~ król jest źródłem wszelkiego prawa

• inny teoretyk absolutyzmu monarszego - Robert Fihner, twierdził:

~ król, niczym ojciec nad swoimi dziećmi, ma władzę nad swoimi poddanymi

~ władza królewska jest starsza od parlamentu, bo ma swoje podstawy w ustawach Wilhelma Zdobywcy

• program rojalistów nie był doktryną spójną, jego kontynuatorem był Thomas Hobbes

2. independenci:

Independenci wywodzili się z jednego z dwóch nurtów reprezentowanych w parlamencie obradującym w latach 1640-1653. Oba nurty (drugi to nurt prezbiteriański) były związane z programem zreformowanego Kościoła, tzw. purytanizmem, wrogim do katolicyzmu i anglikanizmu.

• poglądy purytan:

• krytykowali oba Kościoły za rozpustę, lenistwo, rozrzutność, nadmierny luksus, potępiali zbyt dużą liczbę świąt

• wysoko cenili przedsiębiorczość, energię, ekonomiczny sukces (bieda to efekt lenistwa)

To właśnie w purytanizmie doszło do wyodrębnienia dwóch nurtów: prezbiteriańskiego i independenckiego.

• poglądy prezbiterian:

• reprezentowali oni prawicę (wielka burżuazja miejska i wiejska)

• ich program polityczny był jednak skromny (w parlamencie posiadali przewagę do 1648 r.)

• popierali „umiarkowaną” monarchię (przeciwstawiali się absolutyzmowi), współpracującą z parlamentem

• popierali głównie ekonomiczną politykę wielkiej burżuazji, narażając się na opór ludu

• poglądy independentów:

• reprezentowali oni raczej aspiracje średniej burżuazji i nowej szlachty

• uważali, że monarchia jest najgorszą formą rządów (głosili, że król jest „niższy” od ustawy, tak jak ta jest „niższa” od parlamentu)

• ich literatura usprawiedliwiała m.in. królobójstwo (ścięcie Karola I)

• uważali, że dla przywrócenia porządku można zawiesić normalną praworządność

• independenci nie przyjmowali zasady suwerenności ludu, ale oczywiście tolerowali umowę społeczną, która nakładała jednak na lud pewne obowiązki

• jedynie „magistratura” ma prawo oporu wobec tyranii

• głosili, że jedynym suwerenem jest parlament (stoi ponad ustawą), w którym decyduje większość

• potępiali ideę tyranii gminu

• twierdzili, że parlament dzieli swoją suwerenność jedynie z Lordem protektorem (połączenie suwerenności parlamentu z dyktaturą jednostki w ramach ustroju republikańskiego - Cromwell)

• popierali cenzus majątkowy, jako podstawę możliwości wyboru na reprezentanta narodu (równość podziału mandatów w Izbie Gmin była sprzężona z ideą proporcjonalności - ich podział uzależniony był od wysokości ciężarów ponoszonych przez dany okręg wyborczy na rzecz państwa)

• popierali nietykalność własności i wolność bogacenia się

• w poglądach independentów tkwiły pierwsze podstawowe zasady nowożytnego mieszczańskiego liberalizmu

3. Milton: wielki poeta, independencki działacz i pisarz polityczny (wykraczał jednak poza independencką doktrynę). Początkowo żywo popierał idee independentów, z czasem jednak odrzucił ich tezę, gdy w miarę czasu słabły ich prodemokratyczne nuty.

• poglądy Miltona:

• popierał ideę umowy społecznej (władza suwerenna nie należy do parlamentu, ale do ludu - narodu)

• bronił republikę, jako rządy równości i sprawiedliwości

• uważał, że władzę oczywiście powinni sprawować godni reprezentanci, którzy nie otrzymywaliby suwerenności (ta pozostawała przecież przy narodzie)

• parlament powinien być rozumnym wykonawcą woli narodu

• jako racjonalista popierał pełną swobodę słowa i druku (zwolennik tolerancji)

• potępiał nietolerancyjną politykę independentów wobec lewicy lewellerskiej i diggerskiej.

4. Lewellerzy i Diggerzy. Winstanley: (str. 134-135)

7. Hobbes: (str. 135)

1. Thomas Hobbes: (1588-1679), filozof, teoretyk polityki, autor wielu traktatów m.in. „Lewiatana”. Był prześladowany przez zwolenników republiki - schronił się we Francji, gdzie poznał „nowe” nauki badawcze (racjonalizm, pesymistyczna ocena ludzkiej natury). Powrócił do Anglii dopiero po zdławieniu ruchu ludowego, kiedy burżuazja umocniła swe pozycje, a Cromwell przygotowywał grunt pod dyktaturę wojskową. Swoje najistotniejsze, a zarazem kontrowersyjne poglądy przedstawił w „Lewiatanie” (słowo zaczerpnięte z mitologii greckiej, oznacza potwora z mackami, ściągającego wszystko, co napotka, w swoją stronę).

• poglądy Hobbesa:

1. natura ludzka. Stan natury:

• punktem wyjścia dla Hobbesa, było to, iż człowiekiem rządzą namiętności

• człowiek jest z natury egoistą (nie chce pogodzić się z równością)

• początkowo, pisał Hobbes, zgodne ze stanem ludzkiej natury było życie samotne, biedne, zwierzęce i krótkie (bez przerwy nad ludźmi unosiła się groźba konfliktu zbrojnego)

• jego zdaniem człowiek (kiedyś i dziś) żyje nieustannie w groźbie o własne życie i mienie (np. zamyka na noc swój dom)

• hipotezą Hobbesa było to, że stan natury, jaki był charakterystyczny dla ludzi „pierwotnych”, poprzedzał utworzenie władzy państwowej, powściągającej naturalne, egoistyczne popędy ludzkie

• uważał, że rozum odróżnia człowieka od zwierząt (przejawem rozumu tkwiącego w każdym człowieku jest instynkt samozachowawczy - nakazuje on człowiekowi dążyć do pokoju, „nie wchodzić innym w drogę”, dotrzymywać umów, tłumić odruchy zemsty)

• twierdził, że prawo natury nie mogło się rozwinąć tak długo, jak długo nie było władzy, która wymuszałaby jego respektowanie, za pomocą sankcji (w stanie natury nie było pokoju, bo nie było władzy, która stanęłaby na jego straży)

2. powstanie państwa:

• umowa społeczna (czynny akt woli), jego zdaniem, przezwyciężyła miotające człowiekiem namiętności (była ona inna niż u Grocjusza i Spinozy - była to umowa każdego z każdym)

• Hobbes uważał, że ludzie umówili się co do przekazania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo - tak powstało państwo, jak Lewiatan wchłaniające w siebie poszczególne jednostki

• wraz z powstaniem państwa ustała naturalna wolność ludzi (pojawiło się życie społeczne, prawo, własność, nowe reguły ochrony życia i gospodarki)

3. pochwała absolutyzmu:

• Hobbes uważał, że państwo jest absolutnym władcą jednostek (logiczne następstwo umowy społecznej)

• suweren nie był w umowie społecznej jedną ze stron, z nikim się nie umawiał, otrzymał pełnię władzy w „darze” od ludzi - poddani (umawiające się jednostki) nie mogą zmienić warunków umowy (zrzekli się przecież wolności)

• Hobbes za niesprawiedliwe uznawał wszelkie próby pozbawienia suwerena władzy (narusza to przecież warunki umowy, a co za tym idzie wszelkie zmiany form rządzenia nie wchodzą w grę)

• poddani nie mogą negować poczynań suwerena, bowiem źródłem jego władzy jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział w działaniu suwerena

• suweren jednak nie może być zależny od społeczeństwa (w państwie nie ma dwóch sił - suwerena i społeczeństwa)

• władca z nikim nie dzieli suwerenności, jego prawa są niepodzielne (wszelki dyskusje podważające ten pogląd były, zdaniem Hobbesa, jałowe i zbrodnicze), tylko do władcy należy decyzja jakich doktryn uczyć można ludzi

• tylko suweren może reprezentować swoich poddanych (negacja parlamentaryzmu - reprezentacyjnej formy rządów)

• władza suwerena rozciąga się również na Kościół i jego urzędników (religia ma pełnić funkcje utylitarne)

• negował potrzebę istnienia partii politycznych

• Hobbes argumentował, że absolutyzm jest wyrazem woli ludu i wynika z przesłanek racjonalistycznych (Hobbes konkludował, że pomimo całej surowości absolutyzm i tak był lepszy od anarchii, jest zaprzeczeniem pierwotnego bezładu)

• nie twierdził, że absolutyzm powinien ograniczać się wyłącznie do władzy królewskiej, może dotyczyć zgromadzeń lub całego ludu (byłoby to jednak trudne do urzeczywistnienia)

• aprobował politykę Cromwella, który po ugruntowaniu wojskowej dyktatury nie ukrywał skłonności promonarchicznych

• Hobbes, jako utylitarysta, widział w absolutyzmie realne korzyści dla jednostek, np.:

1. absolutne państwo ma realizować ład i bezpieczeństwo

2. ma ono być stróżem własności i gwarantem gospodarczego obrotu

3. silne państwo hamuje wszelkiego rodzaju gwałty, zamieszki, wojny domowe, religijne, zapewnia jednostkom możliwość zaspokojenia elementarnych potrzeb i ambicji

• władca absolutny, jego zdaniem, nigdy nie będzie tyranem (swoją wiedzę i władze spożytkuje w dobrych celach)

• twierdził, że naród winien posłuszeństwo, dobremu władcy (kończy się ono w momencie, w którym władca przestaje być zdolny do realizacji swych podstawowych celów - zapewnienia bezpieczeństwa poddanym)

Dzieło Hobbesa spotkało się z ostrą krytyką i to ze wszystkich możliwych stron. Dopiero z tej krytyki w późniejszym okresie wyłonią się koncepcje zwycięskie, m.in. liberalna doktryna Johna Locke'a.

8. Narodziny politycznego liberalizmu. Locke: (str. 139)

1. Po śmierci Cromwella, człowieka obdarzonego charyzmą i siłą, rozpadły się mrzonki o trwałej dyktaturze (napotykała ona zresztą na opór ze strony różnych środowisk). Doszło do restauracji monarchii i przywrócenia Stuartów na tron angielski. Pomimo królewskich zapewnień, odżegnujących się od idei absolutyzmu, Stuartowie realizowali dawną politykę. To doprowadziło z kolei do kolejnej w XVII wieku rewolucji (tzw. sławna rewolucja z 1688 r.), w wyniku której tron objął książę hanowerski Wilhelm Orański. W ten sposób położono kres angielskiemu absolutyzmowi, a Bill of Rights (1689) dał formalnie początek epoce monarchii konstytucyjnej. Głównym teoretykiem nowego ustroju Anglii był John Locke.

2. John Locke: (1632-1704), wybitny filozof, pisarz polityczny, autor licznych dzieł („List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”), uznawany za „klasycznego wykładowcę liberalizmu politycznego”.

• poglądy Locke'a:

1. stan natury. Prawo natury:

• empiryzm, racjonalizm i utylitaryzm - to jego podstawowe „narzędzia” badawcze rzeczywistości

• uważał, że władzę królewską określa umowa z obywatelami, jako wyraz regulacji prawnonaturalnej

• podobnie, jak Hobbes, analizował przedpaństwowy stan naturalny (jednakże jego obraz był inny niż u Hobbesa - Locke twierdził, że nie był to okres wojny, nędzy i strachu, lecz przeciwnie epoka ludzkiej szczęśliwości, gdzie wszyscy byli wolni i równi)

• Locke uważał, że ludzie w stanie natury nie byli jeszcze zdemoralizowani; pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury (prawo natury jest integralnie związane z naturą człowieka, a prawo to otrzymał w postaci praw podmiotowych)

• przyrodzone prawa człowieka, wg Locke'a, to:

1. prawo do życia

2. prawo do zachowania swej własności

3. prawo do wolności

4. prawo do obrony przed krzywdą innych

• w stanie natury istniał odwieczny system moralny, który chronił jednostkę przed złem, jednakże ów stan był niepewny, anachroniczny (możliwość nadużyć praw natury), dlatego zdaniem Locke'a, ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu - ustanowienie organizacji państwowej

2. teoria umowy społecznej:

• Locke miał zupełnie inny pogląd na umowę społeczną niż Hobbes

• u Locke'a umowa społeczna składała się z dwóch aktów:

1. najpierw umawiają się jednostki, powołując społeczeństwo

2. a następnie dochodzi do umowy między społeczeństwem a władzą, co w konsekwencji doprowadza do powstania państwa

• zerwanie umowy z władzą nie niweczy, jak u Hobbesa, samego społeczeństwa

3. liberalne państwo:

• umowa społeczna, zdaniem Locke'a, powinna przynosić społeczeństwu wymierne korzyści - utylitaryzm (np. władza państwowa ma za zadanie umacniać naturalne i niezbywalne prawa jednostki)

• państwo przejęło od społeczeństwa jedynie jedno uprawnienie - możliwość karania „gwałcicieli” praw naturalnych (w ten sposób państwo zyskało prawo do stanowienia praw pozytywnych oraz ich egzekwowania - możliwość przymusu)

• suwerenem jest społeczeństwo, które jest starsze od państwa

• państwo, zdaniem Locke'a, powinno jednostkom pozostawić swobodę działalności gospodarczej, politycznej i kulturalnej (państwo - „nocny stróż”), którą zarazem winno chronić

• Locke sformułował podstawową ideę liberalizmu, a mianowicie zasadę indywidualizmu i tezy o prymacie praw naturalnych jednostki

• jego zdaniem, państwo jako stróż, nie może wtrącać się do sfery produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego (wszelkie partie, stowarzyszenia, korporacje, spółki mają prawo do pełnej autonomii)

• należał on do żarliwych obrońców własności prywatnej („własność jest święta, absolutna i nietykalna” - prowadzi ona do bogactwa i ogólnej szczęśliwości)

• Locke głosił ideę szacunku dla władzy państwowej, dobrze wypełniającej swoje cele (opór traktował jako zło ostateczne)

• wzorem dobrego rządu była dla niego umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielna [głosił trójpodział władzy - władza ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i sądownictwo) oraz federacyjna, obejmująca politykę zagraniczną]

• Locke twierdził, że najważniejsze jest by nie łączyć w jednym organie władzy ustawodawczej i wykonawczej (taka bowiem zależność mogłaby prowadzić do absolutyzmu)

• władzą najwyższą jest władza ustawodawcza (nie ma ona jednak suwerenności w stosunku do jednostki), będąca reprezentacją jak najszerszego grona obywateli (Locke popierał jednak cenzus majątkowy)

• równość wobec praw naturalnych, zdaniem Locke'a, nie oznacza równości wobec prawa pozytywnego

• Locke swoimi poglądami bronił interesów dwóch czołowych sił społeczeństwa angielskiego - burżuazji i feudalnej szlachty

9. Ideologia złotej wolności w Polsce: (str. 143)

1. magnackie koterie:

Wiek XVII nie był dla Rzeczypospolitej wiekiem pomyślnym, nie powiodła się realizacja wszystkich tendencji reformatorskich doby odrodzenia. Pojawił się, nie spotykany do tej pory, kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Demokracja szlachecka w rzeczywistości przedstawiała się jako oligarchia magnacka. W XVII w., obok gospodarki upadły również: poziom techniki, nauki, rzemiosła i handlu. Zaostrzyły się antagonizmy społeczne (ucisk chłopa, upadek miast, itd.), które pogłębiły i tak anarchistyczne nastroje w kraju (liberum veto - 1651 r., rokosze Zebrzydowskiego i Lubomirskiego, wojny domowe - powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki). Polska w XVII wieku odgrywała już coraz mniejszą rolę - podupadł jej autorytet.

Takiej, niekorzystnej sytuacji nie zmieniły nawet czasy saskie, a wręcz przeciwnie doszło do pogłębienia kryzysu polityczno-gospodarczego (nastąpiła deformacja instytucji politycznych, która wyrażała się przede wszystkim w decentralizacji suwerenności, osłabieniu władzy monarszej). Władza króla elekcyjnego i tak mocno ograniczona m.in. przez Artykuły Henrykowskie została dodatkowo osłabiona przez rządy niekontrolowanych i nieodpowiedzialnych ministrów. Destrukcja ustroju państwa powodowała, że nad interes narodowy przedkładano interes prywatny - to prowadziło Polskę nieuchronnie ku anarchii. Taki, a nie inny stan rzeczy, umożliwił magnaterii na faktyczne dysponowanie władzą zwierzchnią w państwie (w samej magnaterii panowały także ostre konflikty, które potęgowały rozkład państwa), a tym samym hamował wszelkie próby sanacji ustrojowej.

2. zasady demokracji szlacheckiej:

• polska szlachta miała poczucie doskonałości ustroju politycznego Rzeczypospolitej (przytaczano na ten temat liczne argumenty i doktrynalne uzasadnienia)

• sama zasada demokracji szlacheckiej eliminowała udział w rządzeniu innym warstwom, aniżeli szlacheckiej

• prawdziwy rozkwit ideologii „złotej wolności” przypadł na drugą połowę XVII w. i czasy saskie

• wolność - identyfikowana z ogółem szlacheckich przywilejów - stała się naczelnym pojęciem politycznym, podstawową zasadą ustrojową, wytyczną działania, umacniała status quo

• ideowej pożywki dla koncepcji demokracji szlacheckiej dostarczała ideologia sarmatyzmu, głosząca przewagę Polski nad innymi państwami oraz wyższość polskiej szlachty nad innymi klasami społecznymi

• argumentowano, że doskonałość państwa polskiego jest rezultatem zwycięstwa szlachty nad innymi stanami, a w tym także nad królem

• cechy charakterystyczne demokracji szlacheckiej:

1. równość wobec praw wszystkich członków stanu szlacheckiego

2. zasada wolnej elekcji (prawo każdego szlachcica do wzięcia udziału w wyborze monarchy)

3. liberum veto - głos wolny

4. prawo oporu wobec króla nie wypełniającego Artykułów Henrykowskich

5. głęboki konserwatyzm - niechęć wobec jakichkolwiek reform

§ 5. OŚWIECENIE: (str. 149)

1. Ogólna charakterystyka: (str. 149)

1. klimat ideowy:

• w epoce oświecenia, jak nigdy dotąd, dyskusja polityczna awansowała w życiu społecznym (myśl polityczna nie była już tylko domeną dworskich elit, zagościła ona w domach średniej warstwy społeczeństw)

• wiek XVIII stworzył wiele nowych form polemiki ideowej (powstawały nowe programy nauczania szkolnego, zmieniała się mentalność ludzi)

• rozwój nauki i techniki (np. pojawienie się gazet) sprzyjał rozpowszechnianiu się polemiki ideowej (np. pojawienie się towarzystw naukowych i literackich, rozwój czytelni i bibliotek, rozwój mecenatu kulturalnego)

• pod pojęciem „oświecenie” rozumiemy rozmaite treści:

1. tkwiło w nim przekonanie, ze wychowanie obywatelskie jest drogą prowadzącą do prawdy, że narodowa edukacja gwarantuje pomyślność jednostce

2. oświecenie to przede wszystkim panowanie rozumu i oparcie metody badawczej na racjonalistycznej analizie przedmiotów zmysłowych i zmysłowych wrażeń

• ludzie tej epoki chętnie posługiwali się pojęciami uniwersalnymi (np. model człowieka oświeconego to synonim Prawdy, Rozumu, Cnoty, Szczęścia, Natury)

• racjonalizm XVIII w. łączył się z materializmem, empiryzmem i sensualizmem

• oświecenie kultywowało utylitaryzm, zakładającego, że dobre jest to i tylko to, co jest użyteczne, że prawdziwa cnota powinna przynosić pożytek społeczny

• wiek XVIII to wiek w pełnym stopniu laicki (podważano egzystencję religii w nowoczesnym społeczeństwie i w państwie)

• ideologia oświecenia w głównej mierze wyrażała interesy, ambicje i horyzonty myślowe przede wszystkim mieszczaństwa (nastąpił gwałtowny rozwój ekonomiczny tej warstwy społecznej)

2. tematy politycznej dyskusji:

• warto pamiętać, że tendencje ideologiczne XVIII wieku nie były jednoznaczne i wyłącznie promieszczańskie, a tym bardziej antyfeudalne

• pisarze tej doby zgadzali się w zasadzie tylko do dwóch kwestii:

1. uważali, że nie do zniesienia są tradycyjne więzy poddaństwa chłopskiego, które hamują ogólny rozwój nie tylko rolnictwa, ale i całej gospodarki

2. po drugie, nie mieli wątpliwości co do tego, że nie do utrzymania jest absolutyzm monarchy

• jednakże większość pisarzy oświecenia gotowa była zaaprobować monarchie (dyskwalifikując „klasyczny” absolutyzm), które realizowaliby zupełnie inne cele

• ogólnie rzecz ujmując, oświecenie było w swej regule konserwatywne, programowo antyrewolucyjne (w rzeczywistości jednak, jak na ironię, przygotowywało ono grunt pod kapitalistyczną rewolucję)

2. Ideologia absolutyzmu oświeconego: (str. 152)

W okresie oświecenia zakończono proces kształtowania się monarchii absolutnej (pomimo ogromnych wad tego ustroju, dostrzegano w nim gwaranta zachowania względnego porządku społecznego i przeciwnika zapędom rewolucyjnym). Twórcy ideologii oświecenia, pragnący dokonać istotnych zmian, a zwłaszcza wtłoczenia elementów kapitalizmu w schemat struktur politycznych feudalizmu, dostrzegali, że przy realizacji tych celów pomocna okazać się może ideologia absolutyzmu. Nie oznacza to oczywiście, że oświecenie wspierało tą ideologię i takie struktury polityczne - chciało je jedynie wykorzystać dla swoich interesów (warto wspomnieć, że myśliciele tej epoki wykazywali mnogość anachronizmów ustroju absolutnego). Ugruntowało się nawet przeświadczenie, że oświecenie stworzyło ideologię tzw. absolutyzmu oświeceniowego (było to „nowe”, oświeceniowe uzasadnienie doktrynalne absolutyzmu).

• główne cechy absolutyzmu oświeceniowego:

• nawiązywał on do doktryny prawa natury (wykorzystywano elementy utylitaryzmu i argumentacji racjonalistycznej)

• monarcha oświecony nie usposabia już państwa (jest on bowiem sługą państwa - pierwszym urzędnikiem)

• brak boskości władzy monarszej (jego prymat wypływa z przesłanej racjonalnych, a nie metafizycznych)

• mądry władca - „widzący dalej” - sam włada, ku chwale i szczęściu poddanych

• monarcha oświecony jest inteligentny i nowoczesny (zna literaturę, interesuje się nauką, wspiera kulturę i filozofię, jest tolerancyjny i humanitarny)

• oświecony monarcha to ojciec całego narodu (dba o bezpieczeństwo i pokój, rozwój gospodarczy), zwolennik tolerancji religijnej i liberalizmu ekonomicznego

• jego władza jest nieograniczona (nie wiążą go opinie ludności), wyklucza się zatem wolność i równość w sferze polityki

• absolutyzm oświecony „przyniósł” szereg zmian, m.in. nastąpiła wielka kodyfikacja prawa, rozwój humanitaryzmu prawniczego

• warto wspomnieć, że jedynie nieliczni, np. Diderot rozumieli, że praktycznie nie ma żadnych różnic politycznych i ustrojowych między absolutyzmem oświeconym a despotyzmem poprzedniej epoki

3. Postęp filozofii prawa. Humanitaryzm prawniczy: (str. 154)

Niewątpliwie w dobie oświecenia, za sprawą racjonalizmu i empiryzmu, wzrosła rola prawoznawstwa (identyfikuje ono prawdę z naturą oraz cnoty z dobrem). Prawo zaczęło pełnić przede wszystkim funkcje utylitarne (połączenie interesu państwa z dobrem jednostki). „Uczłowieczono” nauki penalne, a więc to prawo, które jest najbliższe polityce (np. prawo karne, które za sprawą Thomasiusa, Montesquieu i Volataire'a zostało „shumanitaryzowane”). Duży wkład dla postępu humanitaryzmu prawniczego wnieśli włoscy teoretycy prawa - Filangieri i Beccaria. Filozofowie XVIII wieku krytykowali stosowanie kar jako form odwetu („kary bożej”), dokonali ogromnego dzieła demistyfikacji pojęcia sprawiedliwości, wspierali laicyzację prawa. Oświecenie domagało się, aby przepisy były jasne, przejrzyste i jednolite (unifikacja i kodyfikacja prawa). Głoszono ideę, że wyłącznym źródłem prawa jest ustawa, a stąd wyciągano wniosek, że wszyscy w obliczu prawa karnego powinni być równi. Oświecenie wniosło ogromny wkład w rozpowszechnienie zasady domniemania niewinności oskarżonego w procesie, aż do momentu wydania prawomocnego wyroku sądowego (był to rewolucyjny przełom w dziejach nauki prawa). Myśliciele tej doby głęboko wierzyli w wychowawczy sens kary - postulowano zniesienie kar cielesnych (w tym kary śmierci). Oświecenie bardziej ufało w skuteczność pozbawiania wolności oraz robót przymusowych („utylitaryzm więziennictwa”). Warto pamiętać, że humanitaryzm prawniczy, choć jeszcze raczkujący, odegrał w epoce oświecenia doniosłą rolę - miał wpływ m.in. na wielkie kodyfikacje i zmianę poglądów na kwestie prawa karnego.

4. Fizjokratyzm: (str. 156)

W skrócie można powiedzieć, że fizjokratyzm w osiemnastowiecznej Francji, był tym, czym dla krajów opóźnionych gospodarczo oświecony absolutyzm. U podstaw tej idei leżała doktryna ekonomiczna (fizjokratyzm był odpowiedzią na wzrastającą rolę rolnictwa w protekcjonizmie gospodarczym francuskiej monarchii).

• cechy charakterystyczne fizjokratyzmu:

• fizjokraci analizowali problem gospodarczego rozwoju państwa

• popierali duże, dysponujące kapitałem rolnictwo, a wygospodarowane nadwyżki pragnęli przekazać innym, deficytowym gałęziom gospodarki

• fizjokraci wyróżniali następujący podział społeczny:

1. klasa właścicieli ziemskich

2. klasa produkcyjna - rolnicy z „kapitałem”

3. klasa jałowa - wszyscy ci, którzy nie zajmują się rolnictwem

• fizjokratyzm wykorzystywał prawnonaturalne pojęcie własności (dla ochrony tego prawa powstało i istnieje państwo), która była podstawą „fizjokratycznego porządku” (fizjokraci byli przeciwni egalitaryzmowi własnościowemu - własność ma tu charakter wybitnie kapitalistyczny)

• fizjokratyzm gloryfikował wolność i obowiązek pracy (wolność, wg fizjokratów, to prawo do swobodnego działania w sferze ekonomiki)

• fizjokraci reprezentowali interesy utylitarystycznej i liberalnej burżuazji oraz kapitalistycznego ziemiaństwa

• podobnie jak purytanie twierdzili, że bieda jest pochodną lenistwa i życia niemoralnego

• gloryfikowali „miłosierną” działalność kapitalisty

• państwo, wg fizjokratyzmu, stoi na straży „naturalnego, fizjokratycznego porządku”, strzeże prywatnej własności, bezpieczeństwa, swobody gospodarczej, itd. (pogląd podobny do idei Johna Locke'a)

• liberalizm ekonomiczny fizjokratów nie miał jednak swego odpowiednika w polityce (popierali oni bowiem absolutyzm monarchy, stojącego na straży porządku publicznego)

• idee fizjokratyzmu (liberalizm ekonomiczny, idea liberalnego państwa) weszły do ideologii dziewiętnastowiecznego liberalizmu politycznego

5. Liberalizm arystokratyczny. Montesquieu: (str. 158)

1. Wiek XVIII we Francji to wiek kryzysu ideologii absolutyzmu. Despotyzm wzbudzał opozycję w prawie wszystkich warstwach francuskiego społeczeństwa. Coraz częściej spoglądano na przykłady płynące za kanału La Manche, w Anglii realizowano bowiem ideę monarchii konstytucyjnej. Stąd też z entuzjazmem przyjmowano dzieła Monteskiusza, który był mistrzem krytyki burbońskiej despocji.

2. Charles Loius Montesquieu: zwany Monteskiuszem, (1689-1755), szlachcic, radca prawny i prezes parlamentu w Bordeaux, był błyskotliwym pisarzem (dowcipny, dosadny, z bogatym warsztatem literackim), autor wielu dzieł, zwłaszcza książki pt. „O duchu praw”.

• poglądy Monteskiusza:

1. duch praw:

• u źródeł jego doktryny tkwił głęboki relatywizm (życie społeczne winien przenikać „duch praw”, który polega na różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami)

• ów „duch praw” jest różny w każdym narodzie (nie ma uniwersalnego modelu prawa, określającego ramy porządku dla wszystkich państw)

• jego zdaniem prawo powinno uwzględniać zróżnicowane warunki życia ludzi

• Monteskiusz kultywował racjonalizmowi (popierał racjonalną refleksję historyczną)

• twórcami historii, pisał, nie są jednostki, lecz jest to proces wypadkowej działania czynników natury fizycznej oraz natury moralnej

• relatywizm zjawisk wyklucza ustroje idealne (racjonalizm nakazuje, aby prawo tworzone było zgodne z duchem narodu - czyli w związku z ogółem warunków, w jakich żył i nadal żyje społeczeństwo)

2. wolność. Zasada umiarkowania:

• Monteskiusz twierdził, że wartość ludzkich praw bywa zawsze względna

• istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli (wolność polityczna polega na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć”)

• wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym - innymi słowy wolność to „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają”

• Monteskiusz był zwolennikiem umiarkowania tak w życiu, jak i polityce - kultywował zasadzie złotego środka

• państwo również powinno być rządzone w sposób umiarkowany (system hamulców, siły równoważące, brak nadużyć ze strony władzy) - postulował wprowadzenie ustawowych ram wykluczających nadużywanie władzy

3. systematyka ustrojów państwowych:

• Monteskiusz dokonał systematyki i oceny znanych mu ustrojów politycznych (kryteriami systematyki były: natura rządu - istota państwa, zasada rządu - działania państwa)

• wg niego istnieją trzy rodzaje ustroju politycznego:

1. ustrój republikański: uważał, że demokracja to struktura nierealna; zasadami tego ustroju są rzadkie cechy: cnoty i skromności, zakłada równość praw (nierealne dla Monteskiusza). Widział więcej walorów w republice arystokratycznej, której zasadą jest umiarkowanie, niestety ta forma państwa jest realna tylko w przypadku małych krajów, wymaga nadto wyższego poziomu moralnego od elit.

2. ustrój monarchiczny: istotą tego ustroju, wg niego bardziej realnego, są rządy zgodne z prawem, a jej zasadą jest honor. Monarchia, uznana przez Monteskiusza za najlepszy ustrój, daje gwarancję zwróconą przeciwko despotyzmowi, jest ona synonimem umiarkowania, miarą wolności i praworządności.

3. ustrój despotyczny: najbardziej znienawidzony przez Monteskiusza, oparty na arbitralnych rządach jednostki, zasadą działania państwa jest strach. Ustrój ten lekceważy prawo i wychowanie, prowadzi do destrukcji życia społecznego i indywidualnego. Pod despotycznymi rządami nie ma miejsca na polityczną wolność.

4. podział władzy:

• Monteskiusz uważał, że w każdym państwie istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze, wzajemnie rozdzielone:

1. władza prawodawcza: powinna być powierzona parlamentowi, jako przedstawicielstwu społeczeństwa (reprezentacyjność), miał on odciążać lud w stanowieniu prawa. Monteskiusz domagał się parlamentu dwuizbowego:

• izba niższa - „ludowa”: miała być wybierana przez wszystkich w wyborach cenzusowych

• izba wyższa: miała być dziedziczna i reprezentować arystokrację

• zewnętrznym hamulcem dla parlamentu miało być przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu

2. władza wykonawcza: miała ona należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów, król zatwierdzałby również ustawy parlamentu. Hamulcem dla króla byłoby odsunięcie go od prawodawstwa, a nawet od inicjatywy ustawodawczej (miałby jedynie prawo veta). Król byłby nieodpowiedzialny przed parlamentem (odpowiadaliby desygnowani ministrowie).

3. władza sądowa: miałyby ją sprawować wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały. Władza ta byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. Egzekucja wyroków sądowych należałaby do władzy wykonawczej.

• te trzy władze miały być rozdzielone i stopione ze sobą (wszystkie one miały realizować w państwie ten sam cel: wolność polityczną) - istota tych stosunków polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu

5. liberalizm arystokratyczny:

• Monteskiusz dokonał sformułowania klasycznych zasad liberalizmu arystokratycznego

• jako zwolennik umiarkowanej monarchii, wyobrażał sobie, że zmiana ustroju na szczeblu centralnym umożliwi osiągnięcie kompromisu arystokracji z wierzchołkiem burżuazji

• podstawowe hasła Monteskiusza: wolności politycznej i praworządności, nierówności prawa, relatywizmu konwencji ustrojowych i społecznych, koncepcja prawa jako zjawiska społecznego były całkowicie do zaakceptowania przez przyszłe państwa liberalno-mieszczańskie

• głosił również hasła pacyfistyczne, zwiększenia praw kobiet i zapewnienia przez państwo minimum środków egzystencji obywatelom

6. Rozwój zasad liberalizmu politycznego: (str. 163)

1. historyczne przesłanki:

W drugiej połowie XVIII wieku liberalizm arystokratyczny, głoszony przez Monteskiusza, wzbudzał już wyraźny sprzeciw. Pisarze tej doby szli dalej, zastępując hasło liberalizmu arystokratycznego, głoszącego ideę przymierza wielkiego ziemiaństwa z wierzchołkiem burżuazji - hasłem liberalizmu w interesie wyłącznie lub przede wszystkim burżuazji. Dodatkowo stan niezadowolenia pogłębiała chwiejność obozów arystokratycznych.

2. Voltaire - Wolter: (1694-1778), jeden z największych autorytetów filozofii oświecenia w Europie, pozostawał pod znacznym wpływem Monteskiusza, był szlachcicem.

• poglądy Woltera:

• zgadzał się z monteskiuszowską filozofią dziejów, koncepcją wolności jako podległości prawu, sprzeciwiał się również despocji

• inaczej jednak niż Monteskiusz Wolter widział samą inaugurację procesu przemian - uważał, że oświecony władca, przyjaciel filozofii sam będzie promotorem likwidacji absolutyzmu (sam ma zrezygnować z władzy absolutnej na rzecz umiarkowanej)

• państwo burżuazyjne (monarchia umiarkowana), jego zdaniem, miało kultywować zasadzie mieszczańskiego utylitaryzmu (władza należy do tych, którzy posiadają - cenzus majątkowy)

• Wolter głosił, że wolność jest sprzężona nie z równością, lecz z własnością (równość występuje jedynie w stosunku do praw naturalnych)

• obalał ideę kompromisu arystokratyczno-mieszczańskiego

• domagał się jedności prawa, krytykował pasożytnictwo kleru i szlachty, ucisk chłopa i interwencjonizm państwa w sfery gospodarcze

3. Denis Diderot: (1713-1784), redaktor „Wielkiej encyklopedii”, syn rzemieślnika, stworzył bardziej radykalną od Woltera koncepcję polityczno-prawną.

• poglądy Diderota:

• nie podzielał wolterowskiego przekonania jakoby „oświecony” monarcha doprowadzi do powszechnego szczęścia i powszechnej sprawiedliwości

• głosił, że jedynie suwerennym reprezentantem ludu może być parlament

• Diderot twierdził, że bogacenie się jednostek to droga ku powszechnemu dobrobytowi

• domagał się wolności handlu, poszanowania praw własności, „taniego” państwa

• dostrzegał również ujemne strony kapitalizmu (wyzysk, narastające problemy społeczne, itd.)

• odrzucał antyegalitaryzm Woltera w dziedzinie powszechnej oświaty (głosił hasło kształcenia wszystkich)

4. Adam Smith: (1723-1790), Anglik, był bardziej ekonomistą niż teoretykiem państwa, dokonał jednak syntezy angielskiego liberalizmu politycznego, autor dzieła pt. „Bogactwa narodów”.

• poglądy Smitha:

• dla jego koncepcji politycznej ważna była jego teza, że społeczeństwo jest zespołem luźno ze sobą związanych jednostek i że w związku z tym wszelka analiza społeczeństwa i społecznych stosunków powinna się opierać na badaniu jednostki ludzkiej, jej natury i interesów

• głosił hasło, że gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne o walorze obiektywnym, a wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej (sprzeciwiał się ideom merkantylizmu i fizjokratyzmu)

• trzecia ważna teza Smitha polegała na tym, że najlepszą, najbardziej naturalną ochronę praw jednostki stanowi wolna konkurencja

• postulował nieangażowanie się państwa w życie gospodarcze, ani nawet w jakiekolwiek przejawy życia społecznego (państwo nie może być moderatorem tych przejawów)

• państwo - „nocny stróż” - ma dbać jedynie o bezpieczeństwo i porządek publiczny

• koncepcje Smitha były wykładem klasycznego liberalizmu mieszczańskiego w ekonomice, ale zawierały również podstawowe zasady funkcjonowania liberalnego, kapitalistycznego państwa

7. Radykalizm mieszczańskiej demokracji. Rousseau: (str. 167)

1. Jean Jaeques Rousseau - Jan Jakub Russo: (1712-1778), syn zegarmistrza z Genewy, biedny przez całe życie, nigdy nie zaznał stabilizacji, swoimi licznymi dziełami wywoływał skandale (np m.in. odrzucał historycyzm). Najważniejsze jego dzieła to: „Umowa społeczna”, „Uwagi o rządzie polskim”, „Ekonomia polityczna”.

• poglądy Rousseau:

1. etapy rozwoju ludzkości:

• badał on człowieka natury, nie spaczonego przez cywilizację (pragnął uchwycić ogólny kierunek rozwoju historii ludzkości)

• twierdził, że człowiek pierwotny nie czuł potrzeby życia społecznego (nie miał zbyt wygórowanych ambicji), nie znał pychy, a więc i konfliktów

• stan natury był stanem pokoju i harmonii

• zdaniem Rousseau katastrofy naturalne zmusiły człowieka pierwotnego do budowy pierwszych prymitywnych organizmów społecznych

• pojawienie się rodziny, jego zdaniem, spowodowało pojawienie się u człowieka pierwotnego nowych namiętności, wcześniej mu nieznanych (np. miłość, próżność, zawiść)

• Rousseau twierdził, że rozwój (ewolucja) człowieka prowadzi niechybnie do nieszczęścia - człowiek zaczyna być amatorem wygody

• pojawienie się własności prywatnej doprowadziło do wyodrębnienia się biednych i bogatych (to z kolei prowadziło do różnych konfliktów na tym tle)

• Rousseau twierdził, że własność i jej „płody” przyczyniły się do powstania państwa (społeczności politycznej)

• państwo było rezultatem umowy społecznej, która miała zabezpieczyć biednych przed uciskiem, a bogatych powściągać w ambicjach (rychło okazało się, pisał Rousseau, że bogaci oszukali biednych - umowa społeczna usankcjonowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówności w społeczeństwie)

• despotyzm był niewątpliwie gorszy od stanu naturalnego, jednakże odwrót od tego stanu rzeczy był już niemożliwy (rozwój cywilizacji jest nieodwracalny)

• Rousseau miał poczucie, że jego wizja rozwoju ludzkości może nie być do końca prawdziwa

• natomiast był pewny co do wzorca umowy społecznej, którą zaprezentował:

1. umowa powinna być zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości

2. musi być ona podstawą prawdziwej wolności (krytykował Grocjusza i Hobbesa za tezy jakoby umowa społeczna oddawała lud w niewolę)

3. umowa powinna przynosić korzyści wszystkim zainteresowanym stronom (w przeciwnym razie będzie ona sprzeczna z naturą)

4. istotą umowy jest wolność wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności

• widać zatem, że Rousseau był zwolennikiem egalitaryzmu

• państwo, jego zdaniem, nie jest złe, jeżeli realizuje podstawowe założenia umowy społecznej

2. zwierzchnictwo ludu:

• Rousseau nie był prekursorem idei suwerenności władzy ludu (był nim Marsyliusz z Padwy), podkreślił on jedynie, że jej cechą jest niezbywalność

• zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej (wola ta zależy od zachowania wolności)

• twierdził, że suwerenności nie można oddać ani królowi, ani posłom w parlamencie

• Rousseau tęsknił za demokracją bezpośrednią (zdawał sobie jednak sprawę, że przy ogromie państwa zasada ta napotkałaby na techniczne trudności)

• odrzucał monteskiuszowski podział władzy (jego zdaniem władza jest niepodzielna - każda ustawa powinna traktować obywateli zawsze jako członków całości

• wola powszechna, zdaniem Rousseau, symbolizuje interes ogółu (powszechny) - bez niej nie może istnieć żadne społeczeństwo

• popierał głosowania większością („zdanie większości jest wolą wszystkich”)

• był przeciwnikiem partii politycznych („fałszują wolę ludu”)

• suwerenność ludu oznacza również wyłączność prawodawczą (ustawy tworzy lud i je respektuje)

• Rousseau podzielał różne formy rządów (monarchiczne, arystokratyczne, demokratyczne), nad którymi kontrolę sprawowałby suwerenny lud

• miał świadomość nierealności pełnych rządów demokratycznych

• monarchia, jego zdaniem, nadmiernie wykazuje skłonności ku absolutyzmowi - ma wiele istotnych wad, może być realizowana wyłącznie w bogatych państwach

• twierdził, że od rządu monarchicznego znacznie lepszy jest rząd arystokratyczny („najlepiej gdy mądrzy rządzą państwem”)

3. teoretyk drobnomieszczaństwa:

• Rousseau wierzył, że możliwe jest pełne oddzielenie rządu od legislatywy, a suwerenność ludu jest „lekiem na wszelkie choroby cywilizacji”

• postulował wprowadzenie „instrumentów” umożliwiających ludowi realizację swych suwerennych obowiązków (walka z interesami partykularnymi)

• Rousseau, inaczej niż liberałowie, domagał się interweniowania w sferę wielkiej własności - sam opowiadał się za drobną własnością (patron drobnego mieszczaństwa i drobnej wytwórczości)

• popierał obywatelskie wychowanie (patriotyzm, kult równości, wolności, własności)

• podobnie jak Hobbes popierał utylitarną rolę religii

Pomimo silnej warstwy utopii dorobek Rousseau był poważny. Dał on uzasadnienie mieszczańskiej demokracji, jako systemu politycznego, przyczynił się do jego rozpowszechnienia.

8. Materializm i komunistyczna utopia: (str. 173)

1. materializm:

Warto pamiętać, że francuski materializm i komunistyczna utopia były ważnymi składnikami ideologii oświecenia. Myśliciele tego nurtu kwestionowali idealistyczną wizję świata - u źródła ich przekonań leżał laicyzm i materializm.

• poglądy materialistów:

• byli przeciwnikami religii („religia to opium dla ludu”)

• twierdzili, że świat jest materialny, poznawalny

• popierali rolę racjonalnego myślenia

• ich poglądy były w istocie mechanistyczne (w tym sensie stosowali oni wyłącznie miernik mechaniki do procesów natury chemicznej i organicznej) i metafizyczne (w tym sensie ich filozofia była antydialektyczna) - widać zatem w ich poglądach pewną niekonsekwencję

• człowiek to istota abstrakcyjna, a światem „rządzą poglądy” (świat jest pojmowany wg wyobrażeń człowieka o otaczającej go rzeczywistości)

• krytykowali ostro stosunki społeczno-ustrojowe w osiemnastowiecznej Francji

• materialiści uważali, że despotyzm monarszy jest przyczyną wszelkich nieszczęść społeczeństwa

• państwo, wg nich, powstało w wyniku umowy zjednoczonych ludzi, którzy narzucili na siebie wiele obowiązków wobec społeczeństwa

• byli przeświadczeni, że światem rządzą wielkie jednostki, a dla naprawy zła nie trzeba rewolucji, lecz wybitnych „oświeconych” przywódców

2. utopia społeczna:

Była to filozofia reprezentowana przez Helwecjusza, Holbacha, Mettriego. Wyrażała ona dezaprobatę dla rzeczywistości społecznej XVIII wieku (przeciwstawiano się absolutyzmowi i podziałom stanowym).

• utopia społeczna przeciwstawiała się:

• własności prywatnej („źródło wszelkiego zła”)

• religii jako narzędziu ucisku

• przywilejom, przesądom, ciemnocie i nietolerancji

3. Jean Meslier: (1664-1729), wiejski proboszcz z Etrepigny we Francji, był najwybitniejszą postacią komunizujących utopistów, autor „Testamentu”.

• poglądy Mesliera:

• był filozofem - materialistą (uznawał obiektywne istnienie materii)

• rozwinął nurt przyrodniczego naturalizmu (w przyrodzie działają związki przyczynowe)

• poznanie natury może człowieka zaprowadzić również do poznania naturalnych zasad życia społecznego

• człowiek winien postępować racjonalnie, krytykował religię, ona jego zdaniem utrzymuje nierówności społeczne

• krytyce poddawał reżim absolutny (odrzucał też monarchie „oświecone”)

• wierzył, że niemożliwa jest współpraca arystokracji z „nowym”, komunistycznym ustrojem

• władza powinna należeć do ludu i ludowej rewolucji

• wzorcem społeczeństwa, dla Mesliera była komunistyczna gmina, żyjąca w skrajnym elitaryzmie pod rządami najmądrzejszych (wspólna własność)

• jedynie rewolucja „poprawi” świat

4. Morelly: drugi wybitny komunista XVIII w., autor „Kodeksu natury”.

• poglądy Morelly'a:

• wskazywał na oczywistość i prostotę zasad prawa natury

• dążenie do szczęścia to główny motyw ludzkiego postępowania

• przeciwstawiał się pesymistycznej koncepcji wrodzonych wad człowieka (należy pozwolić ludziom żyć zgodnie z naturą)

• popierał postęp naukowy i techniczny

• trzy „święte” zasady Morelly'ego:

1. wszystkie niezbędne zasoby do zaspokojenia ludzkich potrzeb są własnością społeczeństwa - brak własności prywatnej

2. każdy obywatel jest jednostką społeczną

3. każdy obywatel będzie, w miarę swych sił, powiększał dobro społeczne

• uważał, że podstawową strukturą organizacji społeczeństwa komunistycznego byłyby: rodzina, plemię, miasto

• podstawą produkcji, wg niego, byłoby rolnictwo

• naczelną władzą byłby senat (funkcje ustawodawcze i kontrolne)

• władza wykonawcza należałaby do rady najwyższej i naczelnika narodu (organy podległe wobec senatu)

• Morelly żądał od ideologów oświecenia ostrzejszego potępienia absolutyzmu i prywatnej własności

5. Gabriel Honnat Mably: (1709-1785), pochodził ze szlachecko-urzędniczej rodziny, autor wielu traktatów politycznych, m.in. „Zasad praw”.

• poglądy Mably'ego:

• krytykował ucisk chłopów i ogólne stosunki społeczne

• podzielał pogląd swych poprzedników, że źródłem wszelkiego zła jest własność prywatna

• popierał ustrój, gdzie występuje własność państwowa

• wysuwał postulaty reformy agrarnej, prowadzącej do egalitaryzmu obywateli

• nie wzywał do rewolucji

• państwo miałoby pełnić funkcje „poskramiania” ludzkiej potrzeby wzbogacania się - propagował skromność potrzeb

9. Oświecenie w Polsce: (str. 177)

1. projekty reform:

Lata panowania dynastii saskiej na tronie polskim, to niewątpliwie okres ogólnej kompromitacji ustroju państwa, a także ostry kryzys społeczny i polityczny. Wielu, bystrzejszych przedstawicieli szlachty, rozumiało potrzeby przeprowadzenia niezbędnych reform. Pierwsze próby były nader ostrożne i skromne - uwidoczniał się właśnie w tym momencie nadmierny konserwatyzm polskiej szlachty (brak zmian w kwestii chłopskich i mieszczańskich).

1. Stanisław Karwicki: cześnik sandomierski, jako pierwszy przedstawił projekt ustroju, który pochodził z okresu wojny północnej.

• poglądy Karwickiego:

• jego program charakteryzował się ogromnym radykalizmem

• odrzucał powszechne (szlacheckie) przekonanie, że państwo polskie jest tworem doskonałym

• przyczyną zła, jego zdaniem, jest wzajemne paraliżowanie się trzech stanów politycznych - króla, magnaterii i szlachty (brak równowagi między nimi)

• nie dopuszczał myśli o wzmocnieniu władzy króla

• proponował ograniczenie roli możnowładztwa

• suwerenem w państwie ma być zreformowany sejm (Karwicki żądał ograniczenia liberum veto, ułożenia nowego regulaminu sejmu „gotowego”)

• postulował ograniczenie uprawnień politycznych szlachcie - gołocie

2. Stanisław Szczuka: parlamentarzysta, autor rozprawki pt. „Zaćmienie Polski” (1709).

• poglądy Szczuki:

• żądał odebrania magnatom dzierżaw królewskich i przeznaczenia dochodów z nich na potrzeby państwa

• pragnął „odrestaurowania” autentycznej demokracji szlacheckiej (przedstawiciel republikanizmu szlacheckiego)

• domagał się opodatkowania dóbr dziedzicznych szlachty, miałoby to wystarczyć na wystawienie 30-tysięcznej armii

3. Stanisław Leszczyński: król Polski, autor traktatu pt. „Głos wolny wolność ubezpieczający” (1734-1735).

• poglądy Leszczyńskiego:

• wyraźnie nawiązywał do pomysłów Karwickiego, szedł jednak dalej i szerzej - uwzględniał także konieczność reform społecznych i gospodarczych

• widoczny, w jego poglądach, był również wpływ koncepcji fizjokratów

• opowiadał się za reformą agrarną (nie naruszając przy tym przywilejów szlacheckich)

• zalecał zamianę pańszczyzny na czynsz

• postulował zwiększenie praw chłopom

• uważał, podobnie jak Karwicki, że Polska przestała być ostoją wolności

• zadaniem Leszczyńskiego głową państwa, organem, pod przewodnictwem którego miały działać wszystkie ogniwa władzy administracyjnej i państwowej pozostawałby nadal monarcha (władza króla byłaby jednak nieco ograniczona, a on sam pozostawałby nieodpowiedzialny - rolę tą przejęliby ministrowie)

• władza najwyższa winna pozostać przy sejmie (zdaniem wielu był to najsłabszy punkt programu Leszczyńskiego - w tej kwestii jego pogląd zbliżony był do pomysłów Karwickiego)

• postulował wprowadzenie silnej armii (100 tysięcy)

4. Stanisław Konarski: pijar, autor traktatu pt. „O skutecznym rad sposobie” (1761-1763) - dzieło to pozostawało w ścisłym związku z próbami reform podejmowanymi przez „familię” Czartoryskich.

• poglądy Konarskiego:

• bardziej konsekwentnie niż Leszczyński głosił ideę reformy ustroju politycznego Polski

• postulował reformę sejmu (odrzucał liberum veto, opowiadał się za głosowaniem większością)

• wykluczał z sejmu szlachtę - gołotę

• opowiadał się za „gotowością” sejmu

• postulował ograniczenie roli możnowładztwa (decydująca rola miałaby przypaść izbie poselskiej)

2. reformy okresu stanisławowskiego:

W okresie rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego idea reform była bardzo silna, udało się nawet część postulatów zrealizować. Dalszą potrzebę reformowania Polski pogłębiały niezadowolenia chłopów i mieszczan. Wielkie znaczenie dla postępu doktryny politycznej miała wielka tragedia narodowa, jaką był pierwszy rozbiór Polski (zagrożenie niepodległości prowadziło do wzrostu nastrojów patriotycznych w narodzie).

Do Polski zaczynały docierać polityczne (i nie tylko) koncepcje zachodniego oświecenia. Zaczęło rozwijać się polskie prawo, szczególnie za sprawą idei prawa natury, godząca w skrajności systemu feudalnego i w gospodarkę pańszczyźnianą, w poddaństwo chłopa, w anachroniczny ustrój państwa. Pojawili się polscy „fizjokraci” - Antoni Popławski, Sebastian Czochron, Hieronim Stroynowski, którzy głosili następujące poglądy:

• zniesienie osobistej zależności chłopa od pana

• postulowali rozwijanie przedsiębiorczości na wzór kapitalistyczny

• gloryfikowali pracę, a potępiali lenistwo

• „humanitaryzowali” prawo karne

Najgłębszy ruch reformatorski przejawiał się podczas obrad Sejmu Wielkiego (1788-1792). Głównymi przedstawicielami tego ruchu byli:

1. Hugo Kołłątaj: (1750-1812), ksiądz, działacz polityczny i oświatowy, teoretyk obozu reform - założyciel Kuźnicy, jeden z redaktorów Konstytucji 3 Maja. Dla doktryny polityczno-prawnej istotne znaczenie mają następujące jego dzieła: „Do Stanisława Małachowskiego”, „Anonima listów kilka”, „Prawo polityczne narodu polskiego”, „Ostatnia przestroga dla Polski”, „Porządek fizyczno-moralny”.

• poglądy Kołłątaja:

• znała dorobek europejskiego oświecenia (Locke, Rousseau, Montesquieu, Mably, fizjokraci, Voltaire)

• potrafił łączyć koncepcje zachodniego oświecenia z polską rzeczywistością (relatywizm)

• jego modelem ustroju była monarchia konstytucyjna (przeciwny absolutyzmowi i anarchii oligarchicznej i demokratycznej)

• z dezaprobatą wypowiadał się na temat ludowładztwa

• naczelnym organem państwowym miał być sejm

• proponował równowagę organów państwa

• pełnię praw przyznawał posesjonatom szlacheckim i mieszczańskim (gołota wyeliminowana z życia politycznego)

• postulował reformy społeczno-agrarne

• Kołłątaj występował z krytyką wolności feudalnej

• prawem przyrodzonym, jego zdaniem, było równe i powszechne prawo do nabywania rzeczy

• gloryfikował pracę

• głosił równość ludzi wobec prawa

• państwo powinno strzec praw naturalnych (w przeciwnym razie społeczeństwo mogłoby się zbuntować)

2. Stanisław Staszic: (1755-1826), mieszczanin, miał szerokie zainteresowania (od filozofii po nauki ścisłe), autor m.in. „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestróg dla Polski”, „Rodu ludzkiego”.

• poglądy Staszica:

• propagował relatywizm poglądowy

• krytykował polski feudalizm i ustrój polityczny (anarchia, zdrada narodowa, pasożytnictwo kleru)

• postulował reformę społeczną - zwłaszcza dotyczącą chłopa

• uważał, że trzeba stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi kapitalizmu

• domagał się pełnej suwerenności państwowej (występował przeciwko polityce państw zaborczych)

• domagał się wzmocnienia centralnej władzy państwowej, reformy sejmu walnego, systemu podatkowego, licznej i sprawnej armii narodowej oraz zniesienia elekcji tronu

• Staszic pragnął republiki (monarchia konstytucyjna miała być formą przejściową)

• popierał „oświeconą” koncepcję praw natury

3. polscy jakobini: ruch radykalny, działający na fali ostatnich dwóch lat niepodległości Polski. Jednym z przedstawicieli, a zarazem prekursorem tego nurtu był Franciszek Jezierski.

• poglądy polskich jakobinów:

• przejęli niektóre hasła francuskich jakobinów

• deklarowali wolę walki o niepodległość, aż do zwycięstwa

• domagali się skrajnego terroru

• głosili typowe hasła „komunistyczne”

• postulowali demokratyzację aparatu władzy

10. Doktryna polityczna rewolucji amerykańskiej: (str.183)

Amerykańska rewolucja - walka kolonistów z Anglią o niepodległość - wywarła istotny wpływ na wiele procesów gospodarczo-społecznych i politycznych oraz stała się syntezą wielu wątków doktrynalnych. Zdobycze amerykańskiego zrywu, w ogromnej części „użyźniły” ideologię ukształtowaną przez europejskie oświecenie. Amerykanie doświadczyli ogromnej niesprawiedliwości od angielskiej metropolii, która starała się z kolonistów uczynić posłusznych niewolników.

Sami Amerykanie chętnie przyjmowali angielską myśl polityczną, której reprezentantami byli: Locke, Sidney, Bolinbroke, cenili również pisma Monteskiusza.

• poglądy amerykańskich rewolucjonistów:

• nie bezkrytycznie przyjmowali wszelkie „nowinki” polityczne przybywające z Europy - starannie wybierali to co mogłoby być zaadoptowane do amerykańskiej rzeczywistości

• prawo natury pojmowali nie tylko jako zbiór nakazów moralnych, ale także jako system abstrakcyjnej sprawiedliwości, któremu człowiek musi się podporządkować

• naturalnym stanem jednostki jest pełna wolność i równość

• aprobowali prawa fundamentalne, będące odbiciem praw naturalnych, niepodzielnych i niezbywalnych, wśród nich najistotniejsze były:

1. prawo do życia

2. prawo do wolności

3. prawo do własności

4. prawo do szczęścia

5. prawo do wolnego sumienia

• konsekwencją tych praw były:

1. wolność słowa

2. wolność pracy

3. wolność zgromadzeń

4. wolność petycji

• państwo, a ściślej rząd, ma być utylitarne, ma stać na straży interesów jednostek (głównym zadaniem jest ochrona naturalnych praw człowieka)

• w łonie amerykańskiej rewolucji doszło do podziału na:

1. prawicę: reprezentowaną przez federalistów (Washington, Hamilton, Jay, Madison, Franklin) - opowiadali się za silną władzą centralną i zależnym od prezydenta parlamentem, chcieli ograniczyć udział niższych warstw społecznych w życiu politycznym, bronili cenzusu majątkowego

2. lewicę: reprezentowaną przez demokratów (Jefferson) - domagali się autonomii stanów, szerokich prerogatyw dla parlamentu, rozdziału Kościoła od państwa, ograniczonej władzy prezydenta, skutecznych gwarancji praw obywatelskich, występowali w obronie Murzynów i Indian

• w rezultacie zaciekłych sporów zwyciężyła koncepcja pośrednia, wyrażająca dwie zasady:

1. zasada suwerenności ludu

2. zasada podziału władzy

• państwo nie może regulować praw jednostek, ani pozbawiać je naturalnych praw podmiotowych

• państwo jest stróżem własności

• ustrój amerykański odrzucał powszechne prawo wyborcze

• ustrój amerykański preferuje system prezydencki (wzmocniona egzekutywa)

11. Doktryny polityczne Wielkiej rewolucji francuskiej: (str. 186)

1. zasady roku 1789:

Rewolucja francuska podsumowała wiek oświecenia, reasumowała jego tendencje gospodarcze i społeczne, jego tęsknoty ustrojowe, a także jego konflikty ustrojowe. Stanowiła uwieńczenie politycznych aspiracji francuskiego mieszczaństwa. Symbolizowała wielkie zwycięstwo wszystkich wrogów tyranii. Rewolucja urzeczywistniała wspólny postulat francuskiej doktryny oświeceniowej: likwidację feudalnej, absolutystycznej monarchii. Jednakże w samej rewolucji dochodziło do ostrych polemik i dyskusji, a niechybnie prowadzić musiało to do rozłamu. Emmanuel Sieyès w swojej broszurce pt. „Kim jest stan trzeci?” odpowiadał, że w skład suwerennego narodu francuskiego nie wchodzą tylko pasożytnicze warstwy uprzywilejowane. Jako stan trzeci rozumiał ogół tych obywateli, którzy należą do wspólnego porządku.

1. Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789 r.:

• zawierała podstawy ideowe rewolucji w jej pierwszej fazie

• łączyła w sobie wiele wątków ideowych (koncepcje rewolucji amerykańskiej, poglądy Monteskiusza i Rousseau)

• zawierała treści burżuazyjne (własność to rzecz święta)

• nie znosiła ona jednak poddaństwa Murzynów we francuskich koloniach (nie wszyscy ludzie wchodzący w skład państwa francuskiego byli wolni i równi wobec prawa)

• Deklaracja wprowadzała cenzus majątkowy (zaledwie 4 mln na 26 mln obywateli miało pełnię praw politycznych)

Wszystkie idee Deklaracji nie mogły zostać do końca urzeczywistnione. Powodem była coraz większa radykalizacja poglądów w społeczeństwie. Po „umiarkowanym” okresie solidarności wszystkich przeciwników absolutyzmu, doszło do ostrej walki politycznej, w której ujawniły się nowe postawy i nowe programy społeczno-polityczne.

2. ideologia jakobinów:

Ideologia jakobinów ukształtowała się definitywnie w latach 1792-1793. Jakobini nie stanowili jednolitej grupy, uważali się za reprezentantów drobnomieszczaństwa. I wśród nich dochodziło do polemik i wewnętrznych rozłamów.

1. skrajna lewica - hebertyści: zwolennicy skrajnego terroru wobec kontrrewolucjonistów, żądali drastycznej rozprawy ze spekulantami

2. prawica - dantoniści: żądali złagodzenia terroru w stosunku do politycznych przeciwników

3. między tymi dwiema orientacjami znajdowali się: Marat, Robespierre, Saint-Just, którzy z czasem przejęli wodzostwo w ruchu jakobińskim

• poglądy jakobinów:

• odrzucali cenzus majątkowy (wszyscy ludzie powinni mieć równy dostęp do sprawowania władzy)

• władza ludu, wg nich, opiera się na: równości, bezpieczeństwie, własności, gwarancjach społecznych i prawie do oporu przeciwko uciskowi

• równość, w ich znaczeniu, to nie tylko równość wobec praw, ale także możliwość korzystania z równych praw

• prawo własności nie traktowali jako prawa naturalnego człowieka - stawał się instytucją społeczną, tworzoną i swobodnie regulowaną przez państwo (własność, wg nich, to nie rzecz święta)

• postulowali zmniejszenie ogromnych dysproporcji majątkowych

• państwo powinno zapewnić minimum egzystencjalne swojemu obywatelowi

• za atrybut suwerenności uważali zgromadzenie ludu (niechętnie wypowiadali się o idei reprezentacji)

• jakobini popierali terror polityczny, który miałby chronić przed anarchią - w perspektywie uważali, że miałby on zbudować demokrację mieszczańską

3. babuwizm:

1. Gracchus Babeuf: (1760-1797), chłop z pochodzenia, z zawodu mierniczy geometra, znał poglądy Rousseau, pozostawał pod urokiem utopijnych komunistów oświecenia, w szczególności Morelly'ego.

• poglądy Babeuf'a:

• klasy społeczne, to wg niego, przyczyna wszelkich zjawisk politycznych

• propagował równość ekonomiczną

• domagał się uspołecznienia wszystkich form własności oraz zalecał produkcję zbiorową

• popierał rozwój techniczny (wg niego miałby on się stać źródłem dobrobytu wszystkich ludzi)

• postulował za demokracją i równością mężczyzn i kobiet

• propagował ideę komun (wspólne zarządzane gospodarstwa rolne)

• poglądy Babeuf'a „użyźniały” późniejsze koncepcje komunistów dziewiętnastowiecznych

4. ideologia bonapartyzmu:

Bonapartyzm to nowa ideologia polityczna, choć bynajmniej nie przeciwstawna ideologii rewolucji mieszczańskiej, jej głównym ideologiem był Napoleon Bonaparte.

• poglądy Bonapartego:

• głosił się „wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji”

• szczególnie operował hasłami suwerenności ludu, równości i wolności

• swoją władzę (nawet tą cesarską) wywodził od woli narodu

• siebie określał jako „rzecznika” interesów bogatego chłopstwa

• gardził ideologami

• „nowością” koncepcji Bonapartego było to, że jednostka, przez lud powołana do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę

• odrzucał ideę parlamentaryzmu

• cesarz jest wodzem swego ludu (prymat jedynowładztwa) - Bonaparte umiejętnie łączył apologię jedynowładztwa z doktryną rewolucyjną

• ideologia bonapartyzmu miała kolosalne znaczenie dla oblicza doktryn pierwszej połowy XIX wieku

§ 6. KAPITALIZM: (str. 195)

1. Periodyzacja historii doktryn epoki kapitalizmu: (str. 195)

• zrozumiałe jest, że doktryna polityczna mieszczaństwa wyprzedzała znacznie powstanie kapitalistycznego państwa

• początki tej doktryny sięgają epoki odrodzenia

• poprzez wiek XVII do oświecenia ideologia ta krzepła w klimacie racjonalizmu i indywidualizmu

• sytuacja społeczno-polityczna uległa diametralnej zmianie po rewolucji francuskiej - nastąpił prymat burżuazyjnej myśli polityczno-prawnej

• w pierwszej połowie XIX wieku ewidentnie widać (zwłaszcza w Europie Zachodniej) hegemonię kapitalizmu - do tej pory rozwijał się w sposób bezkonfliktowy

• druga połowa XIX wieku to okres „konfliktowego” rozwoju kapitalizmu (nastąpiło starcie z ideą socjalizmu)

• kolejnym wstrząsem, a zarazem etapem w rozwoju kapitalizmu były lata 1914-1918 (po I wojnie światowej ewidentnie można było zaobserwować konflikt dwóch systemów kapitalistycznego i socjalistycznego)

• w skrócie periodyzację historii kapitalizmu można ująć następująco:

1. od Kongresu Wiedeńskiego do Manifestu komunistycznego (1815-1848)

2. od Wiosny Ludów do rewolucji socjalistycznej w Rosji i zakończenie I wojny światowej

3. okres obejmujący XX-lecie międzywojenne

4. czasy po drugiej wojnie światowej

2. Od Kongresu Wiedeńskiego do Manifestu komunistycznego: (str. 196)

1. konflikty społeczne i polityczne:

Lata 1815-1848 to okres szczególnie burzliwy w dziejach Europy („nowy” porządek polityczny po epoce napoleońskiej, reakcje na dzieło rewolucji fran., rozwój ruchu robotniczego i ideologii socjalistycznej). Wszystkie te zmiany nie mogły jednak zatrzymać gospodarczego „walca” kapitalizmu. Burżuazja umacniała swe pozycje nawet w tych krajach, które odrzucały programowo kapitalizm. Warto pamiętać, że pomimo pokonania Napoleona, nad podziw dobrze rozwijał się Kodeks Cywilny Bonapartego.

Kapitalizm w tym okresie, rozwijał się przede wszystkim za sprawą dynamicznego postępu gospodarczego, spowodowanego rewolucją przemysłową (nastąpił gwałtowny rozwój technologiczny). Nastąpiła niespotykana do tej pory akumulacja kapitału. Industrializacja wymagała najemnej siły roboczej (wzrost burżuazji rodził wzrost proletariatu, a utrwalanie systemu kapitalistycznego ujawniało jego wewnętrzne sprzeczności).

Śladami przemian gospodarczo-społecznych w Europie nie szła jednak ewolucja stosunków politycznych (w niektórych państwach celowo utrwalano struktury feudalne, w celu utrzymania starego reżimu). Ideolodzy „starego” porządku opierali się na dwóch zasadach:

1. zasada absolutnej władzy monarchy i stanowej struktury społeczeństwa

2. zasada legitymizmu sformułowana przez kanclerza Austrii - Metternicha, przewidywała brak jakichkolwiek zmian w sferze polityczno-prawnej; celem takiej zasady było uznanie wszelkich rewolucyjnych koncepcji za niezgodne z obowiązującym prawem, a co za tym idzie podlegającej surowej interwencji ze strony państwa

2. systematyka doktryn:

Należy pamiętać, że XIX wiek charakteryzował się ogromnym pluralizmem doktryn. Ich usystematyzowanie, z uwagi na asynchronizm rozwoju, sprawia ogromne trudności. W latach 1815- 1848 najbardziej liczącymi się doktrynami były:

1. doktryny reakcyjne, propagujące powrót do przedrewolucyjnej rzeczywistości (absolutyzm monarszy, kult stanowy, skrajny katolicyzm)

2. doktryny kompromisu z przemianami burżuazyjnymi, dostrzegające konieczność ustępstw wobec kapitalizmu i mieszczaństwa, ale opowiadające się za utrzymaniem reform w ramach państwa starego typu i przy utrzymaniu gospodarczych pozycji starych grup rządzących (środkiem urzeczywistniającym je miała być tzw. pruska droga do kapitalizmu)

3. doktryny kompromisu z pozostałościami „minionego” reżimu, zakładające utrzymanie niektórych instytucji starego, przedrewolucyjnego systemu (np. zachowanie zasady monarchicznej), ale już w ramach państwa nowego typu

4. doktryny liberalno-burżuazyjne, które stawały już jednoznacznie na gruncie państwa i społeczeństwa kapitalistycznego. Liberalizm był najbardziej reprezentatywną doktryną tego okresu.

5. doktryny egalitarne, demokratyczne, które - inspirowane przez ruch robotniczy, wzrastający w siłę w rezultacie postępu kapitalistycznego - znajdowały na Zachodzie wyraz przede wszystkim w ideologii socjalizmu utopijnego (doktryna ta różnie przejawiała się w różnych państwach)

3. Doktryna kontrrewolucji. Teokraci we Francji: (str. 200)

Najbardziej kontrrewolucyjne hasła można było odnaleźć w samej Francji - kolebce rewolucjonizmu. Reakcjoniści francuscy nie przebierali w środkach i doborze zasad swego programu (ich poglądy wyróżniały się prymitywizmem, były też wysoce anachroniczne - przyjęto bowiem zasadę negacji wszystkich nurtów współczesnego rozwoju). Kontrrewolucjoniści krytykowali wszystko i wszystkich, oprócz oczywiście swoich koncepcji „naprawy” rzeczywistości. Przedstawicielami tej doktryny byli de Maistre, de Bonald.

• cechy francuskiej kontrrewolucji:

• francuską kontrrewolucję kształtował skrajny katolicyzm (inaczej było w Niemczech - tam skrajny nacjonalizm), jej przedstawiciele przypominali stary pogląd, że społeczeństwo, tworząc organiczną jedność grup o zróżnicowanym statusie ma swe źródła w woli Boga

• w swych poglądach „cofali” się do dawnych, wręcz teokratycznych koncepcji władzy, państwa i społeczeństwa

• de Maistre ujmował suwerenność monarchy jako odbicie nieomylności papieża, dążył do odbudowy absolutyzmu Burbonów

• francuski teokratyzm nieustannie wspierany był rozważaniami o organicznej budowie społeczeństwa (społeczeństwo i narody pochodzą od Boga - dopiero społeczeństwo tworzy człowieka)

• człowiek, wg teokratów, nie ma naturalnej i pierwotnej wolności - wyciągano stąd wniosek, że człowiek nie może egzystować poza swoją grupą (wyodrębniano podział na grupy społeczne), nie posiada praw politycznych, wolności, demokratycznych swobód

• twierdzono, że absurdem byłoby, aby jednostka mogłaby kogoś kreować na władcę (władza nie jest wynikiem umowy społecznej)

• krytykowano poglądy Rousseau, zarówno na tematy historii ludzkiego społeczeństwa, jak i na tematy dotyczące praw naturalnych (ich zdaniem społeczeństwo istniało od zawsze i było rządzone przez absolutnych monarchów)

• prawa pozytywne są najwyższym porządkiem doczesnym - są „urzeczywistnieniem” woli Boga

Należy pamiętać, że tak pojmowana doktryna kontrrewolucji (charakteryzująca się ogromnym wstecznictwem) nie mogła zyskać szerszego poparcia społecznego we Francji, jednakże „twórczo” użyźniała m.in. niemiecki konserwatyzm, polską myśl arystokratyczną, a także późniejszy, dwudziestowieczny faszyzm.

4. Ewolucyjny konserwatyzm. Burke: (str. 202)

1. Edmund Burke: (1729-1797), postać bardzo konserwatywna, był angielskim filozofem, publicystą i mężem stanu, jego działalność wiąże się z okresem przedrewolucyjnym.

• poglądy Burke'a:

• najgłośniejszy krytyk dzieł wielkiej rewolucji francuskiej

• jako arystokratyczny liberał, uważał się za następcę Monteskiusza

• był zażartym przeciwnikiem absolutyzmu (położył niemałe zasługi w dyskredytowanie despotyzmu oświeconego)

• opowiadał się za ustrojem parlamentarnym i systemem partyjnym

• jego poglądy zmieniły się w momencie wybuchu rewolucji francuskiej

• w swoich dziełach ostro krytykował rewolucję - jest uważany za ojca brytyjskiego konserwatyzmu

• swój negatywny stosunek do rewolucji, oparł Burke, na swoistej koncepcji narodu i tradycji narodowej (uznawał naród za organiczną całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji, determinującej całe życie teraźniejsze)

• naród, jego zdaniem, to organiczny związek pokoleń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych (u podstaw tej koncepcji tkwił naturalizm, głoszący przywiązanie do tradycji historycznej)

• Burke odrzucał ideę umowy społecznej jako źródła władzy (jest to antyindywidualizm)

• naród jest odwiecznie związany z państwem (do społeczeństwa wchodzi człowiek w momencie urodzenia)

• rewolucja, jego zdaniem, to „nienaturalne” zerwanie ciągłości procesu dziejowego (prowadzi to do katastrofy)

• przeciwstawiał się rozumowym wyjaśnieniom rewolucjonistów („rozum jest zawsze abstrakcyjny, oderwany od konkretnego życia”)

• twierdził, że do zagłady narodu francuskiego przyczynili się wrogowie chrześcijaństwa

Poglądy Burke'a dobrze służyły polityce legitymizmu, a także wszelkiej restauracji minionej (przed rewolucyjnej) rzeczywistości. Jego tezy odegrały w późniejszym okresie tą samą rolę, co koncepcje francuskich teokratów.

5. Romantyzm polityczny w Niemczech: (str. 204)

W Niemczech rewolucja francuska wzbudziła ogromne przerażenie i niesmak, zwłaszcza w kręgach elit rządzących. Stąd zrozumiałe były tendencje reakcyjne - kontrrewolucyjne. Niemieccy notable zdawali sobie sprawę z powagi sytuacji, zwłaszcza z fermentu, jaki pozostawiła po sobie rewolucja. Wszczepiła ona w serca wielu ludzi, całej Europy, chęć ogromnych zmian, była synonimem postępu - zrozumiała jest więc reakcja europejskich konserwatystów.

• cechy niemieckiego romantyzmu politycznego:

• legitymizm był główną odpowiedzią niemieckich reakcjonistów na rewolucyjną rzeczywistość (legitymizm był realizowany metodami policyjnymi)

• wprowadzono ogólną cenzurę (właściwie to ją bardziej uwidoczniono)

• romantyzm polityczny żerował na zacofaniu ekonomicznym i politycznym w Niemczech

• wykorzystywał konserwatywne nastawienie niemieckiego społeczeństwa (kultywowano nacjonalizm - a stąd prosta droga do kultu tradycji feudalnych, absolutyzmu, przywilejów stanowych, katolicyzmu narodowego, średniowiecznego uniwersalizmu)

• jeden z przedstawicieli tego nurtu - W. Rehberg („Studia nad rew. fran.”), przeciwstawiał się racjonalizmowi i relatywizmowi umowy społecznej, ponad to głosił, że: równość ludzi nie istnieje, wolność wyznania, słowa to utopia, która zagraża państwu, a prawa człowieka nie są podstawą państwa

• najwybitniejszymi przedstawicielami romantyzmu politycznego byli: bracia Schlegelowie, Novalis, Görres, Armin oraz najbardziej popularny - Adam Müller

• kultywowali oni germańskiej przeszłości oraz chrześcijaństwu

• głoszono hasło, że im bardziej konserwatywny jest naród, im bardziej trzyma się starych instytucji i obyczajów, tym bardziej jest narodowy

• jedynie państwo stanowe jest prawdziwie narodowe (pochwała stanowej struktury społecznej)

• pochwalano suwerenność każdego państwa, czyli niczym nieskrępowaną możliwość tworzenia prawa i obyczajów

• w ideologicznym sprzeciwie wobec rewolucji powoływano się na religię katolicką („rewolucja fran. to kara boża zesłana na klasy wyższe za ich oświecony ateizm”)

• w romantyzmie politycznym rola państwa była pierwszorzędna (kolejne zaprzeczenie oświeceniowej myśli), stawało ono ponad społeczeństwo, wchłaniało całe życie społeczne i narodowe (autorytaryzm państwa, przejawiający się m.in. w uniformizmie i przedkładaniu własnego interesu nad interes jednostki)

• o pierwszoplanowej roli państwa dobitnie wypowiadał się A. Müller (był to zagorzały przeciwnik liberalizmu polityczni-gospodarczego, a także wszelkiego postępu w swoich poglądach umiejętnie łączył odrodzenie chrystianizmu z motywami antysemickimi)

• patriotyczne, ale głęboko nacjonalistyczne treści romantyzmu niemieckiego wsparte były ideami solidaryzmu w organicznie zbudowanym społeczeństwie (miłość do ludu, folklor, kult walki z Napoleonem, gloryfikacja irracjonalizmu ludowego, wyraźnie pokazywano kontrast między ludem złym - rewolucyjnym, a dobrym - lojalnym wobec władzy)

• aprobata absolutnej władzy monarszej nie powinna więc dziwić (wszelkie próby zmiany status quo to „nienaturalne” rozerwanie ciągu historii)

Doktryna niemieckiego romantyzmu politycznego wywarła znaczny wpływ na rozwój nowożytnej myśli politycznej w Niemczech. „Twórczo” użyźniała konserwatywne ideologie nacjonalizmu, zwłaszcza rasizmu i faszyzmu.

6. Szkoła historyczna w prawoznawstwie: (str. 208)

1. ogólna charakterystyka:

• idea romantyzmu została przeniesiona na grunt prawoznawstwa przez niemiecką szkołę historyczną

• szkoła ta w pierwszej połowie XIX wieku uzyskała dominującą pozycję w niemieckiej nauce prawa

• była to szkoła „profesorska”, a najwybitniejszymi przedstawicielami byli: Gustav von Hugo, Friedrich Karl von Savigny, Friedrich Eichhorn, Georg Friedrich Puchta

• zyskali oni szeroką popularność, dzięki temu, że nie ograniczali się wyłącznie do refleksji nad teorią prawoznawstwa, lecz poruszali problemy głęboko dotyczące polityki prawa

2. historyzm:

• przedstawiciele tej szkoły, realizując idee romantyzmu, zajmowali w swoisty sposób stanowisko wobec narastającego w Niemczech układu kapitalistycznego (przyjęli reakcyjną postawę)

• na ukształtowanie tej szkoły niemały wpływ miały też problemy z kodyfikacją prawa w Niemczech („mnogość źródeł prawa”)

• poglądy Gustava von Hugo:

• autor artykułu pt. „Ustawy nie są jedynym źródłem prawa”

• uważał, że prawo tworzy przede wszystkim historia (powstaje ono w długim czasie, w sposób samoczynny, niezależny od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka)

• głosił, że prawo powstaje jak reguły gier towarzyskich - bez udziału ustawodawcy, bez decyzji grających, jako rezultat uznania wielowiekowych reguł postępowania - jego twórcą jest zwyczaj

• prawo ma ucieleśniać „ducha narodu”

• poglądy Karla Friedricha von Savigny:

• rozwinął on tezę przedstawioną przez poprzednika (autor rozprawy pt. „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”)

• sprzeciwiał się on idei kodyfikacji prawa cywilnego w państwach Rzeszy, głoszonej przez Antoniego Thibauta (autor ten był urzeczony francuską szkołą prawa natury)

• Savigny odrzucał prawo natury, twierdził, że jedynie historia jest nauczycielką życia (powoływał się na konserwatywne poglądy Burke'a)

• wzorców należy szukać w przeszłości, to ona panuje nad teraźniejszością

• wg niego, naród to nie suma jednostek, ale spójnia psychiczna, organiczna całość, złożona z organicznych grup (całość spaja „duch narodu”)

• głosił, że „duch narodu” nie jest identyczny z rozumem, odpowiada on ujętym kolektywnie, irracjonalnym właściwościom duchowym ludzi, które ich zbliżają do Boga

• należy pamiętać, że historyzm zastępował racjonalistyczny indywidualizm oświecenia

3. teoria prawa:

• historyzm i irracjonalizm tworzyły podstawę dla poglądów szkoły na prawo

• prawo, jak twierdził Savigny, jest częścią życia narodu, znajdująca swój wyraz w jego świadomości (jest jednym z produktów ducha narodu)

• prawo przechodziło określoną ewolucję:

1. początkowo było ono częścią ogólnej świadomości narodowej

2. w późniejszym okresie prawo zaczyna się coraz bardziej komplikować

• na tej podstawie Savigny wyróżniał dwa rodzaje prawa:

1. prawo zwyczajowe, dawniejsze i ważniejsze, w świadomości wyrażające bezpośrednio przejawy świadomości prawnej narodu

2. prawo prawnicze, ukształtowane w rezultacie nauki prawa i w zasadzie odkrywające reguły tego pierwszego

• wg Savigny'ego kodyfikacja prawa może mieć jedynie charakter „deklaratoryjny”, tzn. ma uchwycić jedynie zasady już istniejące (ma być jedynie formą kompilacji prawa)

• ostatecznie systematyki prawa w szkole dokonał Georg Friedrich Puchta, stwierdził on, że istnieją trzy drogi powstawania prawa: zwyczaj, ustawodawcza działalność państwa i nauka prawa

1. prawem zwyczajowym jest prawo powstałe bezpośrednio w świadomości narodu i objawiające się w jego zwyczajach

2. prawem ustawowym jest to, które obowiązuje wskutek ogłoszonej w sposób legalny woli władzy prawodawczej

3. prawo prawnicze powinno zawierać wykładnię zasad obowiązującego prawa pod kątem wiązania ich zgodności z „duchem narodu”

• zasługą szkoły było niewątpliwie historyczne ujęcie prawa jako zjawiska społecznego

• zdaniem przedstawicieli tej szkoły prawo powinno się łączyć z życiem społecznym i kulturowym

• ich poglądy „posunęły” naprzód studia nad dziejami prawa cywilnego, rehabilitowały prawo rzymskie

• działalność szkoły historycznej wywarła istotny wpływ na prawoznawstwo angielskie, polskich filozofów prawa (np. Wacław Maciejowski)

4. konserwatyzm:

• historyzm i gloryfikacja przeszłości prowadziła niechybnie do zahamowania twórczych rozważań na temat państwa

• przedstawiciele szkoły historycznej twierdzili, że państwo nie może być autonomicznym twórcą prawa (ma ono pozostać takie, jak ukształtowały go dzieje)

• stąd prosta droga do pochwały absolutyzmu w ustroju politycznym, praw obywatelskich, religii, więzów stanowych, itp.

• szkoła jednak rozumiała potrzebę reform społecznych (zwłaszcza reform dotyczących mieszczaństwa)

• na tym tle szkoła historyczna była klasyczną ideologią „wrastania” kapitalizmu w feudalizm, czyli tzw. pruskiej drogi do kapitalizmu

7. Ideowe podstawy kodyfikacji cywilnych: (str. 213)

Szkoła historyczna wniosła wiele do prawa i prawoznawstwa, nie można jednak jej przeceniać. O kształcie myśli i praktyce prawniczej pierwszej połowy XIX wieku decydował przede wszystkim rozwój stosunków gospodarczych i społecznych (chodzi tu głównie o rozwój kapitalizmu). Te ogromne zmiany wymagały ujęcia w nowe ramy prawa cywilnego. W pierwszej połowie XIX w. szczególnie dwa kodeksy podsumowywały żywe tendencje, występujące w nauce i praktyce prawniczej - były to ABGB z 1811 r. i Code Civil z 1804 roku.

1. ABGB:

Był to austriacki kodeks cywilny (pełna nazwa: Allgemeines Gesetzbuch für die gesamten Deutchen Erbländer der Österreichischen Monarchie), stanowił on próbę syntezy ideologii oświecenia oraz doświadczeń epoki rewolucji mieszczańskich.

• cechy charakterystyczne ABGB:

• jednym z najwybitniejszych twórców kodeksu był Franciszek Zeiller (1751-1828)

• nad kodeksem „unosił” się duch prawa natury

• stawał on w obronie indywidualizmu i utożsamiał prawa podmiotowe jednostek ze sferą wolności (czynił to jednak w sposób abstrakcyjny, co miało powodować „niewzruszalność” kodeksu na istniejące, zmienne realia)

• w kodeksie ogłoszono powszechność praw podmiotowych i równość jednostek w posiadaniu praw naturalnych (jednak w ABGB występowały pewne nieścisłości, np. przepisy dotyczące szlachty, poddaństwa, itd., regulowane były przez tzw. „ustawy polityczne”, czyli poza kodeksem)

• występowały w nim elementy skrajnego formalizmu, które przeplatały się z enigmatyzmem norm (np. w prawie rzeczowym określenie „rzeczy” i „własności”)

• starano się pogodzić konstrukcje prawa rzymskiego z zasadami gospodarczego liberalizmu

• warto pamiętać, że ABGB odegrał istotną rolę w historii austriackiego prawa (zapoczątkował reformę studiów prawniczych)

2. szkoła egzegezy (dosłownie: „szkoła objaśniania”):

• była ona wyrazem kryzysu jaki ogarnął austriacką cywilistykę

• przedstawiciele tej szkoły rezygnowali z wszelkich rozważań prawniczych o charakterze historycznym, socjologicznym i porównawczym

• poznawanie prawa miało walor tylko czysto techniczny

• przedstawicielami tej szkoły byli: Zeiller, Schuster, Nippel, Dolliner - „nie widzieli przed sobą nic innego prócz martwej litery ustawy, danej prze najwyższego ustawodawcę” (sucha interpretacja litery prawa, wszelkie dyskusje o wadach prawa odczytywano jako obrazę cesarskiego majestatu)

3. Kodeks Napoleona (Code Civil - 1804 r.):

• cechy charakterystyczne Kodeksu:

• szeroko nawiązywał do tradycji rzymskiej i dawnego prawa francuskiego

• był bez reszty „oddany” kapitalizmowi

• był wprowadzany w wielu państwach świata - zrobił oszałamiającą karierę

• kodeks ten był pierwszą wielką kodyfikacją „wyzwoloną” od przeżytków feudalizmu w prawie

• mocno akcentowano w nim podstawowe zasady nowego porządku: równość wobec prawa, świętość i nienaruszalność prywatnej własności, swobodę umów

• realizowano w nim idee liberalizmu gospodarczego (indywidualizm, wolny rynek)

8. Niemiecki idealizm i jego treści polityczne: (str. 216)

1. przeciw oświeceniu:

• niemieccy filozofowie, pierwszej połowy XIX wieku, pragnęli zerwać z tradycjami niemieckiej filozofii okresu oświecenia i zastąpienia jej wielkimi systemami idealizmu

• główne cechy idealistycznej myśli niemieckiej to: subiektywizm, etyczny idealizm, irracjonalizm przeplatający się z racjonalistycznym i dialektycznym idealizmem

• przedstawiciele tego nurtu snuli refleksje dotyczące bezpośrednio sporów państwa, społeczeństwa i polityki

• popierali pruską drogę do kapitalizmu

2. Johan Gottlieb Fichte: (1762-1814), syn wiejskiego tkacza, zrobił karierę dzięki Kantowi, był profesorem uniwersytetu w Jenie, a następnie w Berlinie, był lubiany przez młodzież, autor wielu dzieł.

• poglądy Fichtego:

• pozostawał pod dużym wrażeniem rewolucji francuskiej (widział w niej zwycięstwo wolności nad konserwatyzmem i feudalizmem

• rewolucja, jego zdaniem, była logiczną konsekwencją błędów przeszłości

• Fichte nie był jednak rewolucjonistą i nie chciał skopiowania francuskich wydarzeń w Niemczech

• postulował, aby niemieccy książęta zwrócili uwagę na problemy społeczne i rozwiązali je na drodze pokojowej (jego credo brzmiało: „zwróćcie nam wolność, bo w przeciwnym razie nastąpi katastrofa”)

• sam definiował wolność, jako przezwyciężenie zmysłowości (romantyczny irracjonalizm)

• postulował odnowę moralną, to dzięki niej można podnieść Niemcy z upadku

• preferował reformatorskie, a nie rewolucyjne zmiany starego państwa (żądał zniesienia absolutyzmu, podziału terytorialnego Niemiec, domagał się realizacji mieszczańskiej koncepcji organizacji państwowej)

• Fichte podejmował wątek romantycznego nacjonalizmu i formułował idee mesjanizmu niemieckiego („Niemcy to jedyny prawdziwy naród świata”)

3. Georg Wilhelm Friedrich Hegel: (1770-1831), sztuttgartczyk, syn urzędnika, ukończył studia teologiczne i filozoficzne, wykładał w Jenie, potem był rektorem gimnazjum klasycznego w Norymberdze, w 1816 roku otrzymał katedrę na Uniwersytecie w Heidelbergu. Zyskał niespotykaną u żadnego niemieckiego filozofa sławę, do historii przeszedł jako filozof, najwybitniejszy po Platonie przedstawiciel idealizmu obiektywnego.

• poglądy Hegla:

1. zasady jego filozofii:

• całe jego pisarstwo było silnie inspirowane przez rozwój społeczny i polityczno-ustrojowy Niemiec początków XIX wieku

• jego filozofia była klasyczną postacią idealizmu racjonalistycznego i dialektycznego (świat jest wytworem ducha i odwrotnie duch poprzedza świat materialny)

• świat wyłonił się za sprawą rozumu, toteż prawa (rządzące rozwojem i historią świata) muszą być rozumne i logiczne

• Hegel twierdził, że wszystko co dzieje się w świecie naprawdę stanowi stadium rozwijającej się myśli (to był racjonalizm filozofii heglowskiej)

• system heglowskiego idealizmu składał się z trzech zasadniczych części:

1. nauka logiki: Hegel konkludował, że duch jest pierwotny, poprzedza świat przyrody

2. filozofia przyrody: Hegel udowadniał, że przyroda jest wtórna, pochodna do idei absolutnej

3. filozofia ducha: Hegel przedstawił zasady swej teorii życia społecznego („rozum chcąc się rozpoznać i realizować w świecie, który sam wyłonił się z siebie, nie może poprzestać na przyrodzie, z tej racji, że ta, będąc pozbawiona historii, nie może osiągnąć świadomości wolności”)

• tylko człowiek, tworząc historię, może realizować wolność w swych instytucjach

• Hegel był twórca nowożytnej dialektyki (twierdził, że kategorie myśli - bytu nie są dane na zawsze, lecz rozwijają się jedna z drugiej, przy czym motorem tego rozwoju jest postępująca naprzód wolność)

• dużą rolę przypisywał trzem zasadom rozwoju:

1. zasada przechodzenia ilości w jakość

2. zasada sprzeczności jako źródło rozwoju

3. zasada negacji

• heglowska dialektyka przyczyniła się do zdynamizowania pojęcia historii, umożliwiła zerwanie z romantycznym kultem „starego”, otwierała drogi dla postulatów przeobrażania instytucji społecznych, ustroju politycznego i porządku prawnego

• Hegel odrzucał tradycję niemieckiego romantyzmu jako irracjonalną, doceniał za to wagę realiów społecznych i politycznych

2. filozofia dziejów:

• Hegel był autorem swoistej koncepcji filozofii dziejów

• historia ludzkości, twierdził, jest historią państw (państwo to wolność, więc historia to wolność)

• najważniejsze, uważał Hegel, jest aby ludzie uświadomili sobie wolność

• rozwój uświadomionej wolności przebiegał etapowo:

1. w orientalnych despotiach świadomość wolności miał tylko jeden człowiek - despota

2. w Grecji i Rzymie ta świadomość była już udziałem większej grupy ludzi (choć nie wszystkich)

3. dopiero chrześcijaństwo przyniosło wszystkim uświadomioną wolność

• do tak pojmowanej wolności, zdaniem Hegla, dąży ludzki rozum, wykorzystując rozmaite środki („człowiek to bierny pionek w rękach rozumu, wykonujący obiektywny interes umysłu”)

• ludzie to istoty społeczne i polityczne, mówił Hegel, urzeczywistniający ducha światowego (działają oni w ramach określonego narodu - państwa, te zaś również realizują ducha światowego w danym momencie dziejów)

• Hegel wykazywał, że naród, który wypełnił już swoją „historyczną” misję prędzej czy później umrze („każdy naród przechodzi swą młodość, dojrzałość, wiek starczy, umiera”)

• twierdził, że silnym narodem może być tylko ten, który aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, dzielącego go od reszty świata (jest to pochwała wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych)

• udowadniał, że obywatele żyjący w nieustannym pokoju, zaczynają tracić więź ze swoim państwem, a to jest niebezpieczne dla wolności (przecież państwo jest jej wcieleniem)

• Hegel miał świadomość, że nie każda wojna jest słuszna („wojna ma być jedynie realizacją ducha światowego, a nie urzeczywistnieniem próżnych dążeń obywateli”)

• jego katastrofizm polegał właśnie na nieuchronności konfliktów zbrojnych („ludzie bez przerwy chcą się rozwijać, a to eliminuje - unicestwia stare formy życia”)

3. państwo:

• Hegel gloryfikował znaczenie organizacji państwowej (istnienie państwa to społeczna konieczność)

• państwo to cel sam w sobie

• odrzucał ideę umowy społecznej jako źródła władzy państwowej, nie zgadzał się także z tezą, że państwo jest sumą jednostek zamieszkującej określone terytorium (jest to połączenie antyindywidualizmu z antyeudajmonizmem

• eudajmonizm: doktryna etyczna uznająca za najwyższą wartość szczęście osobiste lub społeczne, a dążenie do szczęścia za główny motyw postępowania)

• Hegel postrzegał państwo, podobnie jak Fichte, przez pryzmat interesów niemieckiego mieszczaństwa (zwolennik własności prywatnej, wolności umów - pochwalał kapitalizm)

• służba państwowa to pierwszy i najbardziej zaszczytny obowiązek obywateli

• liberalizm gospodarczy nie skłonił Hegla do wysunięcia hasła liberalizmu politycznego (uważał, że państwo powinno mieć starą formę - wyróżniał trzy władze: ustawodawczą, rządową i królewską - nie były one sobie równe)

• mocno akcentował policyjną funkcję państwa

• Hegel stał się oficjalnym patronem i filozofem junkierstwa pruskiego i obiektywnie obrońcą absolutyzmu monarszego

• heglowska filozofia odcisnęła ogromne piętno na późniejszych filozofiach

9. Liberalizm polityczny: (str. 223)

1. ogólna charakterystyka:

Liberalizm był sztandarowym nurtem myśli polityczno-prawnej XIX wieku. Jego początki zostały już wcześniej opisane (Locke, Monteskiusz, Wolter, Diderot, fizjokraci, Smith). Wiadomo, że liberalizm przeciwstawiał się „starej” rzeczywistości. Dużą rolę przy kształtowaniu się tej myśli politycznej miały wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska.

• cechy charakterystyczne liberalizmu politycznego:

• ideologia mieszczaństwa (liberalizm utożsamiał się z poglądami, interesami i problemami tej warstwy społeczeństwa)

• słusznie zyskał sobie miano doktryny najbardziej typowej dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym

• główne założenia liberalizmu politycznego:

1. zasada leseferyzmu (sł. fran.: „pozwólcie działać”), wg której gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez interwencji państwa

2. określał człowieka jako jednostkę gospodarującą (dąży on do maksymalizacji zysku i minimalizacji strat)

3. idealne warunki do działalności to: nieograniczona własność prywatna, całkowita wolność umów, doskonała znajomość sytuacji na rynku, racjonalne postępowanie w stosunkach społecznych

4. skrajny indywidualizm (np. autonomia gospodarcza producenta i jego niezależność od państwa)

• role państwa:

1. „stróż nocny” (ochrona własności prywatnej, porządku publicznego, bezpieczeństwa zewnętrznego)

2. kontrola reguł „uczciwej gry” na wolnym rynku

3. prawo prowadzenia takich agent gospodarczych, które przerastają możliwości prywatnego kapitału, a których pożyteczność nie może budzić wątpliwości (np. budowa dróg, poczta, kolejnictwo, miejska komunikacja, itd.)

• prawa jednostek:

1. autonomia myśli i sumienia

2. wolność słowa i druku

3. prawo do zrzeszania się

4. prawo do wyboru zawodu

• należy pamiętać, że liberalizm nie od początku utożsamiał się z demokratyzmem - rozwijał się on w wielu nurtach

• liberalizm był przeciwnikiem państwa absolutnego i policyjnego

• rozwijał się w krajach o ugruntowanej pozycji mieszczaństwa, jednakże nie zawsze tak samo (wiązało się to z odmiennymi czynnikami historycznymi poszczególnych państw)

• do najwybitniejszych, dziewiętnastowiecznych przedstawicieli liberalizmu należeli:

1. we Francji: Pierre Paul Royer-Collard, Beniamin Constant, François Chateaubriand

2. w Anglii: Jeremy Bentham, John Stuart Mill

2. Beniamin Constant: (1767-1830), najtęższy teoretyk-doktryner francuskiego okresu Restauracji, autor wielu dzieł m.in.: „O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych”, „Wykład polityki konstytucyjnej”.

• poglądy Constanta:

• postanowienia Karty konstytucyjnej z 1814 roku były dla jego doktryny punktem wyjścia

• własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa

• legitymacją udziału we władzy są: własność i wykształcenie

• wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa, nie jest też jakimś abstrakcyjnym prawem natury; wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia (wolność to sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce - obywatelowi, chronione przez państwo)

• popierał skrajny indywidualizm (jednostka jest wyższa od władzy państwowej, zwycięstwo indywiduum nad masami)

• władza suwerenna należy do jednostki (nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele, ani król, ani państwo) - odrzucał zasadę suwerenności ludu

• poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau

• ustrój państwa, wg niego, miał się opierać na podziale władz, jego podział wskazywał znaczne odchylenia od monteskiuszowskiego. Constant mówił o sześciu władzach:

1. władza reprezentacyjna trwała

2. władza reprezentacyjna opinii

3. władza królewska

4. władza wykonawcza

5. władza sądowa

6. władza municypalna

• pojawienie się władzy królewskiej miało świadczyć o kompromisie z tradycją feudalną

3. Jeremy Bentham: (1748-1832), angielski filozof i prawnik, reprezentant „nieskazitelnego” liberalizmu, autor m.in.: „Fragmentu o rządzie”, „Kodeksu konstytucyjnego”.

• poglądy Benthama:

• odrzucał idee kompromisu z tradycją feudalną

• reprezentował doktrynę jednoznacznie mieszczańską

• był najwybitniejszym po Locke'u przedstawicielem utylitaryzmu (utylitaryzm, w jego mniemaniu, to przyjęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, pożyteczne zaś jest to, co mu sprawia przyjemność - jest to hedonizm etyczny)

• Bentham głosił zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich natury

• uważał, że czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu

• głosił teorię „atomizmu społecznego” - społeczeństwo to luźny agregat jednostek, podobny do skupiska atomów, będący czymś wtórnym w stosunku do wchodzących w jego skład indywiduów

• jego system etyki utylitarystycznej opierał się na dwóch zasadach:

1. zasada użyteczności

2. zasada najwyższej szczęśliwości

• Bentham swoje etyczne rozważania rozciągał także na płaszczyznę rozważań społecznych (w tym na prawo)

• zasada użyteczności wyrażała również etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawą skutecznej, racjonalistycznej polityki, która miała zabezpieczyć rozwój ekonomiczny społeczeństwa

• opowiadał się za racjonalnym prawem (prawo jest racjonalne, gdy jest użyteczne, tzn. potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość)

• Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej (sprzeciwiał się natomiast państwu monarchicznemu)

• opowiadał się za parlamentem (chciał zniesienia izby lordów)

• aprobował liberalne kwestie dotyczące ekonomii

• państwo ma być „nocnym stróżem”

4. John Stuart Mill: (1806-1873), reprezentował ostatnie pokolenie wielkich teoretyków liberalizmu, dobrze wykształcony (interesował się filozofią, logiką, ekonomią), działacz polityczny, twórca Towarzystwa Utylitarystycznego, zasiadał w izbie gmin, autor m.in.: „O wolności”, „Rozważania o rządzie reprezentacyjnym”, „Utylitaryzm”.

• poglądy Milla:

• działał w czasach, kiedy kapitalizm zaczynał odsłaniać swe słabości

• liberalizm Milla nie był już optymistyczną, benthamowską wizją społeczeństwa i państwa - był natomiast sceptyczny i krytyczny

• Mill dopuszczał niewielką interwencję państwa w sfery społeczno-ekonomiczne (odejście od „czystej” zasady państwa jako „stróża nocnego”)

• reprezentował on kierunek demoliberalizmu

• poddawał rewizji benthamowski skrajny hedonizm (odrzucał tezę, że wszystkie przyjemności są równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego i niższego rodzaju)

• rozwinął własną teorię utylitaryzmu, związaną z egoizmem i altruizmem jako dwoma czynnikami kierującymi ludzkim postępowaniem

• podobnie, jak u większości liberałów, tak i u Milla punktem wyjścia był indywidualizm (postulował za ochroną interesów jednostek, która jest nadmiernie wchłaniana przez społeczeństwo)

• w kwestii wolności powtarzał tezy swych poprzedników (jednakże czynił „wyłom” w „niewzruszonej” zasadzie leseferyzmu - mówił, że wolność sumienia i opinii w praktyce może prowadzić do naruszenia porządku publicznego, więc należy je w rozsądnych granicach ograniczać; mówił także, że człowiek wolny powinien świadomie ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym)

• Mill miał świadomość podziałów współczesnego mu społeczeństwa kapitalistycznego („bogaci vs. biedni”)

• państwo powinno, jego zdaniem, chronić interesy jednostek - ma działać tam, gdzie dzieje się „krzywda innych” (twierdził przy tym jednak, że nadmierna pomoc socjalna sprzyja demoralizacji ludzi i większej populacji)

• państwo, którego ambicją jest skutecznie chronić wolność, musi być organizacją silną i prężną, a także bardziej niż dotąd aktywną w stosunku do swych obywateli

• Mill występował w obronie interesów ekonomicznych i politycznych warstw posiadających

• był szczerym demokratą (walczył o powszechne prawa wyborcze, zniesienia dyskryminacji kobiet)

5. kierunki rozwoju:

• liberalizm w XIX wieku najsilniej oddziaływał na życie polityczne i ideowe w USA, Anglii i Francji

• znajdował on także zwolenników w Europie Środkowej i Wschodniej (Niemcy, Rosja, Polska - Hotel Lambert)

• liberalizm był dla mieszczaństwa doktryną trwałą i fundamentalną, choć na arenie politycznej niezrealizowaną w „czystej i nieskazitelnej” formie

• doktryna ta odegra ogromną rolę w XX wieku

10. Polska myśl społeczna i polityczna okresu powstań narodowych 1795-1863: (str. 232)

1. cechy polskiego ruchu wyzwoleńczego:

• polska myśl polityczna splatała się z potężnym ruchem narodowowyzwoleńczym, który stawiał sobie za cel odzyskanie niepodległości kraju

• u podłoża polskich doktryn tkwiły też przeobrażenia gospodarcze, społeczne i polityczne, jakie od schyłku XVIII wieku dokonywały się na ziemiach polskich

• nastąpiło poszerzenie się społecznej podstawy polskiej myśli społecznej, politycznej i narodowej (prawie wszystkim zależało na niepodległości)

• na ziemie polskie przenikały idee zachodnioeuropejskie

• polscy myśliciele tej doby zadawali sobie następujące pytania:

1. czy warto walczyć o niepodległość?

2. jakie są możliwości zrealizowania tego celu?

3. jakie mają być podstawy gospodarczo-społeczne i ustrojowe odrodzonej Polski?

2. doktryny reakcyjne:

• nie stanowiły one trzonu polskiej ideologii okresu rozbiorów (poglądy reakcyjne nie mogły zyskać szerszego poparcia społecznego)

• animatorami tego nurtu były jednostki wywodzące się z magnaterii i części szlachty

• polscy reakcjoniści poddawali w wątpliwość ideę walki o niepodległość

• pragnęli utrzymać status quo

• głównymi przedstawicielami tej doktryny byli:

1. Henryk Rzewuski: chwalca magnacko-szlacheckiej przeszłości Polski, twierdził, że rozbiory ocaliły Polaków od zagłady

2. Kazimierz Krasicki: przedstawiał obszerny projekt rozwiązania „sprawy chłopskiej” - nadanie chłopom „własności użytkowej” ich dotychczasowych gospodarstw, utrzymanie poddaństwa i pańszczyzny, możliwość usuwania chłopa z gruntu w sytuacji nie spełniania przez niego swoich powinności

3. Aleksander Wielopolski: zwolennik ugody z caratem, wierzył w restaurację monarchii absolutnej, uważał, że społeczeństwo składa się z naturalnych, „organicznych” grup, przeciwny idei powstań, wysuwał koncepcje parlamentu stanowego

3. nurt liberalny:

• idea liberalizmu na ziemiach polskich zyskała o wiele większą przychylność, aniżeli nurt reakcyjny, ale nie dość dużą, aby odegrała poważniejszą rolę

• polscy liberałowie pragnęli zastąpienia panowania szlachty panowaniem burżuazji

• polski obóz liberalny był chwiejny, przez co narażony na ataki z wszystkich stron

• jego poglądy nie odbiegały od poglądów liberałów z innych krajów europejskich

• przedstawiciele liberalizmu polskiego:

1. Towarzystwo Republikanów Polskich: założone w 1798 r., dążyło do odzyskania niepodległości, utworzenia demokratycznej republiki, jego przedstawiciele opowiadali się za suwerenną władzą (cenzus majątkowy, przyznawali chłopom wolność, ale bez własności ziemi)

2. partia kaliska: jej twórcami byli bracia Niemojowscy, którzy pozostawali pod dużym wpływem francuskich doktrynerów okresu Restauracji, opowiadali się za monarchią konstytucyjną, stojącą na straży własności prywatnej, wolności osobistej, wolności słowa, itd. Partia kaliska odegrała pozytywną rolę w krzewieniu ideologii kapitalizmu, natomiast słabą jej stroną była rezygnacja z programu niepodległościowego oraz dążenie do wzmocnienia więzi z Rosją.

3. Jan Żukowski: członek Wolnych Polaków, dał on szeroką odpowiedź na temat stosunków społecznych panujących w okresie powstania listopadowego; uznawał on wprawdzie ziemię za własność dziedzica, ale przyznał chłopom prawo do wieczystej dzierżawy lub własności za wykupem. Żukowski chciał włączyć polskiego chłopa w nurt życia narodowego.

4. doktryny demokratyczne:

• były one najistotniejszym składnikiem polskiej myśli tej doby (splatały się ściśle z ruchem narodowowyzwoleńczym)

• domagano się uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania oraz nadania ziemi z dóbr narodowych chłopom nie posiadającym

• nawiązywano do tradycji rewolucji francuskiej

• krytykowano stosunki feudalne (m.in. despotyzm, klerykalizm), a nawet kapitalistyczne

• w doktrynie tej zaznaczały się wpływy francuskiego socjalizmu utopijnego

• program demokratyczny rozwijał się w dwóch nurtach:

1. Towarzystwo Demokratyczne Polskie

2. Gromady Ludu Polskiego

• w obu nurtach ścierały się różne poglądy, od umiarkowanych (zmiana ustroju feudalnego, wprowadzenie kapitalistycznych stosunków) po radykalne (likwidacja własności folwarcznej, przekazanie całej ziemi w ręce chłopów)

5. Dembowski i Kamieński:

• Edward Dembowski i Henryk Kamieński, obaj związani z lewicą Związku Narodu Polskiego, wpłynęli na radykalizację nurtu demokratycznego

1. poglądy Dembowskiego:

• był materialistą (uznawał dialektyczny rozwój przyrody i społeczeństwa za podstawę bytu i wykluczał oddziałowywanie sił nadprzyrodzonych na ten rozwój)

• wierzył w komunizm

• głosił, że suwerenem jest lud („lud” to ogół ludzi wyzyskiwanych przez szlachtę i mieszczaństwo)

• postulował za rewolucją ludową (rewolucja społeczno-ustrojowa)

• krytykował stosunki kapitalistyczne i zasady burżuazyjnej demokracji

• z natury był utopistą

2. poglądy Kamieńskiego:

• miał nieco inne poglądy niż jego cioteczny brat - E. Dembowski

• jego doktryna miała również antyfeudalny charakter

• postulował pozostawienie własności folwarcznej (nie przewidywał uwłaszczenia proletariatu rolnego)

• głosił ideę „wojny ludowej” - powstania całego narodu (jedność szlachty i ludu)

• krytykował kapitalistyczny wyzysk

§ 7. SOCJALIZM I NACJONALIZM: (str. 241)

1. Klimat ideowy w latach 1848-1918: (str. 241)

1. gospodarka, nauka, technika:

• okres od 1848 r. do 1918 charakteryzował się bujnym i drapieżnym rozwojem gospodarki kapitalistycznej

• świat wkraczał w erę imperializmów

• nastąpił wzrost demograficzny, polepszył się poziom życia (rozwój medycyny, higieny, kultury, itd.)

• wystąpił gwałtowny rozwój komunikacji (telegram, telefon, kolej, samochody) i większości gałęzi gospodarki

2. nacjonalizm:

• rozwój kapitalistyczny i związany z tym imperializm mocarstw europejskich, zmuszał te kraje do zwiększania ekspansji gospodarczej oraz ochrony przed zagranicznymi konkurentami (protekcjonizm państwowy)

• nastąpił powrót do kultu państwa jako organizacji czuwającej i aktywnie wspierającej gospodarczy interes burżuazji

• wzrastały konflikty społeczne i ustrojowe, a także polityczne

• rósł szowinizm narodowy

• główne cechy dziewiętnastowiecznego nacjonalizmu to: szowinizm, mesjanizm, rasizm

3. kolonializm a kwestia socjalna:

• istotną cechą imperializmu, na przełomie XIX i XX wieku, była intensywna polityka kolonialna (mocarstwa „dzielą się terenami bezpaństwowymi”)

• kolonie miały dla państw kapitalistycznych istotne znaczenie, jako źródła surowców, jako rynki zbytu, jako tereny wywozu kapitałów oraz jako bazy wojskowe

• ekspansjonizm kolonialny stał się przyczyną podniesienia, w pewnym sensie, poziomu życia robotników i tym samym pozwolił (na jakiś czas) rozładować niezadowolenie i rewolucyjne nastroje wśród proletariatu

4. ruch robotniczy i kariera myśli socjalistycznej:

• ruch robotniczy, od połowy XIX wieku, zaczynał być liczącą się siłą polityczną („był uzbrojony w zapas teorii”)

• pozyskiwanie jednak sympatyków dla myśli robotniczej nastręczało wiele kłopotów

• narastające, z różnych przyczyn, niezadowolenia mas proletariackich zaowocowało powstaniem w 1864 roku Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (I Międzynarodówka) - koordynatora ruchu robotniczego

• w ostatnich dekadach XIX wieku, za sprawą rozwoju przemysłu i wzrostu liczebności robotników, ruch robotniczy zyskał na sile i znaczeniu

• zaczynała wzrastać samoświadomość wiodącej roli klasy robotniczej (pociągało to istotne skutki - strajki)

• u schyłku wieku zaczęły pojawiać się partie robotnicze i to w całej Europie i USA

• dużą rolę dla idei ruchu odgrywały związki zawodowe, zrzeszające dużą liczbę robotników

• w hasła socjalistyczne wpisywano rozmaite treści, to prowadziło do wewnętrznych sprzeczności i konfliktów ideowych (reformizm, anarchizm)

5. systematyka doktryn:

• przełom wieków XIX i XX przyniósł ogromne ożywienie dyskusji politycznej (przyczyna tkwiła w rozwoju techniki, nauki, w ogólnym wzroście alfabetyzmu wśród społeczeństwa, itp.)

• feudalizm i jego hasła odeszły już w zapomnienie

• w stan kryzysu weszły dawne ujęcia prawno-naturalne

• na znaczeniu tracił socjalizm utopijny

• coraz częściej myśliciele tej doby zastanawiali się jaka jest alternatywa: kapitalizm czy socjalizm

• głównymi wątkami doktrynalnymi i zarazem zasadniczymi tendencjami polityczno-społecznymi tej epoki stały się:

~ dbałość o utrzymanie i rozwój stosunków kapitalistycznych w warunkach zdobywania przewagi przez kapitał finansowy

~ walka o przystosowanie aparatu państwowego do tego celu

~ osłabienie radykalizmu społecznego i tendencji rewolucyjnych

~ przeciwstawianie się marksizmowi w obozie burżuazyjnym

~ spór o socjalizm i drogi do niego prowadzące

~ walka z wyzyskiem

~ problem rewolucji w ruchu robotniczym

• najistotniejsze doktryny tej epoki:

1. pozytywizm prawniczy

2. liberalizm w Europie i Ameryce

3. doktryny antydemokratyczne, nacjonalistyczne i rasistowskie

4. doktryna społeczna Kościoła katolickiego

5. socjalizm i jego „wersje”

2. Socjalizm utopijny: (str. 247)

1. źródła:

• rozwój stosunków kapitalistycznych doprowadził do definitywnego zmniejszenia zagrożenia restauracji stosunków feudalnych, a także do ukształtowania nowego obrazu społeczeństwa (stan trzeci nie był już tak zjednoczony)

• liberalizacja rynku pracy i rozwój techniczny doprowadziły do pojawienia się na masową skalę zjawiska bezrobocia, to z kolei prowadziło do pogorszenia się sytuacji klasy robotniczej (mówiąc krótko: zwycięski kapitalizm ujawniał swe wewnętrzne słabości i coraz bardziej odsłaniał antyrobotnicze oblicze aparatu państwowego)

• robotnicy zaczęli czynnie walczyć o swoje interesy (masowe strajki i powstania)

• czartyzm: był „pierwszym szerokim, naprawdę masowym, politycznie skrystalizowanym proletariackim ruchem rewolucyjnym”. Czartyści domagali się:

1. powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn

2. tajności głosowania

3. zniesienia majątkowego cenzusu wyborczego

4. równych okręgów wyborczych

5. diet dla członków parlamentu

6. rozumnej kadencji parlamentu

2. ogólna charakterystyka:

• przyczyną wewnętrznych sprzeczności ideologii socjalistycznej, zdaniem wielu, były wielkie systemy socjalizmu utopijnego

• socjaliści utopijni w mocnych i trafnych słowach krytykowali kapitalizm (odkrywali jego wady i sprzeczności)

• „naiwnie” spoglądali w przyszłość (społeczeństwo wolne od wyzysku, realizacja idei demokratyzmu, współistnienie fantazji i utopi)

• zwracali się oni z płomiennymi apelami nie do ludu, lecz do wszystkich klas, do działaczy politycznych, do oświeconych monarchów, mając nadzieję, że oni staną się promotorami socjalistycznych przemian

• najwybitniejsi przedstawiciele socjalizmu utopijnego to:

1. Claude Henri Saint-Simon: (1760-1825), arystokrata, brał udział w wojnie amerykańskiej, zrzekł się swych rodowych tytułów pod wpływem rewolucji, był wybitnym intelektualistą, autorem m.in.: „O reorganizacji społeczności europejskiej”, „Katechizmu industrialistów”, „Nowego chrześcijaństwa”.

• poglądy Saint-Simona:

• ostro krytykował ustrój kapitalistyczny

• twierdził, że brak oświecenia ludu to główne źródło zła (popierał oświatę, naukę, technikę, gardził natomiast prawnikami i filozofami)

• krytykował również osiemnastowiecznych utopistów, za głoszenie idei bezczasowego porządku naturalnego, za brak relatywizmu w poglądach reformatorskich

• był zwolennikiem historyzmu („trybami napędowymi historii są materialne siły produkcji i własności oraz intelektualne siły nauki, odkrywającej prawa rządzące rzeczywistością”)

• Saint-Simon sformułował „prawo trzech stadiów”

1. teologicznego

2. metafizycznego

3. pozytywnego

• domagał się przebudowy istniejącego ustroju społecznego (chciał to osiągnąć przez zracjonalizowanie organizacji produkcji i stworzenie społeczeństwa industrialnego - w nim to nastąpi likwidacja przywilejów feudalnych, a praca stanie się podstawą bytu jednostkowego i społecznego, zrealizuje ideę wolności)

• naczelną nauką w społeczeństwie industrialanym, wg niego, stanie się ekonomia polityczna („społeczeństwo to warsztat przemysłowy, a na sprawy polityki wpływ mieć będą jedynie przedstawiciele industrii”)

• odrzucał zasadę egalitaryzmu - hamuje ona bowiem postęp społeczny

• Saint-Simon był przeciwny rewolucji (opowiadał się za stopniowym reformizmem)

• do jego poglądów nawiązywali przedstawiciele tzw. saintsimonizmu - Barard, Enfantin, którzy podkreślali głównie:

1. konieczność ustanowienia nowej hierarchii społecznej, wg zasady „każdemu wg jego zdolności, każdej zdolności wg jej zasług”

2. konieczność centralistycznej organizacji pracy w warunkach społecznej własności środków produkcji

3. konieczność udzielenia każdemu równych szans rozwijania swych zdolności

2. Charles Fourier: (1772-1837), pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej, utracił jednak swój majątek, autor dzieła pt. „Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy”.

• poglądy Fouriera:

• krytykował przede wszystkim anarchię produkcyjną

• przyczyną wszelkiego zła, wg niego, jest rozdrobniona własność oraz pasożytnictwo w handlu

• postulował wprowadzenie uspołecznionych środków produkcji

• kapitalizm uznawał za okres przejściowy

• był autorem swoistej filozofii historii (w dziejach ludzkości wyróżnił następujące okresy: pierwotny, dzikości, patriarchatu, gwarantyzmu, socjantyzmu i harmonii)

• wykazywał hipokryzję burżuazyjnych haseł

• Fourier przedstawiał koncepcję idealnego ustroju, pozbawionego wszelkiego przymusu (str. 251)

• w jego koncepcji państwo, z jego środkami przymusu straciłoby rację bytu

• postulował równouprawnienie płci

3. Robert Owen: (1771-1858), Anglik, znany pisarz, działacz polityczny, pionier ruchu spółdzielczego, autor m.in. „Nowego poglądu na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru”.

• poglądy Owena:

• nawiązywał do francuskich materialistów XVIII wieku

• głosił poglądy o człowieku podobne do koncepcji Helwecjiusza i Holbacha (człowiek - wytwór środowiska)

• postulował zmianę warunków życia społecznego („zmiana ustroju zmieni człowieka”)

• głosił benthamowską koncepcję utylitaryzmu

• występował przeciwko burżuazyjnym ekonomistom, którzy wykazywali, że ustrój kapitalistyczny jest zgodny z naturą i rozumem

• Owen wykazywał wszelkie wady i słabości kapitalizmu

• jego ostra krytyka stosunków kapitalistycznych doprowadziła go do skonstruowania własnego programu pozytywnego (opowiadał się za ustrojem komunistycznym - ustrojem „wszelkiej szczęśliwości”)

• podstawowymi formami społecznymi, wg niego, miały być organizacje handlowo-bankowe

• podobnie, jak jego poprzednicy, przeciwny był rewolucji (opowiadał się za propagandą i dobrym przykładem)

3. Ideologia rosyjskich rewolucyjnych demokratów: (str. 253-255)

4. Marksizm: (str. 255)

1. źródła ideologiczne:

1. Karl Heinrich Marx - Marks: (1818-1883), urodzony w Trewirze w Nadrenii, w rodzinie żydowskiego rabinicznego pochodzenia, jego ojciec był znanym liberałem. Marks ukończył studia prawnicze oraz filozoficzno-historyczne. Miał szerokie zainteresowania, wiele pracował na rzecz swej idei (pisał książki, do gazet, wiele wykładał, itd.). W 1844 roku zetknął się z Engelsem. W drugiej połowie XIX wieku Marks poświęcił się wytężonej działalności praktyczno-rewolucyjnej.

2. Friedrich Engels: urodzony w Barmen (pn. Westfalia) w rodzinie właściciela fabryki włókienniczej. Studiował sytuację ekonomiczną i prawno-polityczną angielskiej klasy robotniczej w dobie Czartysów. Podobnie jak Marks wiele pisał i działał na rzecz urzeczywistnienia swych poglądów, miał szerokie zainteresowania

• najważniejszymi źródłami ideologicznymi marksizmu były:

1. klasyczna ekonomia angielska

2. socjalizm utopijny

3. klasyczna filozofia niemiecka

2. materializm dialektyczny:

• materializm dialektyczny był filozoficzną podstawą marksizmu

• nazwa pochodzi od metody badania zjawisk przyrody, społeczeństwa i myślenia jaką była dialektyka, czyli antymetafizyka

• organicznymi częściami materializmu dialektycznego były: metoda dialektyczna i materializm filozoficzny (przenikały się one i wzajemnie uzupełniały)

• marksowska dialektyka powstała z „przezwyciężenia” metody metafizycznej i krytycznego przyswajania dialektyki Hegla

• wszystko co istnieje, wg Marksa, stanowi część wielkiej całości

• Marks i Engels uważali, że świat znajduje się stanie nieustannego ruchu, zmian i rozwoju (prawu temu podlega zarówno świat organiczny, a także zjawiska życia społecznego)

• marksizm nawiązywał do znanego prawa, mówiącego o rozwoju jako o przechodzeniu zmian ilościowych w jakościowe, od dawnego stanu jakościowego do nowego stanu jakościowego

• obaj, za sprawą dostępnej wiedzy naukowej, doszli do przekonania, że proces rozwoju w przyrodzie i społeczeństwie dokonuje się w drodze przechodzenia zmian ilościowych w zmiany zasadnicze, jakościowe, przy czym przejście to odbywa się skokami (wszelkie zmiany zjawisk przyrody i zjawisk społecznych ujmowali oni „sinusoidalnie”)

• zasady marksowskiej dialektyki zostały organicznie splecione z materializmem (marksowski materializm miał być zupełnie inny od znanych wcześniej)

• punktem wyjścia, dla Marksa i Engelsa, było uznanie materialności świata (materia to podstawa i źródło nieskończonej różnorodności zjawisk, jest w ciągłym ruchu i rozwoju)

• kolejną istotną cechą materializmu dialektycznego było uznanie pierwotności materii i wtórności świadomości (materia jest bowiem obiektywną rzeczywistością, istniejącą poza świadomością i niezależnie od niej - świadomość nie może egzystować bez materii)

• Marks i Engels twierdzili również, że świat i rządzące nim prawa są w zupełności poznawalne, aczkolwiek jeszcze nie w pełni poznane („o prawdziwości naszej wiedzy - pisali - decyduje praktyka, czyli ludzka działalność społeczno-produkcyjna, a także proces rozwoju nauk”)

3. materializm historyczny:

1. sfery życia społecznego:

• materializm historyczny to przeniesienie zasad materializmu i materialistycznej metody dialektycznej na badanie życia społecznego i realnych procesów społeczno-historycznych

• krytyka stosunków społecznych umożliwiła wyprowadzenie wniosków teoretycznych i praktycznych o wielkiej doniosłości dla przekształcenia rzeczywistości społecznej i ustrojowej przez rewolucyjny ruch robotniczy

• materializm historyczny miał jego twórcom dostarczać interpretacji wyników oraz orientacji w zawiłościach ówczesnych stosunków społecznych

• twórcy tej doktryny uważali, że źródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych oraz instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społecznego („byt określa twoją świadomość”)

• postulowano wprowadzenie uspołecznionej własności dóbr produkcyjnych (tak zmiana, zdaniem Marksa i Engelsa, prowadzi bezpośrednio do zmian w siłach wytwórczych - te zaś uzależnione są od zmian narzędzi pracy)

• uważano, że konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a przestarzałymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych (stąd w nauce o społeczeństwie niezbędne jest zbadanie rządzących w nim praw ekonomicznych)

• Marks i Engels wierzyli, że zmiana ustroju polityczno-ekonomicznego przyczyni się do zmian świadomości (mentalności) społeczeństwa

• Marks wyróżniał trzy, wzajemnie przenikające się, sfery życia społecznego:

1. bazę

2. nadbudowę

3. formy świadomości społecznej

2. klasy i walki klasowe:

• istotnym składnikiem materializmu historycznego była teoria klas i walk klasowych

• Marks nie odkrył istnienia klas i walk klasowych, sprecyzował jedynie teorię klasy i wyciągnął z niej teoretyczne wnioski; Marks udowadniał:

1. że istnienie klas jest związane tylko z określonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji

2. że walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu

3. że owa dyktatura jest sama tylko przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego

• uważano, że społeczeństwa klasowe powstały w wyniku rozkładu ustroju wspólnoty pierwotnej

• klasowy podział społeczeństwa charakteryzuje się wzajemnym stosunkiem klas w dziedzinie produkcji dóbr materialnych (wypływa z różnego stosunku klas do środków produkcji)

• Marks i Engels twierdzili, że walka klasowa jest prawem historycznym - wynika z narastających antagonizmów klasowych („walka klasowa jest siłą napędową rozwoju społeczeństwa”)

• klasy prowadzą walkę ekonomiczną, o rolę społeczną i polityczną, a także ideologiczną - Marks i Engels mieli świadomość, że jedynie najliczniejszy proletariat może tę walkę wygrać

3. państwo i prawo:

• poglądy Marksa i Engelsa na państwo i prawo były jednymi z istotniejszych części składowych materializmu historycznego

• uważali oni, że państwo i prawo to zjawiska historyczne, są rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego i stanowią instrument panowania jednej klasy nad pozostałymi

• o kształcie państwa i prawa decyduje niewątpliwie klasa rządząca, a więc ta, która zdobyła hegemonię nad pozostałymi - państwo to oparte jest na wyzysku klas poddanych (w takim państwie władza musi być oddzielona od mas ludowych i sprawowana przez specjalne siły, np. wojsko)

• państwo to nic innego jak „machina kierownicza” dysponująca własnym aparatem przymusu

• państwo działające w obronie określonego ustroju ekonomicznego, zdaniem Marksa, tworzy również prawo, tzn. określony system norm, odzwierciedlających wolę klasy rządzącej, podniesionej do rangi ustawy

• marksizm stworzył swoistą teorię typów i form państw, które w XX wieku z różnym skutkiem wprowadzano w życie

• Marks dowodził, że w historii występowały po sobie następujące formy państw: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne - wszystkie one odzwierciedlały wolę klasy wyzyskiwaczy

• twierdził dalej, że forma państwa uwarunkowana jest od określonego ustroju ekonomicznego społeczeństwa, od jego rozwoju, świadomości, itd.

• Marks i Engels przeprowadzili konstruktywną krytykę państwa burżuazyjnego (wykazywali słabości liberalizmu, parlamentarnej republiki)

• ich ideałem, co zrozumiałe, było państwo socjalistyczne, jednakże ściśle nie określili jak ono miałoby wyglądać - prawdopodobnie miała to być republika demokratyczna „nowego” typu (sprzeciwiali się koncepcji państwa socjalistów utopijnych)

4. rewolucja:

• centralnym członem marksowskiej refleksji o państwie była ideologia rewolucji (jest to o tyle zrozumiałe, że doktryna ta wyrosła z programu obalenia kapitalizmu)

• Marks i Engels udowadniali, że istnienie rewolucji jest historycznie uzasadnione, że rewolucja proletariacka jest koniecznością

• stale zaostrzająca się walka klasowa przeistacza się w końcu w walkę polityczną, czyli walkę o władzę (uważali oni, że niezbędne dla realizacji ich idei jest przejęcie władzy państwowej z rąk klasy reakcyjnej w ręce klasy przodującej - realizacja tego celu jest możliwa tylko i wyłącznie na drodze przemocy)

• pod wrażeniem Wiosny Ludów, Marks i Engels, wysunęli koncepcję rewolucji nieustającej (permanentnej) - czyli walki, aż do zwycięstwa proletariatu i chłopstwa (połączenie sił proletariatu i chłopstwa)

5. rola mas ludowych i jednostki w historii:

• poprzednio w doktrynach odrodzenia, oświecenia i innych dominowało przekonanie o idealistycznie pojmowanej roli jednostki i mas w dziejach, pogląd ten zmienił marksizm

• Marks i Engels „odkryli”, że siłą określającą rozwój społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych - historia społeczeństw, twierdzili, musiała być historią wytwórców dóbr materialnych, historią mas ludowych, ludu

• to właśnie w ludzie widzieli dźwignię dziejów ludzkości (dzięki niemu rozwijała się technika, walka polityczna, itd.)

• równocześnie Marks i Engels nie negowali, nie pomniejszali roli jednostki i jej wpływu na bieg wydarzeń - gloryfikowali rolę jednostki wybitnej, kierującej masami (przywódców, polityków, ideologów) i rozumiejącej potrzeby proletariatu

6. świadomość społeczna:

• marksizm uznawał społeczną świadomość za wytwór społecznego bytu, za produkt materialnego życia społeczeństwa („jaki jest byt społeczny ludzi, taka jest też ich świadomość społeczna”, a więc idee i teorie polityczne, poglądy prawne, moralne, religijne, artystyczne i filozoficzne)

• Marks i Engels nie negowali aktywnej roli idei w życiu narodów, była ona „materialną potęgą”, która może „porywać masy” (pochwała potęgi propagandy)

4. kierunki rozwoju. Sukcesy i porażki:

• pomimo wielu mankamentów (ideologicznych, prawnych, ekonomicznych, itd.) marksizm budził najwyższe zainteresowanie teoretyków i praktyków - miał grono licznych wielbicieli, np. m.in.: K. Kautsky, R. Luxemburg, J. Plechanow, E. Bernstein, W. Lenin, W. Liebknecht, itd., a także zażartych krytyków, np.: W. Sombart, W. Masaryk, R. Stammler, A. Struve, itd.

• marksizm był podziwiany przez socjologów, filozofów, historyków i ekonomistów

• zyskał ogromny wpływ na partie robotnicze, eliminując z nich idee drobnomieszczańskie i utopijne

• ponosił również porażki: nie potrafił opanować II Międzynarodówki, wyjść zwycięsko z konfliktu z rewizjonizmem i reformizem, nie potrafił powstrzymać narastającego nacjonalizmu, definitywnie został „okaleczony” przez leninizm

• odegrał również, mimo chwiejności, dość istotną rolę w polskim ruchu robotniczym (L. Waryński) - walczącym o wprowadzenie socjalizmu na ziemiach polskich

5. Pozytywizm i pozytywizm prawniczy: (str. 269)

1. u źródeł pozytywizmu:

• pozytywizm odegrał istotną rolę w drugiej połowie XIX wieku (filozofia pozytywizmu nawiązywała do poglądów: d'Alemberta i Hume'a, a następnie do teorii Comte'a i Milla, „twórczo użyźniana” była przez nowe odkrycia w naukach przyrodniczych i ścisłych)

• główne cechy i metodologiczne dyrektywy pozytywistycznej myśli:

1. postulat oczyszczenia wiedzy „pozytywnej” z wszelkich metafizyk

2. wartościowanie poznania ludzkiego zgodnie z zasadami empiryzmu

3. negacja wartości poznawczej wypowiedzi oceniających

4. program jedności metodologicznego modelu nauki i rezerwowanie miana poznania naukowego tylko dla tego typu poznania, które można osiągnąć za pomocą metod wypracowanych przez nowożytne przyrodoznawstwo

5. preferowanie eksperymentalnych i indukcyjnych metod w nauce

6. odrzucenie twierdzeń nie dających się zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej

7. ograniczenie zainteresowań do sfery empirycznie danych faktów naukowych

• pozytywizm ograniczał rolę filozofii do syntetyzowania i systematyzowania wyników nauk szczegółowych; rozciągnięcie tej nauki na zagadnienia społeczne zawdzięcza się Herbertowi Spencerowi

1. pozytywizm prawniczy:

• na narodziny pozytywizmu prawniczego wpływ miało kilka czynników:

1. klimat ideowy

2. zmiany społeczne i polityczno-ustrojowe

3. rozwój nauki i techniki

4. ugruntowanie się ustroju kapitalistycznego

• burżuazja znana początkowo jako warstwa postępowa i liberalna, zaczynała przeistaczać się w klasę konserwatywną, broniącą korzystnego dla niej status quo

• liberalizm ze swoimi pierwotnymi, „naiwnymi” założeniami zaczynał wzbudzać coraz szerszy opór, toteż ideolodzy tej doktryny niejako zmuszeni zostali do weryfikacji podstawowych założeń i poglądów na temat państwa i prawa

• założenia pozytywizmu prawniczego:

• pozytywizm prawniczy pod koniec XIX wieku i w początkach XX był dominującym kierunkiem w prawoznawstwie

• wzrastał w ogólnym klimacie ideowym pozytywizmu

• pozytywizm odrzucał teorie prawa natury, jako zbyt niebezpieczne dla kapitalizmu

• negował szkołę historyczną w prawoznawstwie (przeciwstawianie się historyzmowi nosiło charakter polityczny - ówczesną teraźniejszość pojmowano jako zasadną i nader stabilną, nie podlegającą dyskusji)

• za główne jego cechy należy przyjąć:

1. dogmatyzm: przejawiał się on w programowej apolityczności oraz w głoszeniu metafizycznego ahistoryzmu

2. formalizm: natomiast ciążył na idealistycznym traktowaniu pojęć prawnych i całego systemu prawa

• wspólnym elementem koncepcji pozytywistycznych było to, że uważały one za prawo tylko ten zespół norm, które w tej lub innej formie stanowiła suwerenna władza państwowa

• twierdzono, że głównym zadaniem prawoznawstwa jest opracowywanie podstawowych pojęć prawnych oraz analiza i systematyka prawa obowiązującego (tzw. prawa pozytywnego)

• podstawową metodą „badawczą” w prawoznawstwie była metoda formalno-dogmatyczna (logiczno-językowa)

• pozytywizm prawniczy rozwijał się w dwóch nurtach:

1. anglosaskim: należał do wcześniejszych (wiązało się to z szybszym rozwojem kapitalizmu w tych państwach) - wyrażał się on głównie w systemie common law

2. kontynentalnym: najbujniej w tej wersji rozwijał się w Niemczech, gdzie do sprawnego funkcjonowania państwa przywiązywano wyjątkowe znaczenie

6. Rozwój i zmierzch liberalizmu: (str. 271)

1. ogólna charakterystyka:

• niewątpliwie w drugiej połowie XIX wieku zaczęło słabnąć intelektualne „zaplecze” liberalizmu (po śmierci Tocqueville'a i Milla zabrakło wybitnych filozofów tej doktryny), jednakże nie traciły na znaczeniu jego wpływy - o liberalizmie pisywano wówczas bardzo wiele, największe sukcesy odnosił w USA i Europie Zachodniej

• liberalizm rozwijał się pomimo ostrych ataków i to ze wszystkich stron, wiązało się to prawdo podobnie z ogromnymi sukcesami jakie odnosił on na arenie ekonomicznej

• najciekawsze jest to, że okres sukcesów liberalizmu stał się również okresem jego zmierzchu - liberalizm końca XIX wieku odbiegał i to znacznie od jego „klasycznej” wersji z poprzedniej epoki (co prawda kultywował podstawowym ideałom, ale był już jednak bardziej demokratyczny niż poprzednio, a zatem i bardziej skłonny do odgraniczania tradycyjnej formuły leseferyzmu)

• liberalizm tego okresu odchodził od twardej zasady państwa jako „stróża nocnego”; nie był już optymistycznym wyznaniem wiary w doskonałość struktur teraźniejszości i przyszłości

• do najbardziej znanych przedstawicieli liberalizmu tego okresu należał m. in.:

1. Emile Faguet: francuski publicysta, profesor Sorbony, autor dzieła pt. „Liberalizm”.

• poglądy Fagueta:

• odrzucał teorię „przyrodzonych” praw jednostki, wg niego, nie można zdefiniować pojęcia „prawa człowieka”

• prawo jest wynikiem konwencji, umowy

• prawa posiada tylko społeczeństwo, a jego obrońcą jest państwo („państwo to zło konieczne”, ma być „dobrym urzędnikiem”)

• należy akceptować wolność myśli, prasy, słowa, stowarzyszeń, wyznania, nauczania, itd.

• Faguet krytykował swych poprzedników za abstrakcjonizm

7. Darwinizm społeczny, rasizm i nacjonalizm: (str. 273)

1. rozwój socjologii:

Druga połowa XIX wieku to okres wzmożonego rozwoju socjologii, nauki zajmującej się w sposób usystematyzowany badaniem struktur życia społecznego oraz ich ruchu. Proces rozwoju inspirowany był przez różne kierunki i nurty intelektualne, m.in.:

• pozytywistyczny program Comte'a

• statystykę społeczną Quételeta

• socjografię uprawianą przez reformatorską krytykę społecznych warunków rewolucji przemysłowej

• etnografię i etnologię

• tzw. darwinizm społeczny

• organicyzm i ewolucjonizm

• idee rasowo-antropologiczne

• materializm historyczny

Socjologia wspierała i nadal wspiera wyobrażenia o państwie i prawie.

1. August Comte: (1798-1857), francuski pisarz, jeden z „ojców” socjologii.

• poglądy Comte'a:

• twierdził, że społeczeństwa mu współczesne przechodziły kryzys

• ustrój społeczny zależny jest od stanu obyczajów, one zaś zależne są od poglądów

• postulował wprowadzenie idei, która wyrażała by aktualnego ducha epoki - temu celowi miałaby służyć pozytywna filozofia

• rozwinął własną, pozytywistyczną teorię nauki (jedyną rzeczą dostępną poznaniu, twierdził, są fakty, a zatem nauki powinny zajmować się zjawiskami bezpośrednio dostępnymi dla obserwacji)

• Comte rezygnował z badania prawd absolutnych

• socjologię postrzegał jako naukową metodę badania zjawisk społecznych (metoda historyczna)

• społeczeństwo traktował jako całość - struktura społeczna ma pewne cechy niezmienne, dzięki którym chroni się przed anarchią i rozkładem

• uważał się za konserwatystę - był przeciwny rewolucji

• wyróżniał dwie klasy - kapitalistów i proletariuszy (ci pierwsi za sprawą moralnych obowiązków i altruizmu mieli „wspomagać” tych drugich)

2. Herbert Spencer: (1820-1903), angielski filozof i socjolog.

• poglądy Spencera:

• „wzbogacił” socjologię o determinizm (wyrażał się on w traktowaniu społeczeństwa jako części przyrody i interpretowaniu jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego)

• był liberałem

• społeczeństwo pojmował jako żywy organizm, podlegający ewolucji (współczesne sobie społeczeństwo określał jako industrialne, w którym istotnymi cechami są: wolność osobista jednostki oraz inne prawa nie naruszające dóbr innych osób)

• Spencer wyliczał czego państwo nie powinno robić:

1. nie powinno interweniować w ekonomikę

2. nie powinno zakładać kościoła państwowego

3. nie powinno pomagać biednym, gdyż narusza to prawo doboru naturalnego

4. nie powinno kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza

3. Ludwik Gumplowicz: (1838-1909), wybitny socjolog i prawnik, autor wielu prac, pisanych po niemiecku i po polsku.

• poglądy Gumplowicza:

• u podstaw jego socjologii tkwiła darwinowska teoria walki o byt - tzn. darwinizm społeczny (Gumplowicz nie był jednak eklektykiem, twierdził, że walka o byt nie jest uwarunkowana od cech biologicznych jednostek, ale od organizacji walczących grup, uważał również, że w społeczeństwie nie działa autonomiczne prawo doboru naturalnego)

• utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras (inaczej niż teoretycy kierunku rasowo-antropologicznego pojmował pojęcie „rasy” - uważał, że jest to historyczna zbiorowość etniczna)

• Gumplowicz twierdził, że dawne walki toczone przez hordy i gromady ludzkie przekształciły się w walki klas społecznych, tak rozważając doszedł do teorii powstania państwa, jako teorii podboju

4. Émil Durkheim: (1858-1917), francuski socjolog i filozof, uchodził za jednego z twórców tzw. francuskiej szkoły socjologicznej.

• poglądy Durkheima:

• nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji filozoficznej Comte'a (dzięki temu sformułował szereg dyrektyw naukowego obiektywizmu i empiryzmu w badaniach zjawisk społecznych)

• uważał, że zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, jak czynią to nauki przyrodnicze

• był twórcą koncepcji świadomości zbiorowej, społeczeństwo traktował jako coś więcej, niż zbiór oddziałujących wzajemnie na siebie jednostek

• twierdził, że społeczeństwo to byt samodzielny, wyposażony w cechy, których jednostki wchodzące w jego skład nie posiadają

• wysuwał tezę solidarności społecznej - jej wyrazem jest jednolitość myśli i działań członków społeczeństwa, a także podział pracy, rodzący konieczność współpracy

• organizacja państwowa, jego zdaniem, winna okazywać większą aktywność w życiu jej obywateli

• religię pojmował jako wytwór świadomości społecznej (miał świadomość narastającego kryzysu światopoglądowego i moralnego mieszczaństwa, dlatego propagował zasady moralności świeckiej, zwalczał klerykalizm)

• krytykował liberalizm, indywidualizm, socjalizm

• prawo jego zdaniem ucieleśniało solidaryzm społeczny (solidarność mechaniczną urzeczywistniało prawo karne, a solidarność organiczną prawa wywodzące się z prawa cywilnego)

5. Vilfred Pareto: (1848-1923), włoski socjolog i ekonomista, autor m.in. „Traktatu o socjologii ogólnej”.

• poglądy Pareto:

• punktem wyjścia a zarazem głównym elementem jego socjologii była teoria nielogicznego działania (główny nacisk położył na irracjonalny charakter ludzkiego postępowania - człowiek działa pod wpływem określonych popędów, emocji, namiętności)

• takie irracjonalne zachowanie ludzi nazywał „derywacjami”, a popędy determinujące ludzkie zachowanie - „rezyduami”

• rola ideologii, jego zdaniem, ogranicza się do „logicznego” uzasadniania „nielogicznych” poczynań człowieka

• Pareto jest twórcą teorii elit (społeczeństwo składa się z elit i nieelit), twierdził, że walka jaka toczy się między nimi jest siłą napędową społecznego rozwoju i tkwi u podłoża wszystkich wydarzeń historycznych

• elity rządzące utrzymują pozostałe klasy w karbach przy pomocy terroru

• uważał on, że elity zmieniają się, gdyż „stara” elita, zamykająca się coraz bardziej na nowych członków, przyczynia się do powstania nowej ideologii, która z kolei tworzy „nową” elitę, dążącą do przejęcia władzy - cykliczność procesów historycznych („historia rozpoczyna się od nowa”)

• Pareto dokonał zjadliwej krytyki wszystkich dotychczasowych teorii rozwoju społecznego, sam opowiadał się za silną („męską”), zdecydowaną na wszystko „nową” arystokracją

6. kierunek rasowo-antropologiczny:

• nazwa pochodzi od teorii, które tłumaczą społeczne zachowania się jednostek i zbiorowości ludzkich

• rasizm, znany już wcześniej w historii, dopiero od XIX wieku został podniesiony do rangi doktryny politycznej i społecznej

• główne tezy rasizmu przedstawiają się następująco:

1. istnieją rasy wyższe (silne, mądre, władcze) i rasy niższe (psychicznie niedorozwinięte i zdegenerowane)

2. różnice między rasami wynikają z odmiennej budowy genetycznej i fizycznych cech

3. krzyżowanie ras jest szkodliwe (należy utrzymywać czystość krwi)

• społeczna popularność rasizmu wynikała z: etnocentryzmu, nacjonalizmu, szowinizmu i postępów polityki imperialnej

7. Artur Gobineau: (1816-1882), francuski arystokrata, pisarz, przedstawiciel teorii społeczeństwa opartego na rasizmie, autor traktatu pt.: „Szkice o nierówności ras ludzkich”.

• poglądy Gobineau:

• szukał podstaw, naukowych uzasadnień rasizmu

• doszedł do wniosku, że o upadku ustroju, instytucji, zasad moralnych nie decydują inne czynniki (ekonomiczne, polityczne) jak rasistowskie (tylko przy rasistowskim założeniu, wg niego, można tłumaczyć bieg ludzkich dziejów)

• rozwój, a zarazem rola i pozycja społeczeństwa uzależniona jest od czystości rasy i wrodzonych zdolności

• podstawowe cechy „białej rasy aryjskiej”: mała zmysłowość, wysoka inteligencja, energia, talent organizacyjny, odwaga, zmysł ładu i harmonii, poczucie honoru, bezinteresowność (rasa biała to „rasa panów” - przywódców)

• pozostałe rasy (żółta i czarna) są w różnym stopniu „upośledzone”

• Gobineau jako pierwszy skonstatował, że historia jest historią mieszania się ras (to usprawiedliwia toczone w przeszłości konflikty i wędrówki ludów)

• twierdził, że mieszanie się Germanów z innymi rasami odbiło się niekorzystnie na ich czystości krwi (przestali być arystokratami)

• przedstawił rasistowski obraz społeczeństwa:

1. arystokracja - to rasa „aryjsko czysta”

2. burżuazja - to zmieszanie „arystokracji” z niższymi rasami tubylczymi

3. lud - to niższe rasy tubylcze

• niekorzystne, jego zdaniem, „skutki” mieszania się ras to:

1. szerzenie się demokracji („jej promotorami są Żydzi”)

2. zastój kulturalny

3. brak silnych, arystokratycznych rządów

• propagatorami i kontynuatorami teorii Gobineau byli m.in.:

1. Georges Vacher de Lapouge: doszedł do jeszcze bardziej desperackich prognoz rozwoju ras (rasy europejskie podzielił na: aryjską, alpejską i śródziemnomorską)

2. Stewart Chamberlain: jeden z „głównych proroków” Trzeciej Rzeszy, zyskał, pomimo angielskiego pochodzenia, ogromny rozgłos w Niemczech; bardziej niż Gobineau kładł większy nacisk na rolę ludzkiej psychiki (rasa to nic innego jak „upostaciowione człowieczeństwo”), za wszelkie zło świata odpowiadają: rasa żydowska i „sługusy” kościoła

8. Friedrich Nietzsche: (1844-1900), kontrowersyjny filozof niemiecki, autor książki pt. „Wyjść poza dobro i zło”.

• poglądy Nietzschego:

• pozostawał pod urokiem nauk Darwina i Spencera

• podstawową przesłanką jego filozofii było to, że samo życie jest celem ludzkiej egzystencji (ludzką działalność determinują życiowe potrzeby)

• wysuwał koncepcje pluralizmu moralnego (przeciwstawiał moralność niewolników - moralności panów) - ostro krytykował współczesną sobie moralność (chciał przewartościować znane mu zasady i pojęcia moralne)

• przyczyn dekadencji dziewiętnastowiecznej kultury doszukiwał się w zaniku „woli mocy”, w filisterstwie mieszczaństwa, w jego konformizmie i oportunizmie, w ograniczeniu instynktu i natury, wreszcie w szerzeniu się demokracji

• Nietzsche propagował ideał „nadczłowieka” - władcy wybitnego, charyzmatycznego, doskonałego „biologicznie”, dążącego do władzy i panowania

• jego poglądy wywarły wpływ na różne nurty myślowe, m.in.: na poglądy anarchistów i faszystów

8. Katolicka doktryna społeczna: (str. 281)

1. w obronie legitymizmu:

Nowożytna myśl chrześcijańska powstawała w wielu nurtach, często sprzecznych z oficjalnym stanowiskiem Kościoła. Katolicy często współpracowali z liberałami, jak i demokratami. W wielu państwach, m.in. we Francji, tworzono zręby ruchu zwanego socjalizmem chrześcijańskim (wzywano do obrony uciśnionego ludu i postępowania zgodnego z ewangelią).

Oficjalna doktryna katolicka przejawiała więcej konserwatyzmu - Kościół z trudem przystosowywał się do zmian rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i ustrojowej. Przez długi czas sprzeciwiał się kapitalizmowi i nie aprobował ustroju liberalno-burżuazyjnego. Papież Grzegorz XVI w roku 1832 ogłosił się obrońcą zasad legitymizmu i potępił rewolucjonizm (popierał absolutyzm monarszy).

Niewiele zmieniła się sytuacja w drugiej połowie XIX wieku. W papieskich encyklikach odrzucano zasady wolności sumienia i prasy oraz zasady rozdziału kościoła od państwa, głoszono obronę tradycyjnych, scholastycznych i irracjonalnych haseł, sprzecznych z aktualnym poziomem wiedzy naukowej.

Sytuacja uległa zmianie dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XIX stulecia. Kościół nie mogąc sprostać potrzebom rzeczywistości przystąpił do przewartościowania swych poglądów. Papiestwo dokonało więc zwrotu w kierunku zaaprobowania prokapitalistycznych przemian. Najdobitniej nowe poglądy kościoła zostały uwidocznione podczas pontyfikatu Leona XIII.

2. Leon XIII: (1878-1903), papież, zrozumiał potrzebę uwspółcześnienia polityki kościoła, autor wielu encyklik, m.in.: „Immortale Dei”, Diuturnum Illud” i najważniejszej „Rerum Novarum”.

• poglądy Leona XIII:

• przeprowadził szereg zmian w Kościele katolickim (głównie zmiany administracyjne i społeczne)

• Leon XIII stanął po stronie ustroju kapitalistycznego (widział większe zagrożenie w ruchach robotniczych)

• na nowo uzasadniał boskie pochodzenie nierówności społecznych i boskie źródła władzy państwowej

• krytykował socjalizm

• propagował ideę katolickiego ruchu chrześcijańsko-demokratycznego

• dokonał neotomistycznej wykładni filozofii (uwspółcześniona „wersja” filozofii św. Tomasza z Akwinu, neotomiści uzasadniali naturalny charakter własności prywatnej, propagowali solidaryzm, program rozwiązania problemów społecznych i polityczną zasadę legitymizmu)

• Leon XIII własność pojmował jako prawo fundamentalne, święte i nienaruszalne - uznał je za prawo natury

• takie pojmowanie własności uzasadniało wszelkie konsekwencje z niego płynące - nierówność społeczna, hierarchiczność

• aprobował społeczny podział klasowy („ludzie są z natury różni, mają różne zdolności i cechy, a to z kolei warunkuje taką a nie inną przynależność klasową”)

• głosił również tradycyjne hasła św. Tomasza, m.in. marność życia ziemskiego (uważał, że ludzkie działania, zachowania powinny mieć jeden, oczywisty cel - zbawienie duszy)

• był przeciwny jakimkolwiek radykalizmom (radykalna zmiana stosunków społecznych jest niezgodna z wolą bożą i naturą)

• głosił, co zrozumiałe, prymat religii katolickiej nad pozostałymi innymi - to dzięki niej zmieniono by świat na lepszy (religijna jedność ludzi miałaby zapobiec walkom klasowym)

• Leon XIII rozumiał niekorzystną sytuacją proletariatu, dlatego postulował do kapitalistów o zmorzoną, altruistyczną działalność na rzecz ludu, a do robotników o większą przedsiębiorczość i zaangażowanie się w życie ekonomiczne

• zmienił również kościelne podejście do kwestii państwa (powinno być ono silne, prężne, działać dla dobra ludzi i kościoła) - jego ideałem była chrześcijańska republika demokratyczna

• cele państwa:

~ strzeżenie elementarnych zasad porządku społeczno-gospodarczego

~ obrona własności prywatnej

~ ma ingerować w sferę gospodarczą w celu ochrony w/w prawa

~ obrona bezpieczeństwa

~ filantropia

9. Reformistyczne nurty doktryn socjalistycznych: (str. 287)

1. Ferdinand Lassalle: (1825-1864), niemiecki działacz socjalistyczny, w młodości współpracownik Marksa, miał duże zasługi w zorganizowaniu ruchu robotniczego w Niemczech.

• poglądy Lassalle:

• szybko odszedł od rewolucyjnego marksizmu

• głosił ideę socjalizmu państwowego (państwo to organizacja ponadklasowa, troszcząca się o interesy wszystkich)

• rola ruchu robotniczego ograniczała się do „wymuszenia” na państwie, aby postępowało zgodnie z jego w/w celami, aby tłumiło opór klas posiadających

• propagował reformizm, czyli stopniowe zastępowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych przez robotnicze zrzeszenia wytwórcze

• głosił również umiarkowane hasła nacjonalistyczne i lojalistyczne wobec panującej władzy państwowej (Bismarck)

• jego teorie i poglądy propagowali tzw. lessallczycy

2. socjalizm „z katedry”:

• nazwa pochodzi stąd, że „ta wersja” socjalizmu znajdowała najliczniejszą grupę zwolenników wśród sfery inteligencji uniwersyteckiej

• głównym teoretykiem był profesor ekonomii i polityki gospodarczej w Monachium - Lujo Brentano (doszedł do konkluzji, że jedynie poprawa losu proletariatu przyczynić się może do zminimalizowania napięć między masami robotniczymi)

• przedstawiciele tego socjalizmu udzielali aktywnego poparcia polityce Bismarcka, polemizowali z miłośnikami marksizmu i liberalizmu

3. fabianie: (str. 288)

4. proudhoniści i blankiści: (str. 288)

5. rozwój konfliktów ideowych:

• rozwiązanie w 1876 roku I Międzynarodówki niewątpliwie przyczyniło się do wzrostu ideowej chwiejności w ruchu robotniczym - a to prowadzić musiało nieuchronnie do konfliktów na tle ideowym

• w 1889 roku powołano kolejną - II Międzynarodówkę, której celem była koordynacja prac międzynarodowego ruchu robotniczego i walka z ustrojem kapitalistycznym (jej założycielami były najważniejsze partie robotnicze Europy)

• początkowo w Międzynarodówce żywe były tendencje marksistowskie, jednakże pod koniec wieku XIX do głosu zaczęły dochodzić hasła oportunistyczne, zwane rewizjonistycznymi, przeciwstawiające się podstawowym tezom rewolucyjnego marksizmu

10. Rewizjonizm: (str. 290)

1. przesłanki historyczne:

• gwałtowny rozwój gospodarczy, urzeczywistniony dzięki polityce kolonialnej, stał się przyczyną wzrostu dobrobytu europejskiej burżuazji, która coraz chętniej szła na ekonomiczne i socjalne ustępstwa wobec proletariatu - kapitalizm „pokazał ludzką twarz” wobec robotników państw imperialnych

• rewizjonizm bazował na poczuciu „pokojowego rozwoju kapitalizmu” i możliwości bezkonfliktowej współpracy proletariatu z kapitalistami

• u jego podstaw tkwiły również inne zespoły zjawisk: rozwój tzw. arystokracji robotniczej oraz napływ do poszczególnych partii socjaldemokratycznych elementów drobnomieszczańskich i inteligenckich

• bazę społeczną rewizjonizmu tworzyli m.in.: drobni kupcy, rzemieślnicy, inteligencja

• cechami charakterystycznymi rewizjonizmu były: oportunizm i polityczna chwiejność

2. Eduard Bernstein: (1850-1932), przywódca prawego skrzydła niemieckiej socjaldemokracji, główny teoretyk rewizjonizmu, autor książki pt. „Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji”.

• poglądy Bernsteina:

• zwolennik marksizmu, jednakże po śmierci Engelsa postulował potrzebę rewizji poglądów Marksa

• przeciwstawiał się dyktaturze proletariatu, partiom polecał głównie zajmowanie działalnością reformatorską

• punktem wyjścia dla doktryny Bernsteina była krytyka („rewizja”) zasadniczych założeń teorii marksowskiej (sprzeciwiał się rewolucjonizmowi, uważał, że Marks pomylił się w swych założeniach dotyczących wprowadzenia socjalizmu)

• Bernstein, obserwując poprawiającą się sytuację socjalno-ekonomiczną i polityczną proletariatu, doszedł do wniosku, że mogą zaistnieć warunki, kiedy wzrost płacy roboczej doprowadzi do wydatnego ograniczenia, a nawet do całkowitej likwidacji kapitalistycznego wyzysku jeszcze w ramach ustroju kapitalistycznego

• twierdził, że wzrost standardu życia i demokratyzacja burżuazyjnego systemu politycznego, doprowadzą do załagodzenia walk klasowych

• przedstawiał własną wizję państwa socjalistycznego, pozbawionego systemu produkcji towarowej i stosunków pieniężnych - wymiana dóbr materialnych, wg niego, miałaby przebiegać za pomocą bezpłatnego użytkowania (propagował uspołecznioną formę własności)

• uważał, że „kapitalizm wrośnie w socjalizm bez rewolucyjnych wstrząsów”

• Bernstein twierdził, że działalność partii socjalistycznych winna się skupić na działalności wyborczej, umożliwiającej zdobycie mandatów w parlamencie

• odrzucał marksowską dialektykę, starał się „pogodzić” marksizm z neokantyzmem, co w istocie odzierało marksizm z jego rewolucjonizmu

11. Anarchizm: (str. 294)

1. źródła. Ogólna charakterystyka:

• anarchizm rozwijał się odmiennym nurtem niż pozostałe idee robotnicze, choć w wielu kwestiach nawiązywał do podstaw ideowych socjalizmu (anarchizm to doktryna skrajna)

• wyrażał on protest przeciwko zaistniałej rzeczywistości (złu, rozczarowaniom jakie przynosił kapitalizm, itd.)

• formułował program „polepszenia świata” (anarchiści głosili, że źródłem wyzysku społecznego nie jest klasowy podział społeczeństwa, ale istnienie państwa, przeto postulowali, aby znieść państwo i utworzyć ustrój bezpaństwowy, wolny od przymusu, oparty na związkach producentów i konsumentów)

• podstawowymi składnikami doktryny anarchizmu były:

1. zasada bezwzględnej wolności jednostki i wynikający z niej indywidualizm

2. wiara w dobroć natury ludzkiej

3. woluntaryzm - tendencja do traktowania woli ludzkiej jako motoru wszelkich poczynań człowieka

4. idealistyczne pojmowanie historii

• anarchiści potępiali ideę dyktatury proletariatu i dążenia robotników do przejęcia władzy

• nawiązywali do anarchizujących doktryn minionych wieków, np. do starożytnych cyników, do ideologii niektórych sekt religijnych

• anarchizm żerował na desperacji ludzi i na nihilizmie lumpenproletariatu

• w doktrynie tej wyróżnić możemy trzy główne nurty:

1. anarchoindywidualizm

2. anarchokolektywizm

3. anarchokomunizm

2. Pierre Joseph Proudhon: (1809-1865), główny przedstawiciel anarchoindywidualizmu, autor wielu prac, m.in.: „Co to jest własność?”, „System sprzeczności ekonomicznych albo filozofia nędzy”.

• poglądy Proudhona:

• współczesna mu rzeczywistość pozbawiona była, wg niego, zasad sprawiedliwości i wolności

• istniejący system wielkokapitalistyczny pragnął zastąpić systemem mutualistycznym, przewidującym świadczenie wzajemnych usług na podstawie wolnej umowy autonomicznych jednostek

• był za stopniowym reformizmem - wycofanie pieniądza i zastąpienie go bonami, za które nabywano by określony towar, zreorganizowanie sfery obiegu i podziału dóbr

• potępiał rozwój techniczny i cywilizacyjny

3. Michaił A. Bakunin: (1814-1876), rosyjski przedstawiciel anarchokolektywizmu, czytywał wszystkich znanych mu socjalistów, autor dzieł m.in.: „Bóg i państwo”, „Niemieckie cesarstwo bata i rewolucja społeczna”.

• poglądy Bakunina:

• postulował (prawie jak wszyscy socjaliści) wprowadzenie uspołecznionych środków produkcji

• naiwnie wierzył w naturalny instynkt społeczny ludzi

• był za zniesieniem państwa (państwo identyfikował z aparatem przemocy, a to dyskwalifikowało je jako organizację służącą idei socjalistycznej)

• odrzucał ideę stopniowania przemian, opowiadał się za rewolucją

4. Piotr Kropotkin: (1842-1921), przedstawiciel anarchokomunizmu, rosyjski myśliciel i działacz polityczny.

• poglądy Kropotkina:

• głosił połączenie zasady bezwzględnej wolności jednostki z ideą komunizmu gospodarczego (przez gospodarczy komunizm rozumiano wspólną własność środków produkcji, jak i dóbr konsumpcyjnych)

• społeczeństwo wyobrażał sobie jako związek wolnych, samorzutnie zrodzonych stowarzyszeń produkcyjnych

• podstawowymi zasadami współżycia społecznego w komunizmie miały być kolektywna praca oraz wzajemna pomoc

• opowiadał się za rewolucją, ale dobrze przygotowaną przez propagandę i agitację wśród mas

5. epigoni:

• anarchizm miał wielu zwolenników i to w całej Europie, którzy posuwali się nawet do aktów otwartego terroru, aby wymóc na władzach realizację ich postulatów

• anarchizm jako doktryna odegrał niemałą rolę w ruchu robotniczym

12. Syndykalizm: (str. 297)

1. syndykalizm, nazywany również anarchosyndykalizmem, był kierunkiem który rozwinął się w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku. Zrodził się w łonie francuskiego ruchu robotniczego. Syndykaliści nawiązywali do wielu nurtów socjalizmu.

• poglądy syndykalistów:

• uważali, że wszelkie środki produkcji, dobra materialne przejdą w ręce związków zawodowych - syndykatów

• odrzucali polityczne ciągoty proletariatu, zmierzające do przejęcia władzy i dyktatury

• krytykowali parlamentarne formy walki

• opowiadali się za „bezpośrednią” rewolucją

• byli bardziej radykalni niż marksiści

2. Georges Sorel: (1847-1922), francuski filozof i socjolog, główny ideolog syndykalizmu, autor pracy pt. „Rozważania o przemocy”, uważał się za ucznia Marksa.

• poglądy Sorela:

• potwierdzał klasowy (właściwie dwuklasowy) podział społeczeństwa, w którym dochodzi do nieustannych konfliktów

• krytykował zasady moralne burżuazji (jej cechami są tchórzostwo i skłonności do ustępstw)

• opowiadał się za rozwiązaniami rewolucyjnymi

• wykluczał jakąkolwiek współpracę burżuazji z proletariatem

• jego doktryna była programowo antyintelektualna

• postulował stworzenie nowej - proletariackiej moralności i kultury

• podstawową komórką spajającą więzi robotników, wg Sorela, powinien być syndykat robotniczy

• pragnął zniesienia organizacji państwowej - w tej materii ostro krytykował pozostałe nurty socjalistyczne (Sorel nie widział bowiem żadnej różnicy między państwem kapitalistycznym a socjalistycznym)

• był antyegalitarystą - uważał, że jedynie sprawna, aktywna i silna mniejszość może narzucić swe rozwiązania pasywnej większości

13. Polska myśl polityczno-prawna w latach 1864-1939: (str. 299)

1. od pozytywizmu do ideologii narodowej:

• w drugiej połowie XIX ogromną rolę w polskiej myśli politycznej odegrał pozytywizm - potężny prąd umysłowy, czerpiący pożywkę z definitywnego ugruntowania się stosunków kapitalistycznych w Europie, a zarazem wyrażający pojawienie się w nich pierwszych elementów imperializmu

• na ziemiach polskich ważną podnietą w kształtowaniu się pozytywistycznych mentalności i postaw była klęska powstania styczniowego - kładła ona kres romantycznym koncepcjom odrodzenia Polski za pośrednictwem walki zbrojnej z zaborcami

• powracano do kultu „pracy od podstaw”, rehabilitowano „pracę organiczną”, stwarzano podwaliny dla szybszego rozwoju gospodarki kapitalistycznej

• pozytywiści pragnęli wykorzenić z polskiego społeczeństwa wszelkie pozostałości „minionego” okresu - wyplenić przeżytki stanowe, feudalne i teologiczne, aby to osiągnąć postulowali poniesienie oświaty i nauki, zwalczania ciemnoty i niefrasobliwego stosunku mas do sprawy produkcji, przywrócenia prawa i wolności obywatelskich

• polski pozytywizm głęboko przenikał m.in. do: stylu życia, filozofii, literatury, nauki i ideologii

• w tym okresie rozgorzały namiętne dyskusje polityczne, prawne i historyczne dotyczące przyczyn upadku państwa polskiego

• należy pamiętać, że społeczeństwo polskie, pozbawione co prawda swej państwowości, również ewoluowało i to na wzór zachodnioeuropejski - stawało się burżuazyjne, to z kolei rodziło zasadne pytania dotyczące ideowych uzasadnień narodowych przeobrażeń

• w okresie od 1864 do 1914 w polskiej myśli politycznej różnie pojmowano kwestie narodu i jego cele:

1. po 1864 w doktrynę narodową i sprawę odzyskania niepodległości zaczęto włączać masy chłopskie i robotnicze - ostatecznie zanikała definicja „szlacheckiego narodu” na rzecz narodu ludzi pracy, narodu burżuazyjnego (ideę narodu burżuazyjnego najdobitniej przedstawił Aleksander Świętochowski, który uważał, że naród to „przedsiębiorstwo wzorowane na przedsiębiorstwie kapitalistycznym”)

2. inne stanowisko przedstawiali polscy konserwatyści, którzy naród określali jako „indywidualność historyczno-polityczną”, stąd wnioskowali, że przewodnią rolę w narodzie winna mieć szlachta, a także warstwa ludzi inteligentnych i pracowitych (połączenie sił szczytów ziemiaństwa, burżuazji i intelektualistów), nie zajmowali się kwestią chłopską (chłopi, wg nich, nie mieli liczyć się w narodzie, jako siła twórcza i władcza)

3. charakterystycznym składnikiem konserwatywnej myśli narodowej była idea integralnego nacjonalizmu, wywodzącego się z „teorii rodów” (wg niej naród polski powstał z połączenia rodów: polskiego, ruskiego, litewskiego i innych), przedstawiciele tej koncepcji postulowali sfederalizowanie powyższych narodów w jednym organizmie państwowym

4. odmienną koncepcję narodu przedstawiały ruchy walczące z kapitalizmem i burżuazją, m.in. marksiści, anarchiści, itd. (w przeważającej części głosili hasła internacjonalistyczne)

2. myśl państwowa w Drugiej Rzeczypospolitej:

• w dyskusji politycznej jaka rozwijała się na przełomie XIX i XX wieku, ważnymi okresami były:

1. lata dziewięćdziesiąte XIX wieku

2. rewolucja 1905 roku

3. lata I wojny światowej

• w tych okresach ostatecznie krzepły orientacje i programy głównych obozów politycznych, które miały różne zdania o kształcie niepodległej Polski:

1. idea monarchii: nie przetrwała do 1918 r., wiązała się z wyobrażeniami o niezdolności narodu polskiego do odzyskania pełnej niepodległości (ideę tą głosili m.in. konserwatyści, początkowo endecja)

2. idea państwa socjalistycznego: reprezentowana m.in. przez SDKPiL, która popierała koncepcję ogólnoeuropejskiej republiki parlamentarnej, odrzucała natomiast ideę niepodległości Polski

3. zdecydowanie inną koncepcję przedstawiała PPS, która od początku opowiadała się za niepodległością (droga do jej realizacji była kwestią wewnętrznego sporu w łonie PPS), socjaliści opowiadali się za Polską republikańską i demokratyczną

• jeszcze inaczej przedstawiała się myśl polityczna po 1918 roku:

1. ruch ludowy: opowiadał się za ideą Polski zjednoczonej i wolnej, za szerokim wachlarzem praw obywatelskich (głównym przedstawicielem ruchu było PSL)

2. Narodowa Demokracja (endecja): w okresie dwudziestolecia międzywojennego najbardziej zaciekły przeciwnik sanacji, głównym teoretykiem obozu był Roman Dmowski, który racje polskie widział w sferze wierności zasadom narodowym a nie państwowym, nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji narodu, często powoływał się na tezy rasistowskie (sprzeciwiał się mieszaniu Polaków z innymi nacjami). Endecja zwłaszcza w latach trzydziestych XX wieku wykazywała tendencje skrajnie nacjonalistyczne, nie skrywała sympatii do faszyzmu.

3. obóz piłsudczykowski: geneza tego obozu była związana nie tyle z ideologią co z organizacją partii socjalistów jako siłą głoszącą idee zbrojnego odzyskania niepodległości, sam Józef Piłsudski nigdy nie odcinał się od powiązań z PPS, dla niego najważniejszą i nadrzędną wartością było państwo („naród może działać tylko przez państwo, to dzięki niemu może stać się podmiotem twórczego działania”). Przedstawiciele tego obozu początkowo opowiadali się za ustrojem demokracji parlamentarnej, później większy akcent kładli na ideę państwa autorytarnego.

4. chadecja: czyli chrześcijańska demokracja, stała na stanowisku Polski katolickiej, integrującej się z religią rzymskokatolicką, domagała się ochrony wyznania przez państwo, praw politycznych dla duchowieństwa, przestrzegania elementarnych zasad chrześcijaństwa, itd. Chadecy, w kwestiach społecznych, nawiązywali do poglądów Leona XIII, potrafili umiejętnie kokietować zarówno przedstawicieli ugrupowań ludowych, jak i sanacyjnych i endeckich. Głównym teoretykiem polskiej chadecji był Wojciech Korfanty.

3. nurty ogólnej refleksji nad prawem:

• polscy prawnicy tej doby, a zwłaszcza dwudziestolecia międzywojennego, włożyli ogromny wysiłek w „oczyszczenie” prawa polskiego z naleciałości praw zaborców (kompilacja i kodyfikacja prawa)

• żywo reagowano na ważniejsze koncepcje zachodniej myśli polityczno-prawnej (wielu zwolenników miał pozytywizm prawniczy, normatywizm, teoria prawa natury)

• najważniejszymi teoriami prawniczymi tego okresu były koncepcje realistyczne, tj. psychologistyczne i socjologistyczne, ich przedstawicielami byli m.in.: Leon Petrażycki, Jerzy Lande, Czesław Znamierowski

• polscy prawnicy czynnie zajmowali się również kwestiami politycznymi (np. konserwatysta Władysław Leopold Jaworski, chadek Czesław Martyniak, przedstawiciel endecji Roman Rybarski, czy zwolennik sanacji Cz. Znamierowski)

§ 8. DEMOKRACJA I LIBERALIZM A KOMUNIZM I FASZYZM: (str. 309)

1. Charakterystyka okresu 1918-1945: (str. 309)

1. konflikty polityczne i społeczne:

Traktat wersalski z 1919 roku kończył okres brutalnej wojny światowej, która pochłonęła wielomilionową szerzę ofiar. Nie spełnił on jednak pokładanych w nim nadziei na zapewnienie długotrwałego pokoju, jak wiadomo po dwudziestu latach wybuchł jeszcze straszniejszy w skutkach konflikt światowy. Przyczyn kruchości traktatu było wiele, najistotniejsza tkwiła w zmianach jakie zaszły po I wojnie światowej (zmiany te były z kolei źródłem konfliktów narodowościowych, społecznych i politycznych).

• najistotniejsze skutki I wojny światowej:

• europejskie mocarstwa kolonialne (Anglia, Francja, Niemcy) utraciły na znaczeniu międzynarodowym - ich miejsce zaczęły zajmować Stany Zjednoczone

• wojna nie rozwiązała większości problemów, dla których wybuchła

• stała się przyczyną ogromnego zniszczenia i związanego z tym kryzysu gospodarczego

• umożliwiła ruchom robotniczym urzeczywistnienie idei rewolucyjnych

• doprowadziła do ogromnych zmian na mapie politycznej Europy - to z kolei miało decydujące znaczenie dla wybuchu drugiej wojny światowej

Po wojnie dało się odczuć narastające konflikty społeczne i ustrojowe, których odzwierciedleniem stał się kryzys ustroju liberalno-demokratycznego (większość nowopowstałych, jak i już istniejących państw zaczęło przyjmować demokratyczne konstytucje, tworzyć organizacje reprezentacji społecznej, itd., wszystko to jednak musiało ulec większym ograniczeniom ze strony państwa - tworzenie państw totalitarnych i autorytarnych). Warto wspomnieć, że okres międzywojenny to czas ogromnej aktywności społecznej, politycznej i ekonomicznej mas, który zaczynały jednak podlegać istotnym manipulacjom ze strony zręcznych demagogów (Lenin, Stalin, Hitler, itd.).

2. klimat intelektualny:

Okres międzywojenny charakteryzował się wielkim rozwojem intelektualnym i naukowym (nastąpił potężny krok w różnych dziedzinach nauki - Einstein, Planck, Bohr, Rutheford, itd.), to z kolei prowadziło ludzi do rewizji poglądów dotyczących świata, człowieka i w konsekwencji państwa i prawa.

• cechy szczególne klimatu intelektualnego tego okresu:

• płynność

• niepewność

• zmienność

• subiektywizm

• obraz człowieka, postrzegany dotąd jako wizerunek optymistyczny i racjonalny, został podważony - człowiek to istota irracjonalna, rządzona przez popędy i podświadomość

• cechą charakterystyczną była mnogość szkół filozoficznych (pluralizm nurtów i wątków myślowych)

• bujnie rozwijała się literatura i sztuka

2. Postępy i kryzys idei liberalno-demokratycznych do 1945 roku: (str. 312)

1. demokracja w okresie międzywojennym:

• w początkach wieku XX doktryna liberalna była postrzegana już nie tylko jako przewodnia idea kapitalizmu, stała się również promotorem demokracji politycznej (liberałowie zaczęli angażować się w walkę o równość praw wyborczych, emancypacji kobiet, o utrzymanie pokoju, itd.)

• po I wojnie światowej zaczęto wprowadzać w wielu krajach ideę ustroju liberalno-demokratycznego, jednakże z coraz częściej z krytyką zaczęli występować jego przeciwnicy

• na rzecz demokracji najczęściej występowali zwolennicy pozytywizmu prawniczego (optowali za pluralizmem politycznym, równością praw, kompromisem, itd.)

• mniejszą sympatię dla demokracji miał Max Weber (18964-1920, niemiecki uczony, współtwórca konstytucji weimarskiej, znany socjolog i działacz polityczny), uważał, że w praktyce nie istnieją czyste typy legitymizacji władzy, twierdził, że jedynie partie posiadające charyzmatycznego przywódcę mogą liczyć na silne poparcie społeczne, natomiast politycy parlament traktują jako miejsce gry politycznej - miejsce realizacji własnych partykularnych interesów. Weber przeczuwając niebezpieczeństwa grożące demokracji nawoływał polityków do poczucia odpowiedzialności i kierowania się etyką.

• liberalizm socjalny (socjoliberalizm): była to koncepcja uznająca co prawda wiele założeń „tradycyjnego” liberalizmu, ale także krytykująca wiele jego rozwiązań (odrzucano np. ideę państwa „stróża nocnego”). Teoretykiem tej koncepcji był Leonard Hobhouse (1861-1929, socjolog, angielski działacz związków zawodowych), aprobował on liberalną koncepcję wolności, jednakże uważał, że nie może być ona wsparciem dla egoizmu, twierdził, iż właściwie nie ma wolności bez ograniczenia jej przez prawo, a warunkiem wolności w prawie jest równość wobec prawa. Własność uważał za niezwykle ważne prawo dla jednostki, podkreślał jednak, że należy przywrócić jej społeczne pojęcie (własność nie jest nadawana przez naturę, ale jej istnienie uwarunkowane jest od odpowiednich instytucji społecznych). Liberalizm socjalny, stanowił próbę odejścia od klasycznego liberalizmu indywidualistycznego do większego zharmonizowania indywidualnych wysiłków, odejścia od bezwzględnej wolnej konkurencji na rzecz wolności współpracy i harmonijnego rozwoju. Taka postać liberalizmu najczęściej pojawiała się po okresach zmożonych konfliktów narodowych, czy społecznych, miała stanowić alternatywę dla rozwijającej się idei socjalizmu.

3. Ideologia komunizmu - leninowska wersja marksizmu: (str. 317)

1. Włodzimierz Iljicz Uljanow - Lenin: (1870-1924), jeden z najważniejszych ideologów socjalizmu, urodził się w Symbirsku, w rodzinie urzędnika, jego brat - Aleksander, został powieszony za udział w spisku na życie cara Aleksandra II; Lenin ukończył eksternistycznie studia prawnicze, był jednym z założycieli Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, swoją działalność rozpoczynał jako ortodoksyjny socjaldemokrata, przeciwstawiający się poglądom antyrewolucyjnym, doprowadził do rozłamu w partii i utworzenia (1918) partii komunistycznej (bolszewickiej); Lenin był przede wszystkim praktykiem, jego uogólnienia i formuły teoretyczne najczęściej powstawały przy okazji walk politycznych, był autorem wielu elementarnych tez ugruntowujących ruch robotniczy

• poglądy Lenina:

1. Lenin a marksizm:

• przez całe życie podkreślał, że jest wierny rewolucyjnej teorii Marksa (krytykował wszystkich, którzy nie uznawali jego interpretacji marksizmu)

• uważał, że koncepcja rewolucji w Rosji nie jest sprzeczna z teorią marksizmu, zgodnie z którą socjalizm miał być etapem możliwym do osiągnięcia dopiero w warunkach rozwiniętego, dojrzałego kapitalizmu

• „wierzył” w istnienie kapitalizmu w Rosji, co miało być, wg niego, podstawą dla rewolucji

• Lenin udowadniał, że w początkach XX wieku kapitalizm ostatecznie wkroczył w imperialistyczną fazę rozwoju, a argumentami miały być:

1. koncentracja produkcji i monopole

2. nowa rola banków, które zaczęły współdecydować o produkcji

3. rozwój kapitału finansowego i zastąpienie typowego dla kapitalizmu konkurencyjnego eksportu towarów przez eksport kapitałów, typowy dla monopoli

4. stworzenie rynku światowego i międzynarodowych karteli, walka o podział sfer wpływów i rynków między wielkimi mocarstwami

5. ogromny wzrost znaczenia państwa w funkcjonowaniu imperialistycznych monopoli

• postulował walkę zarówno z imperializmem jak i kapitalizmem

• zaciekle bronił filozoficznych tez Marksa, zwłaszcza tych o materializmie (cel Lenina był jeden, obalić wszelką krytykę i wątpliwości jego ideowych przeciwników, co do zasadności jego interpretacji marksizmu)

• mimo deklarowanej wierności marksizmowi Lenin dokonał istotnych zmian w teorii Marksa i Engelsa, dotyczyło to w pierwszym rzędzie rozumienia roli partii i relacji między partią a klasą robotniczą

2. leninowska koncepcja partii:

• Lenin poddawał krytyce wszelkie przejawy reformizmu w partiach socjaldemokratycznych i robotniczych (odrzucał również koncepcję samoświadomości klasy robotniczej)

• świadomość proletariacka i rewolucyjna klasy robotniczej, wg niego, musi zostać wniesiona do mas przez tych, którzy znają teoretyczne założenia marksizmu, a mogą nimi być tylko świadomie zorganizowani rewolucjoniści, bez względu na ich społeczne pochodzenie (przywódcza rola „wybitnych” i charyzmatycznych jednostek)

• organizacja partii, głosił, winna być oparta na zdeterminowanych, zawodowych rewolucjonistach, poddanych dyscyplinie i gotowych do poświęceń (struktury partii nie powinny być demokratyczne, a oparte wyłącznie na wewnętrznej dyscyplinie)

• taki pogląd, na organizację partii, doprowadził w rosyjskim ruchu socjaldemokratycznym do rozłamu na mienszewików (opowiadających się za demokratyzacją partii) i bolszewików (opowiadających się za koncepcją Lenina)

• partie typu bolszewickiego stały się obowiązującym modelem dla ruchu komunistycznego nie tylko w państwach obozu socjalistycznego, ale i na całym świecie

3. rewolucja proletariacka i warunki jej powodzenia:

• Lenin uważał rewolucję proletariacką za nieuchronną i nieuniknioną, zwalczał reformistów i rewizjonistów, którzy sądzili, że sprawa rewolucji w Rosji jest odległa ze względu na mglisty rozwój kapitalizmu

• początkowo aprobował ideę rewolucji burżuazyjno-demokratycznej popartej przez ruch socjaldemokratyczny, której rezultatem powinna być dyktatura proletariatu i chłopstwa (sojusz z chłopstwem Lenin uznawał za etap przejściowy)

• za drugie źródło poparcia i wzmocnienia dążeń rewolucyjnych uważał Lenin ogłoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowościowego (jednakże nie aprobował wszystkich żądań narodów uciskanych przez carat do samostanowienia)

• trzeci element wysunięty przez Lenina to postulat wykorzystania I wojny światowej i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia rewolucji, głosił, że wojna to skutek imperialistycznej polityki, a zatem obowiązkiem ruchu robotniczego powinno być zwalczanie wojny, jednak nie hasłami pacyfistycznymi, ale wznieceniem wojny domowej i rewolucji (Lenin propagował koncepcję „wojny jako kontynuatorki polityki innymi środkami”, bronił również wszelkich przejawów zbrojnej ekspansji ruchu robotniczego na inne kraje - rewolucja światowa)

4. Lenin o dyktaturze proletariatu, państwie i prawie:

• zagadnieniami dotyczącymi państwa i prawa Lenin zajął się w okresie kryzysu politycznego, przewidywał wiodącą rolę partii bolszewickiej

• analizował niemal wszystkie wypowiedzi Marksa i Engelsa dotyczące państwa i prawa

• Lenin obstawał przy ujmowaniu państwa wyłącznie jako instytucji klasy panującej:

1. państwo jest produktem i przejawem nieprzejednanego charakteru przeciwieństw klasowych

2. państwo jest to specjalna organizacja siły, organizacja przemocy w celu dławienia jakiejś klasy (każde państwo jest dyktaturą, bez względu na formę sprawowania władzy

• logiczną konsekwencją było stwierdzenie, że komunizm musi oznaczać - skoro jest on zniesieniem przeciwieństw klasowych - także zniesienie państwa (Lenin przewidywał, że w społeczeństwie nie będzie odrębnych organów władzy, nie będzie także prawa, gdyż przestrzeganie elementarnych norm zostanie wymuszone przez spontaniczny przymus społeczny)

• nowością w poglądach Lenina było rozwinięcie idei dyktatury proletariatu (miała ona stanowić okres przejściowy między kapitalizmem a komunizmem):

1. twierdził, że dyktatura proletariatu nie może się posłużyć starą formą państwa, nie może być pogodzona z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władz, z powszechnym prawem wyborczym i z równością wobec prawa

2. domagał się szczególnej roli dla rad delegatów, zmiany armii na siłę zbrojną ludu

3. akcentował z jednej strony konieczność zburzenia startej, biurokratycznej machiny, z drugiej podkreślał, że kontrola i ewidencja to filary państwa proletariatu

4. uważał, że dyktatura proletariatu jest zarazem „prawdziwą” demokracją, gdyż jest władzą większości sprawowaną przeciw mniejszościom wyzyskiwaczy (krytykował koncepcje demokracji burżuazyjno-liberalnej)

5. dyktatura proletariatu, wg niego, powinna istnieć tak długo, jak długo istnieje kapitalizm

6. nie ukrywał, że dyktatura proletariatu w praktyce oznaczać będzie dyktaturę partii komunistycznej

5. spadkobiercy leninizmu:

1. Józef Wissarionowicz Dżugaszwili - Stalin: (1879-1953)

• poglądy Stalina:

• zaciekły wróg Trockiego, dążył do pełnego przejęcia władzy w partii bolszewickiej (1928 r.), Stalin sam niewiele wniósł własnych idei do spuścizny leninowskiej

• system stworzony przez Stalina - stalinizm - to przede wszystkim totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca partia zmierzała do kontrolowania nie tylko gospodarki, nie tylko zewnętrznych aspektów życia, ale usiłowała wprowadzić także kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i filozofię

• ideową nowością było ogłoszenie przez Stalina tezy o „możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju” - koncepcja ta służyła głównie do rozgrywek politycznych toczonych na szczytach władzy

• opowiadał się za dyktaturą partii i za prawem państwa do stosowania pracy przymusowej w celu przyspieszenia industrializacji

• Stalin wysuwał jeszcze jedną tezę, a mianowicie głosił, że w miarę postępów w budowie socjalizmu, następuje zaostrzenie walki klasowej (ta koncepcja umożliwiła mu na ideologiczne uzasadnienie brutalnych czystek partyjnych)

• opowiadał się za jedynie obowiązującą wersją marksizmu, którą nazwał „marksizmem-leninizmem” („sprofanowana wersja ideologii Marksa i Lenina”)

2. Leon Dawidowicz Bronstein - Lew Trocki: (1879-1940)

• poglądy Trockiego:

• powołując się na dziedzictwo Lenina - głosił teorię rewolucji permanentnej (jego zdaniem rewolucja proletariacka nie miała szans zwycięstwa bez przerodzenia się w rewolucję światową)

• miał podobny stosunek do dyktatury i roli państwa co Stalin

• jako polityczny przeciwnik Stalina musiał emigrować z Rosji

4. Ideologia faszyzmu: (str. 328)

1. wieloznaczność terminu „faszyzm”:

• termin ten wszedł do języka politycznego Europy i świata jako nazwa oznaczająca ruch polityczny, założony w 1919 r. przez Benito Mussoliniego (1883-1945), włoskiego dziennikarza, byłego socjalistę

• Mussolini po zakończeniu I wojny światowej założył Fasci di Combattimento (Związki kombatanckie, słowo „fascio” znaczy związek, wiązka, dlatego też symbolem stał się pęk rózg liktorskich)

• po przejęciu władzy przez działaczy związku terminu „faszyzm” używano dla określenia programu i ideologii tego ruchu, a także dla oznaczenia ustroju politycznego Włoch

• przymiotnik „faszystowski” służył do oznaczania podobnych do włoskiego ruchów politycznych m.in. niemieckiego nazizmu

2. ruchy faszystowskie:

Po I wojnie światowej zaczęły pojawiać nowe partie - organizacje polityczne, mające na celu reprezentację interesów ogółu (narodu, państwa, itd.).

• cechy charakterystyczne partii faszystowskich:

• zmierzały one do tego by stać się partiami masowymi, powszechnymi

• ich organizacja była ściśle hierarchiczna i oparta na ścisłej dyscyplinie partyjnej (uniformizm)

• posiadały często oddziały zbrojne (tzw. bojówki)

• najważniejszą ich cechą był fakt, iż całe swoje istnienie opierały na autorytecie i uznaniu charyzmatycznej pozycji swego przywódcy

• skład społeczny tych ruchów (partii, organizacji, itd.) nie pozwala ich jednoznacznie zaklasyfikować (nie były to partie klasowe, w ich skład wchodzili reprezentanci wszystkich grup społecznych) - wszystkich członków łączyło rozczarowanie rezultatami zakończonej wojny i postanowieniami traktatu wersalskiego

• istotnym elementem tych ruchów był fakt, że ogromną liczbę członków stanowili żołnierze, którzy po demobilizacji nie mogli znaleźć dla siebie pracy ani uzyskać odpowiedniej dla ich ambicji pozycji społecznej

• partie faszystowskie miały stanowić alternatywę dla partii komunistycznych

• przykłady partii: NSDAP, Węgierski Ruch Narodowosocjalistyczny, rumuński Legion Michała Archanioła, belgijska REX, polski ruch Obóz Narodowo-Radykalny

3. ideologia faszyzmu - ogólna charakterystyka i źródła:

Faszyści mieli świadomość ogromnej wagi swej ideologii, programu politycznego, stylu życia, itd. Podobnie wypowiadali się na tematy dotyczące gospodarki, kanonów estetycznych, niechętnie natomiast zajmowali się kwestiami teoretycznymi, woleli realizować tzw. „filozofię czynu”. Faszyści gardzili pojęciem prawdy w sensie zgodności z obiektywną rzeczywistością, prawdą dla nich było przede wszystkim to, co się czuje, w co się wierzy (powrót do pewnych koncepcji romantyzmu). Jak wiadomo w organizacjach faszystowskich ogromną rolę odgrywali przywódcy, to właśnie do nich należało tworzenie ideologii, hierarchii wartości i celów, które partia powinna osiągnąć.

• źródła faszystowskich ideologii:

• faszyści odwoływali się m.in. do dziewiętnastowiecznych nurtów myślowych i ideologii (koncepcje nacjonalizmu, rasizmu i darwinizmu społecznego, romantyzmu politycznego)

• odwoływali się do filozofów, np. Hegla, Nietzschego, rasistów, np. Chamberlaina i Marrema

• istotnym źródłem dla faszystowskiej ideologii były historyczne odniesienia, m.in. do starożytnego Rzymu, pragermańskich zwyczajów i wierzeń i historycznych zwycięstw nad „odwiecznymi wrogami”, itp.

1. negacje faszystowskie:

• faszyści odrzucali m.in. zasady, które tkwiły u źródeł liberalizmu (indywidualizm, racjonalizm, równość ludzi, liberalizm gospodarczy, pluralizm polityczny, itd.)

• totalnie krytykowali marksizm, komunizm i socjalizm

• krytyce poddawano wszelkie przejawy indywidualizmu (uważano, że jednostka jest niczym wobec narodu, państwa, sprzeciwiano się koncepcjom umowy społecznej)

• faszyści głosili pochwałę elit, a miernikiem ich wyróżniania miały być zasługi dla państwa i narodu (skrajny antyegalitaryzm)

• ostrej krytyce poddawano także idee humanizmu i pacyfizmu, wyśmiewając je i uznając za wyraz słabości

• demokrację faszyści pojmowali jako wynalazek rewolucji francuskiej, głosili że jest ona niezgoda z naturą, podobnie jak parlamentaryzm („parlament to skupisko miernot” - A. Hitler)

2. nacjonalizm, rasizm, antysemityzm:

• wspólnym elementem ideologii faszystowskich jest nacjonalizm, a więc ideologia głosząca wyższość własnego narodu nad pozostałymi (zasadą etyczną nacjonalizmu jest wszystko to, co jest dobre i moralne, jeżeli służy własnemu narodowi

• w przypadku faszyzmu nacjonalizm przybierał najbardziej skrajną, szowinistyczną formę: połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami

• charakteryzował się również ogromnym rasizmem i antysemityzmem (podstawy ideologiczne obu nurtów zostały zaczerpnięte od XIX-wiecznych twórców i propagatorów rasizmu; istotą faszystowskiego rasizmu było uznanie, że rasa „wyższa” ma moralne prawo do panowania nad niższymi rasami, gdyż z natury swej rasy ma monopol na prawdziwą kulturę, moralność, itd.; rasizm w ruchach faszystowskich występował z różnym nasileniem i natężeniem; często odwoływano się do tzw. więzów krwi całego narodu - na bazie tego budowano wspólnotę duchową narodu; skrajność faszystowskiego rasizmu przejawiała się przede wszystkim w chęci fizycznego zniszczenia „rasowych wrogów”)

3. darwinizm społeczny i pochwała wojny:

• darwinizm społeczny to nic innego niż przeniesienie na życie społeczne odkryć Darwina

• zasady darwinizmu społecznego faszyści przywoływali dla usprawiedliwienia krytyki demokracji, egalitaryzmu, własnej zaborczości i dążeń do hegemonii nad innymi

• faszyści głosili pochwałę wojny, kult tężyzny fizycznej i przemocy, gloryfikowali człowieka nadprzeciętnego i odważnego (odwoływano się przy tym do „naukowych” uzasadnień)

• głosili również pochwałę „płodnej a dobroczynnej” nierówności ludzi, twierdząc, że równość to ideał dla ludzkich miernot

4. program społeczny faszyzmu:

• faszyści odwoływali się (co przyczyniło się do ich popularności) do haseł sprawiedliwości społecznej (np. krytyka liberalizmu ekonomicznego rodzącego nierówności ekonomiczne obywateli, głoszenie haseł zniesienia podziałów klasowych, wprowadzenie własności państwowej, rozwój pomocy społecznej, oświaty, likwidacja bezrobocia, wyzysku gospodarczego)

• warto pamiętać, że faszyści nie czynili zamachów na własność prywatną (z wyjątkiem własności „rasowych wrogów”), jednakże faszystowskie państwo nie było „nocnym stróżem”

• wiele z socjalnych postulatów faszyści nie zrealizowali, miały one raczej charakter deklaratoryjny i demagogiczny

5. państwo, dyktator i prawo:

• faszystowska koncepcja państwa była urzeczywistnieniem faszystowskich poglądów - państwo miało być totalne i wszechobecne, oznaczało to dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa

• szczególną rolę w państwie, co oczywiste, miał mieć przywódca partii - wódz, który stał ponad państwem, narodem i prawem

• postulowano monopartyjność i likwidację wszystkich organizacji politycznych przeciwnych faszyzmowi (likwidacja opozycji)

• państwo faszystowskie jest państwem nieustannej kontroli światopoglądowej, zmierza do pełnego kontrolowania nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli (wychowanie obywateli, określenie kanonów estetycznych, moralnych, modelu rodziny, itp.)

• prawo było pojęciem względnym - tworzono je w zależności od bieżących potrzeb wodza

6. dyskusja nad istotą i przyczynami faszyzmu: (str. 336)

5. Doktryny autorytarne: (str. 338)

W okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne, bazujące jak pozostałe na kryzysie systemu parlamentarno-demokratycznym.

• cechy charakterystyczne doktryn autorytarnych:

• głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki

• przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, aczkolwiek unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza

• od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa

• wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu

• autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych

• zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo)

• przykłady państw autorytarnych: sanacyjna Polska, Austria za E. Dollfussa, Portugalia za Salazara, Turcja za K. Atatürka

6. Kościół katolicki wobec problemów politycznych i społecznych pierwszej połowy XX wieku: (str. 339)

1. Kościół a procesy laicyzacji i demokratyzacji:

Społeczna koncepcja „uwspółcześnienia” Kościoła, zapoczątkowana przez Leona XIII, została podjęta z całą konsekwencją dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku. Następcy Leona XIII (Pius X, Benedykt XV, Pius XI, Pius XII), zasiadający na Tronie Piotrowym w pierwszej połowie wieku, nie zawsze przyjmowali stanowisko zgodne z wytycznymi wielkiego poprzednika (wiąże się to prawdopodobnie z burzliwymi i gwałtownymi zmianami, jakie zachodziły na ich oczach w Kościele i społeczeństwach wielu krajów).

• najistotniejsze problemy Kościoła w I połowie XX wieku:

• gwałtowna laicyzacja życia politycznego, połączona z upowszechnieniem się republikańskich i demokratycznych form państwa (np. koncepcje rozdziału kościoła od państwa)

• ostra walka z religią władz radzieckich w ZSRR

• ruch modernistyczny w Kościele (moderniści kwestionowali monopol Kościoła na interpretację zasad wiary, podważali hierarchiczność)

Kościół w różny sposób walczył z zaistniałymi problemami (reforma prawa kanonicznego za Piusa X, encykliki zakazujące lub ograniczające działalność polityczną katolików bez zgody kościoła, tworzenie organizacji społecznych zrzeszających katolików, np. „Akcja Katolicka”, itp.).

2. nauka Kościoła o komunizmie i faszyzmie: (str. 341)

3. encyklika „Quadragesimo Anno”:

• jedna z najważniejszych encyklik okresu międzywojennego wydana przez Piusa XI w 1931 r.

• papież potwierdził w niej, że rozważając ustrój sprawiedliwości społecznej należy wyrzekać się zarówno indywidualizmu, jak i kolektywizmu (krytykował zarówno elementy kapitalizmu, np. wyzysk, jak i socjalizmu, np. koncepcje własności społecznej)

• formułował zasadę subsydiarnej roli państwa w sferę ekonomiki

• Pius XI opowiadał się za korporacjami, stanami zawodowymi, jako formami organizacji społeczeństwa

§ 9. IDEOLOGIE I DOKTRYNY PO DRUGIEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ: (str. 345)

1. Od rywalizacji systemów do idei jedności kontynentów: (str. 345)

1. ład jałtański i jego załamanie - 1945-1989:

Druga wojna światowa, jak powszechnie wiadomo, odcisnęła poważne piętno na historii XX wieku, pośrednio stała się również przyczyną nowego ładu Europy i świata. Ustalony w Jałcie i Poczdamie powojenny porządek regulował dokładnie podział wpływów pomiędzy dwa supermocarstwa: USA i ZSRR. Natomiast rok 1989 jest formalnie przyjmowany za rok destrukcji ustroju komunistycznego w państwach bloku socjalistycznego.

Państwa Europy Środkowowschodniej znalazły się pod bezpośrednią kontrolą Związku Radzieckiego, narzucano im socjalistyczny ustrój, wprowadzano gospodarkę planowo-rozdzielczą, urzeczywistniano „radziecką (stalinowską) koncepcję państwa”.

Okres od 1945 do 1989 roku charakteryzował się ogromną rywalizacją USA i ZSRR o hegemonię nad światem, dochodziło do licznych konfliktów politycznych, „walk” wywiadów, istniało ogólne poczucie narastającego napięcia („zimna wojna”). To, że nie doszło do zbrojnej konfrontacji między mocarstwami należy zapewne zawdzięczać groźbie nuklearnej zagłady. Był to również okres „rywalizacji” między ustrojami polityczno-gospodarczymi, między socjalizmem i liberalizmem, między gospodarką planową, a kapitalistyczną.

2. rozwój nauki i techniki: (str. 346)

2. Krytyka totalitaryzmu jako teoretyczna podstawa ideologii demokratycznych: (str. 348)

1. pojęcie totalitaryzmu:

• totalitaryzm przeciwstawiany był pluralizmowi, rządom demokratycznym, liberalizmowi

• termin został wprowadzony przez włoskich faszystów i dotyczył państwa totalnego, totalitarnego, „wszechobejmującego”, był uznawany za XX-wieczną dyktaturę, jak dotąd wcześniej nieznaną

• przymiotnik totalitarny odnoszono zarówno do państw faszystowskich, jak i do państw „realnego socjalizmu” (z jednej strony charakteryzowano państwo totalitarne jako państwo „ideologiczne”, dążące do kontroli nad całokształtem aktywności jednostki ludzkiej w imię określonej ideologii, z drugiej strony podkreślano fikcyjność ideologii i akcentowano określone struktury i mechanizmy sprawowania władzy)

• rozmaicie interpretowano przyczyny totalitaryzmu:

~ amerykański politolog, N. S. Timasheff, definiował go jako cechę państwa, polegającą na nieograniczonym rozszerzeniu funkcji państwa

~ niemiecki historyk, H. Buchheim, definiował go jako reżim chcący ukształtować człowieka na obraz własnej doktryny, zakładający i dążący do totalnej kontroli jego myśli

~ C. J. Friedrich i Z. Brzeziński definiowali społeczeństwo totalitarne, w którym:

1. istnieje oficjalna ideologia, składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty życiowe ludzkiej egzystencji (musi być ona biernie akceptowana przez ludzi)

2. istnieje jedna masowa partia, z liderem na czele

3. występuje kontrolny monopol takiej partii nad wszelkimi siłami zbrojnymi

4. wszelkie media są pod ścisłym nadzorem ze strony władzy

5. występuje system terrorystycznej kontroli policyjnej, skierowanej zarówno wobec „wrogów”, jak i ludności państwa

6. istnieje centralnie zarządzana gospodarka i kontrola nad nią

2. Hanna Arendt: (1906-1975), filozof, uczennica Karla Jaspersa, wielka moralistka XX wieku, urodzona w Hanowerze, autorka m.in.: „Korzeniu totalitaryzmu”, „O rewolucji”, „Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła”.

• poglądy Arendt:

• określała totalitaryzm jako nową formę rządzenia, całkowicie odmienną od despotyzmu, tyranii czy dyktatury

• twierdziła, że istotą totalitaryzmu jest całkowite odrzucenie prawa, zastąpionego przez dynamikę ruchu totalitarnego

• terror jest irracjonalny - istnieje sam dla siebie

• wg niej, źródeł totalitaryzmu należy szukać w antysemityzmie, w ideologii imperializmu, wreszcie - w powstaniu społeczeństwa i ruchów masowych, ruchów, które pozbawiają ludzi autentycznego poczucia uczestnictwa w życiu politycznym

• niezrealizowanie wszystkich postulatów rewolucji burżuazyjnej, Arendt również zaliczyła do przyczyn totalitaryzmu

3. Karl Popper: (1902-1994), filozof związany z pozytywistyczną szkołą wiedeńską, autor głośnej pracy „Logika odkrycia naukowego”, a także „Społeczeństwa otwartego”, „Nędzy historyzmu”.

• poglądy Poppera:

• krytycznie odniósł się do poglądów filozoficznych, społecznych i politycznych Platona, Arystotelesa, Hegla i Marksa (zarzucał im stworzenie systemów, opartych na założeniu, iż historia ma obiektywny sens, inaczej cel, który można poznać naukowo)

• źródeł totalitaryzmu upatrywał w wierze w istnienie takiego sensu historii - „ci którzy go znają, uzurpują sobie prawo do stworzenia totalitarnego społeczeństwa, kontroli nad całością życia społecznego

• występował w obronie społeczeństwa otwartego, czyli takiego społeczeństwa, które uznaje różnice między faktami a wartościami, uznaje możliwość błędu w każdej teorii - społeczeństwo otwarte dopuszcza istnienie różnych zdań i poglądów (zgodnie z zasadą: „ja mogę się mylić, ty możesz mieć rację, i wspólnym wysiłkiem możemy zbliżyć się do prawdy”), jest ono oparte na ustroju demokratycznym

• odrzucał wszelki profetyzm społeczny („prorokowanie społeczne”) - wg niego prowdzi on ludzi do zniewolenia w imię utopijnych wizji

4. Raymond Aron: (1905-1983), francuski socjolog i politolog, jeden z wybitnych krytyków totalitaryzmu, autor m.in. „Etapów myśli socjologicznej”, „Opium intelektualistów”, „Demokracja i totalitaryzm”.

• poglądy Arona:

• krytykował utopijny charakter marksizmu - „globalną inżynierię społeczną w imię utopijnych ideałów”

• popierał ideę o konwergencji (zbieżności) społeczeństwa kapitalistycznego i jego przejściu do społeczeństwa industrialnego, konsumpcyjnego i wiązał z tym procesem nadzieję na zakończenie ery konfrontacji ideologicznej („wolność od biedy” jego zdaniem miała odciągnąć ludzi od ideologii utopijnych)

• był zagorzałym zwolennikiem demokracji, wolności formalnych (słowa, prasy, osobistej, politycznej), twierdził, że problemem XX wieku jest deprecjonowanie owych wartości)

5. polityczna funkcja krytyki totalitaryzmu:

• krytyka totalitaryzmu była zarazem krytyką ideologii utopijnych, faszystowskich i komunistycznych

• krytyka konstruktywnie wpływała na szerzenie wartości pluralizmu politycznego i społecznego, znaczenia jednostki ludzkiej

• była ona obroną demokracji, wolnego rynku, wolności politycznej, itd.

3. Ideologia komunizmu powojennego: (str. 352)

1. doktryna „realnego socjalizmu”:

• ideologia socjalizmu nie ograniczała się jedynie do kontynentu europejskiego, objęła ona również swym zasięgiem wiele państw świata

• w 1977 roku ogłoszono oficjalnie, że w ZSRR zbudowano zręby komunizmu, a ustrój państw tzw. satelickich określano mianem „realnego socjalizmu”

• oficjalną doktryną pozostawał nadal marksizm-leninizm, jednakże ideologia komunizmu przestała być wyznacznikiem polityki partii rządzącej, raczej stała się fasadą, umożliwiającą rządy partii

• rządzące partie komunistyczne tolerowały niektóre zachowania obywateli, jawnie sprzeczne z obowiązującą ideologią, jeżeli te nie zagrażały ich władzy (ogromny relatywizm rządzących)

• w państwach „realnego socjalizmu” nie wolno było dyskutować nad zasadnością ideologii, podważać autorytetu partii (widać zatem ewidentnie, że elicie rządzącej bardziej zależało na utrzymaniu się przy władzy, aniżeli na rzeczywistym działaniu na rzecz komunizmu - „dawni rewolucjoniści stali się obrońcami korzystnego dla nich status quo”)

• po śmierci Stalina prysł mit o jedności ruchu komunistycznego, jedynie wiodącą rolę uzurpował sobie ZSRR

2. eurokomunizm:

Doktryna eurokomunizmu była wyrazem ewolucji zachodnioeuropejskiego ruchu komunistycznego, do którego należały m.in.: Francuska Partia Komunistyczna i Włoska Partia Komunistyczna - odgrywały one bardzo istotną rolę w swoich państwach. Początkowo partie te realizowały radziecką koncepcję socjalizmu, powołując się na Marksa i Lenina. Stosunkowo szybko jednak przyszło załamanie takiej koncepcji, zwłaszcza po radzieckiej interwencji na Czechosłowację.

• cechy eurokomunizmu:

• miała być to doktryna, która miała umożliwić komunistom zachodnim wejście na scenę polityczną nie tylko w charakterze partii opozycyjnych, ale i przyjęcie odpowiedzialności za rządy

• takie podejście wymagało odejście od skostniałego marksizmu-leninizmu

• twórcami tej doktryny byli m.in.: Francuz - G. Marchais, Włoch - E. Berlinguer, Hiszpan - S. Carillo, jej początki sięgają 1974 roku

• eurokomuniści odrzucali ideę dyktatury proletariatu i akceptowali zasady demokracji (wolność polityczna, rządy parlamentarne, zachowanie praw obywatelskich, itd.)

• propagowali solidarność wszystkich klas, rezygnując z hasła walki klas

• programowym novum eurokomunizmu było odstąpienie od wymogu jedności światopoglądowej członków partii (zarzucono propagowanie ateizmu, uznano pluralizm i swobodę religijną), pozostawiono koncepcję rozdziału Kościoła od państwa

• odrzucono oficjalnie leninizm, a marksizm uznano za teorię, która winna być twórczo rozwijana, a nie traktowano jako doktryna

• eurokomuniści odchodzili również od idei całkowicie upaństwowionej i centralnie sterowanej gospodarki (państwo ma ograniczać się do kontroli nad wielkimi i kluczowymi przemysłami)

• doniosłym punktem było odżegnanie się eurokomunizmu od idei, że państwo radzieckie jest naturalnym przywódcą światowego ruchu komunistycznego

• wiele z poglądów eurokomunistów zostało zaczerpnięte od postulatów europejskich socjaldemokratów

3. chiński wariant komunizmu - maoizm: (str. 355)

4. Marksizm jako teoria intelektualistów: (str. 356)

1. szkoła frankfurcka:

• cechy charakterystyczne:

• była to szkoła skupiająca grono intelektualistów, niekoniecznie zaangażowanych politycznie, którym bliskie były koncepcje lewicowe, potępiali oni jednak leninizm i struktury państwa komunistycznego

• nazwa pochodzi od grupy uczonych skupionych w Instytucie Badań Społecznych - pierwszym kierownikiem był Carl Grünberg

• szkoła ta przyjmowała marksizm jako metodę badawczą, zajmowano się w niej kwestiami alienacji, zwłaszcza alienacji pracy

• najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły byli m.in.: Erich Fromm, Max Horkheimer, Theodor Wiesengrund Adorno

2. teoria krytyczna:

Teoria krytyczna nie jest dziełem jednego filozofa, jakkolwiek najwięskzy udział w jej sformułowaniu miał Max Horkheimer.

• poglądy Horkheimera:

• podstawowym problemem postawionym przed teorią krytyczną był problemem związku bazy i nadbudowy

• punkt wyjścia był taki, że klasa robotnicza jest podmiotem historii, ale tej roli nie spełnia automatycznie - bowiem wielu robotników, wbrew obiektywnym interesom klasowym, popiera nazizm, faszyzm, a także system amerykański

• ostatecznie podkreślał funkcję nadbudowy i jej wpływ na bazę (formułowanie teorii, samo w sobie jest krytyką istniejącego świata i służy człowiekowi do jego przeobrażenia - innymi słowy - ideologia ma istotny wpływ na postępowanie człowieka)

3. Herbert Marcuse: (1898-1980), filozof niemiecki, wykładał m.in. na Harvardzie i Columbii, autor licznych prac: „Rozum i rewolucja”, „Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego”.

• poglądy Marcusea:

• duży wpływ na jego poglądy odegrały koncepcje Marksa, zwłaszcza te o dotyczące alienacji, rozumianej jako wyobcowanie prawdziwej istoty człowieka

• zastanawiał się nad istotą człowieczeństwa - doszedł do wniosku, że być człowiekiem znaczy być wolnym (ta koncepcja pozwalała mu na podjęcie krytyki społeczeństwa, zniewalającego, tłumiącego ludzkie dążenia)

• Marcuse uważał, że cywilizacja społeczeństwa przemysłowego czyni z ludzi automaty, konsumentów i producentów niezdolnych do uświadamiania sobie własnych, ludzkich potrzeb (porównał to społeczeństwo do totalitaryzmu - jest to totalitaryzm technologiczny)

• krytykował również, w równym stopniu, państwo komunistyczne

• wzywał do rewolucji, która zniesie system zniewolenia, dając jednostkom „egzystencję uspokojoną”, jej awangardą miała być tzw. „nowa lewica” - młodzież i elity intelektualne, które pociągną za sobą proletariat

• Marcuse na równi czerpał ze spuścizny ideowej Marksa, Hegla i Freuda (jego filozofia jest eklektyczna i niekiedy niejasno formułowana)

4. Jürgen Habermas: (ur. 1929), niemiecki autorytet moralny i naukowy, jest przykładem poszukiwania filozofii niepozytywistycznej, ale i nie operującej schematami marksistowskimi, takimi jak baza i nadbudowa, autor dzieła pt. „Po Marksie”.

• poglądy Habermasa:

• z teorii krytycznej przejął ideę filozofii jako krytyki społecznej sytuacji dominacji (nie wysuwa jednak koncepcji „zniesienia” dotychczasowego społeczeństwa)

• twierdzi, że marksizm nie jest zdolny do formułowania recept na rozwiązanie problemu dominacji, ponieważ wtedy przekształca się w utopię rewolucyjną

• Habermas uważa, że należy zająć się teorią komunikacji (porozumiewania się) - postuluję wprowadzenie warunków do idealnego dialogu

• wysuwając koncepcję komunikacji, Habermas dochodzi do pochwały demokracji, która wg niego umożliwia wprowadzenie owych idealnych warunków do dialogu (ład demokratyczny zakłada m.in. równość wszystkich uczestników „dialogu”, wolność komunikowania się, a także wolność dokonywanych wyborów)

5. perspektywy marksizmu:

• marksizm jako koncepcja rewolucyjnej zmiany świata przeżył się, ale nadal pozostanie w świadomości filozofów i historii myśli politycznej i socjologicznej

5. Teorie konwergencji - alternatywa wobec marksistowskiej teorii rozwoju społecznego: (str. 359)

1. ogólna charakterystyka:

• termin „konwergencja” znaczy tyle, co „upodobniająca, prowadząca do upodobnienia ewolucja”

• koncepcja ta głosi, że rozwój społeczny doprowadzi w przyszłości do powstania nowego systemu społecznego, który nie będzie ani systemem kapitalistycznym, ani socjalistycznym, ale systemem całkowicie odmiennym, choć niekiedy zachowującym pewne cechy każdego z nich (argumentem tej teorii ma być gwałtowny rozwój naukowo-techniczny)

• rozwinięto koncepcję „rewolucji technologicznej”

2. James Burnham: (ur. 1905), amerykański socjolog, w młodości był trockistą, autor książki pt. „Rewolucja menedżerska”.

• poglądy Burnhama:

• wysunął tezę, że we wszystkich państwach dokonała się, bądź dokona się w najbliższej przyszłości wielka rewolucja, której efektem będzie objęcie władzy przez nową klasę - menedżerów czyli kierowników (klasa ta opanuje środki produkcji, nie tyle w wyniku zmiany tytułów własności, ile w wyniku decydowania przez nią o tym, jak te środki zostaną wykorzystane)

• menedżerowie opanują także zarządzanie państwem, są oni bowiem fachowcami, biurokratami, menedżerami polityki (po opanowaniu państwa będą zmierzali do upaństwowienia środków produkcji)

• Burnham uważał, że pochód menedżerów ku władzy rozpoczął się w Rosji w 1917 r., że jego przejawem był faszyzm i nazizm, a także wprowadzenie New Deal w USA

• jego teoria wyraża głęboki pesymizm: „żadna rewolucja socjalistyczna nie miała i nie będzie mieć miejsca, idee socjalizmu posłużyły do utorowania drogi władzy elicie kierowników, tak jak w innych krajach posłużyły ku temu faszyzm i nazizm”

3. wizje społeczeństwa przyszłości. Ocena idei konwergencji: (str. 360)

6. Ewolucja liberalizmu socjalnego; doktryna państwa dobrobytu: (str. 361)

1. przesłanki historyczne:

• pierwsze trzydzieści lat po drugiej wojnie światowej upłynęło pod znakiem popularności idei liberalizmu socjalnego

• istotną przyczyną poszukiwania nowej formuły liberalizmu był związek między rozwojem faszyzmu a kryzysem gospodarki wolnorynkowej w okresie międzywojennym (liberalizm został zmuszony do poszukiwania nowych rozwiązań w obliczu popularności idei socjalistycznych i faszystowskich)

2. doktryna państwa dobrobytu:

• cechy charakterystyczne:

• punktem wyjścia dla teoretyków państwa dobrobytu było twierdzenie, że współczesne państwo kapitalistyczne nie jest państwem - „stróżem nocnym”, nie pozostaje bierne wobec problemów społecznych i gospodarczych, ale przejmuje organizację życia gospodarczego i społecznego i w coraz większym stopniu zmierza do realizacji idei sprawiedliwości społecznej

• różne terminy: państwo dobrobytu, państwo socjalne, państwo świadczące usługi, państwo opatrznościowe

• teoretycy przytaczali historyczne przykłady stopniowego odchodzenia organizacji państwowych od klasycznego modelu państwa liberalnego, np.:

1. reformy w Niemczech doby Bismarcka - obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek choroby, kalectwa i wypadków przy pracy

2. reformy angielskie z lat 1906-1914 - emerytury dla osób powyżej 70 roku życia, ubezpieczenia jak w Niemczech

3. reformy w USA związane z New Deal (Nowy Ład)

• za zjawiska charakterystyczne dla państwa dobrobytu uznawano:

1. subsydiarną rolę państwa w rozmaitych gałęziach gospodarki (zapobieganie kryzysom, walka z bezrobociem)

2. rozbudowę socjalnej funkcji państwa (ubezpieczenia zdrowotne, społeczne, rodzinne, itd.)

3. realizowanie zasady sprawiedliwości społecznej i zasady „równych szans” (państwo prowadzi aktywną redystrybucję dochodu narodowego)

4. istnienie demokracji politycznej

• główni teoretycy - Gunnar Myrdal, John Kenneth Galbraith: (str. 363)

7. Socjaldemokracja po roku 1945: (str. 364)

1. powstanie i program Międzynarodówki Socjalistycznej:

Ruch socjaldemokratyczny w okresie międzywojennym pozostawał w jawnej wrogości do Międzynarodówki Komunistycznej, natomiast po II wojnie światowej stał się ważnym elementem funkcjonowania systemów demokracji zachodnich.

W 1951 roku, w wyniku współpracy partii wielu krajów, utworzono Międzynarodówkę Socjalistyczną we Frankfurcie nad Menem.

• program organizacji:

• przede wszystkim wyraźne rozgraniczenie idei socjalizmu od komunizmu

• socjalizm definiowano jako ruch wszystkich, którzy są przeświadczeni, iż należy położyć kres wyzyskowi człowieka przez człowieka i dążą do tego, by całe społeczeństwo miało prawo stanowienia o życiu gospodarczym

• popierano demokrację polityczną i wszelkie prawa i wolności człowieka

• propagowano tzw. ideę demokracji gospodarczej (połączenie gospodarki planowej z ideą własności społecznej i prywatnej) - pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, zabezpieczenie społeczne, sprawiedliwy podział dochodów i majątków, stałe podnoszenie dobrobytu

• szeroko przedstawiano wachlarz zabezpieczeń socjalnych ze strony państwa - prawo do pracy, do pomocy lekarskiej, ochrony macierzyństwa, itd.

• propagowano ideę walki wszystkich ludzi ze światową nędzą (połączenie międzynarodowych wysiłków w celu osiągnięcia tego celu)

• program socjaldemokratów nie odrzucał możliwości współpracy z innymi partiami o odmiennych poglądach (np. z chadecją czy ruchami chłopskimi), nie propagował idei rewolucji i obalenia kapitalizmu

• warto pamiętać, że obrona demokracji czyniła z partii socjaldemokratycznych partnera politycznego dla partii liberalno-demokratycznych

2. najważniejsze partie socjaldemokratyczne Europy i ich polityka: (str. 366)

8. Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa - intelektualne uzasadnienie liberalnej demokracji: (str. 367)

1. renesans koncepcji umowy społecznej:

Ostatnie trzydzieści lat przyniosło wielki wzrost zainteresowania teoretyków koncepcją umowy społecznej, szeroko propagowanej m.in. przez: Locke, Hobessa i Rousseau. Współcześni filozofowie, zwłaszcza społeczni (np. Amerykanie - Robert Nozick i James Buchanan) w swych rozważaniach dotyczących koncepcji umowy społecznej dochodzą do różnych konkluzji, często ze sobą sprzecznych, mogących stanowić idealną pożywkę ideologiczną dla różnych orientacji politycznych.

Pomimo różnych poglądów współcześni filozofowie są zgodni do dwóch tendencji:

1. pierwszą z nich jest odchodzenie od teorii społecznych, które zakładały zdeterminowanie życia społecznego przez czynniki obiektywne (rozwój ekonomiczny, historyczny, społeczny)

2. druga wynika z upowszechnienia się przekonania, że demokracja jest trwałą formą organizacji życia politycznego

2. John Rawls: (ur. 1921), amerykański filozof, pracownik m.in. uniwersytetów Cornell i Harvard, autor m.in.: „Teorii sprawiedliwości”, „Sprawiedliwość jako uczciwość wzajemna: polityczna, nie metafizyczna”.

• poglądy Rawlsa i jego dwie koncepcje:

1. równość jako element umowy:

• jego teoria sprawiedliwości miała być w założeniu teorią uniwersalną, jednakże w ostateczności ograniczył ją do państwa

• twierdził, że współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, mianowicie takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości

• uważał, że umowa społeczna zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy” (oznacza ona, że nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności)

• ludzie umawiający się postępują wg zasady maximinu - „maksymalizacja zysków i minimalizacja strat” (typowe racjonalne postępowanie)

• Rawls wymieniając wachlarz wolności pozostaje w kręgu tradycyjnego liberalizmu

2. ograniczenie nierówności:

• Rawls zmodyfikował nieco tradycyjną koncepcję liberalizmu, który w swych założeniach koncentrował się na wolności i równej wolności (nie usprawiedliwiał on każdej nierówności)

• pisał, że nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno:

1. z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń

2. związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans

• potwierdza on, że wszelkie nierówności, bez konstruktywnego uzasadnienia nie są do zaakceptowania, ponieważ najczęściej uderzają w najmniej uprzywilejowanych

9. Ideologie krajów Trzeciego Świata: (str. 369)

1. uwarunkowania historyczne: (str. 369)

2. wpływy komunizmu: (str. 371)

3. socjalizm indyjski: (str. 371)

4. socjalizm afrykański: (str. 372)

5. islam jako ideologia polityczna: (str. 374)

10. Odrodzenie idei liberalnych: od neoliberalizmu po liberalizm konserwatywny: (str. 375)

1. neoliberalizm:

Neoliberalizm stanowił reakcję na rozwijający się interwencjonizm państwowy, przy czym neoliberałowie krytykowali głównie te doktryny i ideologie, które ograniczały wolność jednostki w jakiejkolwiek mierze.

• cechy charakterystyczne neoliberalizmu:

• odrzucenie programu pomocy społecznej (pomoc zabija inicjatywę jednostki i musi prowadzić do zagrożenia wolności i swobód

• obrona tradycyjnych wartości klasycznego liberalizmu

• główni przedstawiciele tej doktryny to: amerykańscy prezydenci m.in. Warren Gamaliel Harding, Herbert Hoover

1. Walter Lippmann: (1889-1974), wybitny publicysta amerykański, pisarz polityczny i uczony - socjolog, autor licznych książek, m.in.: „Opinia publiczna”, „Metoda wolności”, „Dobre społeczeństwo”, nad tą ostatnią książką odbyła się międzynarodowa dyskusja, która przeszła do historii jako tzw. Colloque Lippmann (Paryż 1938 r.), brali w niej udział najwybitniejsi, późniejsi luminarze liberalizmu - Friedrich August von Hayek, Wilhelm Röpke, Ludwig von Mises, Raymond Aron - „naukowa międzynarodówka liberałów”.

• poglądy uczestników dyskusji:

• uczestnicy sympozjum zgadzali się w zasadzie co do jednego: największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy państw (oznacza to po prostu triumf kolektywizmu nad indywidualizmem)

• postulowali ożywienie i przypomnienie filozofii liberalnej

• ich niepokój wzbudzały te doktryny i ideologie, które w swych programach lekceważyły dobro jednostki na rzecz „abstrakcyjnego” ogółu - narodu, rasy, państwa

• kwestionowali ideę liberalizmu socjalnego, zwłaszcza w tym punkcie, gdzie głosiła ona możliwość wpływu na organizowanie przez ludzi harmonijnego i racjonalnego społeczeństwa

• liberalne prawa ekonomiczne traktowali jako prawa przyrody, tak więc, wg nich, nonsensem byłoby zmienianie tychże praw („nie można zmieniać tego co jest zgodne z naturą”)

• uważali, że społeczeństwo rozwija się najlepiej, gdy jest wolne, przeciwstawiali się tzw. „planowaniu życia społecznego”

• Lippmann protestował przeciw tezie, że demokracja mogłaby mieć wpływ na zakres wolności - nie może być tak, mówił, by wolność jednostki zależała od woli większości, są bowiem prawa, które obowiązują z samej natury człowieka (np. prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los)

2. socjalne państwo prawne:

Ideolodzy neoliberalizmu, pomimo że swą działalność rozpoczęli już przed II wojną światową, pozostawali do lat siedemdziesiątych XX wieku w defensywie. Wiadomo, że po zakończeniu wojny, rządy wielu państw, wolały propagować ideę interwencjonizmu państwowego - przejawiało się to m.in. w doktrynach zachodnich socjaldemokratów, „socjalnych” liberałów i komunistów. Państwem, które po wojnie starało się ograniczyć interwencjonizm, była RFN - twórcy jej konstytucji określili, że będzie to „socjalne państwo prawne”.

• cechy charakterystyczne socjalnego państwa prawnego:

• obowiązkiem państwa było zapewnienie jednostce wolności (szeroki wachlarz praw i wolności obywatelskich, m.in.: wolność osobista, wolność przekonań, wyznania, słowa i prasy, wolność zrzeszania się, wolność inicjatywy gospodarczej)

• niemieccy chadecy, mając świadomość, że konstytucja nic nie wspomina o zabezpieczeniach socjalnych, rozwijali pojęcie państwa socjalnego w duchu nauki Kościoła (własność prywatna to rzecz święta)

• interwencjonizm państwa powinien mieć miejsce wtedy, gdy koncentracja własności zagraża wolności: państwo powinno stworzyć takie ramy prawne dla działalności jednostek, aby zlikwidować brak równowagi i ograniczyć władzę ekonomiczną, pochodzącą z akumulacji kapitału i środków produkcji w jednym ręku (krótko mówiąc ma państwo ma strzec przed praktykami monopolistycznymi)

• wielu teoretyków uważało, że termin „socjalne” pozostaje w sprzeczności z terminem „prawne” - państwo prawne musi bowiem traktować obywateli na równi wobec prawa, natomiast państwo socjalne traktować ludzi nierówno, dając przywileje biednym (gorącym zwolennikiem takiej teorii był Hans Hubert, który twierdził, że ludzie, którzy nie są skłonni wziąć odpowiedzialności za swój los, w rzeczywistości nie są ludźmi wolnymi)

Podsumowując państwo socjalne było rozwiązaniem pośrednim między formułą państwa dobrobytu, a formułą klasycznego liberalizmu. Duży nacisk kładziono na przymiotnik „prawny” państwa, chodziło głównie o zapewnienie zasady pewności prawa, bezpieczeństwa prawnego, zasady „lex retro non agit” i zasady równości prawa i jego zgodności z konstytucją.

3. Friedrich August von Hayek: (1899-1992), laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974 r., jeden z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych rzeczników liberalizmu, pracował m.in. w Wiedniu, Londynie i Chicago, autor „Czystej teorii kapitału” (za tą pracę otrzymał właśnie nagrodę), „Drogi do niewolnictwa” i „Prawa, ustawodawstwa i wolności”.

• poglądy von Hayeka:

• odrzucał przymiotnik „neo” dla swojego liberalizmu, zwracając uwagę, że liberalizm jaki propaguje jest jedynie powrotem do klasycznych zasad, a nie jakimś nowym liberalizmem

• w pewnym sensie był filozofem polityki - swe wywody rozpoczynał od usunięcia tzw. „błędu myślenia kartezjańskiego” (polegał on na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm, na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne)

• wg Hayeka postęp dokonuje się przez przypadkowe i nieprzewidywalne działania ludzkie, stąd wyciągał wniosek, że podstawową wartością jest wolność

• dwie kwestie absorbowały jego uwagę:

1. problem sprawiedliwości społecznej i wolności ekonomicznej: w tej materii Hayek twierdził, że sprawiedliwość społeczna i ekonomiczna jest nonsensem („sprawiedliwy może być co najwyżej jeden człowiek, a nie rynek”), postulował zniesienie interwencjonizmu państwowego

2. problem prawa: podstawową funkcją państwa winno być stworzenie ram prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie - wolność, własność, zasada podziału władzy, zasada rządów prawa (państwo poprzez prawo ma umożliwiać jednostkom realizację rozmaitych dążeń)

• Hayek głosił, że liberalizm musi gwarantować jak najdalej sięgającą wolność osiągania różnorodnych celów, musi zakładać pluralizm

• liberalizm od konserwatyzmu, wg niego, różni się tym, że liberał, mając świadomość prawdziwości swoich poglądów, nie narzuci ich innym, szanując tym samym prawo innych do wolnego wyboru

• wg niego największe niebezpieczeństwo tkwi w idei sprawiedliwości społecznej - ona bowiem zniewala jednostki

• pod koniec życia propagował ideę gerontokracji - rządów starszych, uważał, że ludzie starsi mają większe zrozumienie dla idei wolności

4. rozkwit liberalizmu ekonomicznego:

Załamanie koncepcji państwa opiekuńczego, socjalnego, narastające kryzysy ekonomiczne i cyklicznie pojawiające się fazy recesji przyczyniły się do renesansu klasycznego liberalizmu ekonomicznego. Duży wpływ na ten stan miało przyznanie Hayekowi i Friedmanowi nagrody Nobla z dziedziny ekonomii - zwłaszcza ten ostatni był gorącym orędownikiem liberalizmu ekonomicznego.

1. Milton Friedman: ekonomista, autor pracy „Kapitalizm a wolność”.

• poglądy Friedmana:

• jego zdaniem istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich - albo totalitarna kontrola albo wolny rynek (Friedman bronił wolnego rynku jako metody organizowania całości życia społecznego, nie tylko gospodarczego)

• przeciwstawiał się kontroli państwa, uważając, że wszelkie kryzysy są skutkiem błędów doradców i ekonomistów państwowych (ugody państwa z różnego rodzaju korporacjami i związkami zawodowymi ograniczają, jego zdaniem wolną konkurencję, a to z kolei destabilizuje cały rynek i gospodarkę)

• Friedman podkreślał, że bez pełnej wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani wolności indywidualnej

• krytykował nieograniczoną demokrację, stwierdzając, że nie wszystkie materie można by pozostawić woli większości, gdyż mogłoby to zagrozić wolności

• poglądy takich ekonomistów jak Friedman i Buchanan znalazły również praktyczne zastosowanie, m.in. w programach Ronalda Reagana i Margaret Thatcher

5. amerykański radykalny liberalizm:

1. Robert Nozick: profesor uniwersytetu Columbia, autor głośnej książki pt. „Anarchy, State and Utopia”, która była polemiką z ideami sprawiedliwości społecznej Rawlsa.

• poglądy Nozicka:

• hipotetycznie rozważa jako mogło dojść do powstania państwa (jego punkt wyjścia był zbliżony do założeń Locke'a - jednostki mają prawa, a państwo powstało, aby chronić owe prawa, gdyż poszczególne jednostki nie są w stanie same tego osiągnąć - powstanie państwa, pisał Nozick, było właściwie powstaniem agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów i zobowiązań oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych)

• Nozick doszedł do wniosku, że w toku rozwoju cywilizacyjnego jedna z agencji ubezpieczeniowych osiągnęła monopol, stając się państwem - minimum, toteż nie może być mowy o jakiejkolwiek umowie społecznej (wg niego nie można pogodzić się z istnieniem innego państwa, niż owe państwo - minimum, ponieważ naruszałoby to podstawowe prawa i wolności jednostek)

• popierał on ultraindywidualizm

11. Nauka społeczna Kościoła katolickiego po II Soborze Watykańskim: (str. 383)

1. znaczenie Soboru Watykańskiego w dziejach Kościoła:

Sobór powszechny zwołał Jan XXIII w 1963 r., trwał on do 1965 r. Istotne jest to, że zapoczątkował on głębokie zmiany w Kościele zwane „aggiornamento” - uwspółcześnienie. Zewnętrznym przejawem tych zmian była gotowość Kościoła do podjęcia dialogu w sprawach dotyczących urządzenia doczesnego świata ze wszystkimi ludźmi dobrej woli, także z niewierzącymi.

• znaczenie Soboru:

• zajął się on ważnymi sprawami wewnętrznymi Kościoła

• przyczynił się do rozwoju społecznej nauki Kościoła

• wprowadził zasadę ekumenizmu między wyznaniami chrześcijańskimi

• zreorganizowano kurie i kongregacje (rola papieża pozostała niezmieniona)

• poddano weryfikacji doktrynę kościelną

2. personalizm chrześcijański:

• inne terminy: humanizm integralny czy teocentryczny

• jego twórcami są: Jacques Maritain (1882-1972) oraz Emanuel Mouniera (1906-1950)

• personalizm wskazywał na nadrzędną wartość osoby ludzkiej, jej godności i wolności, przy czym godność ta wynika z faktu, że człowiek stworzony został i obdarzony duszą, a wolność winna go prowadzić do Boga

• odrzucano ideę kolokwializmu, jednostka ludzka nie może być poświęcona w imię narodu, państwa, itd.

• Kościół zwraca szczególną uwagę na prawo do życia i nienaruszalność praw człowieka

3. sprawiedliwy ład wg magisterium Kościoła:

• własność prywatna jest naturalnym prawem człowieka

• Kościół nie wykluczał innych form własności, jeżeli tylko spełniać będą jeden warunek - mianowicie służyć wyrażeniu i rozwojowi osoby ludzkiej (np. własność społeczna, spółdzielcza, państwowa)

• Kościół krytykuje nadużycia prawa własności w krajach rozwijających się

1. Kościół o pracy ludzkiej:

• Kościół głosił potrzebę solidaryzmu społecznego (wzajemna współzależność pracy i kapitału

• postulowano „uwłaszczenie proletariatu” - każdy powinien posiadać jakąś własność

• podstawowym prawem człowieka jest prawo do pracy, a w dalszej kolejności prawo do podejmowania działalności gospodarczej, na końcu zaś prawo własności

• praca jest powołaniem człowieka, jest kluczem do rozwiązania całej kwestii socjalnej

• Kościół sprzeciwia się antynomii kapitału i pracy, zgodnie z zasadą „pierwszeństwa pracy przed kapitałem”

• papieże postulowali za godziwą płacą, która umożliwiłaby robotnikowi godne życie, odpoczynek, utrzymanie rodziny, itd.

• z kwestią płacy, wiąże Kościół rolę państwa, które winno być „pracodawcą pośrednim”, tzn. podmiotem, który tworzy prawo pracy (zapewnia prawo i godność do pracy)

• dużo uwagi poświęca Kościół kwestii godnego traktowania pracownika przez pracodawcę

4. preferowany system społeczno-gospodarczy:

• nigdy Kościół bezkrytycznie nie aprobował liberalizmu gospodarczego

• papieże m.in. Leon XIII i Pius XI domagali się interwencjonizmu państwowego, a także realizowania postulatu sprawiedliwości społecznej

• Kościół domaga się od decydentów, aby tworzyli takie prawo, które byłoby godne i dobre dla pracującego człowieka (Kościół wyraźnie sprzeciwia się koncepcji państwa - „stróż nocnego”, a także komunistycznej wizji społeczeństwa)

• Kościół zdecydowanie opowiada się za subsydiarną (pomocniczą) rolą państwa (zasada ta została zawarta w encyklice Piusa XI - „Quadragesimo Anno”)

5. encyklika „Centesimus Annus” Jana Pawła II:

• zawiera ona wskazówki Kościoła dotyczące nowej sytuacji społeczno-politycznej, związanej z wyborem modelu gospodarczego po upadku komunizmu (encyklika ta przestrzega przed bałwochwalczym stosunkiem do gospodarki wolnorynkowej)

• papież przestrzega, że zysk nie jest jedynym wskaźnikiem dobrego funkcjonowania państwa

• postuluje prawne unormowanie możliwości inicjatyw gospodarczych jednostek oraz kwetii dotyczących własności prywatnej

• Jan Paweł II odmawia aprobaty dla takich modeli społeczno-gospodarczych, które rezygnują z prób stworzenia sprawiedliwego systemu społecznego

6. sprawiedliwy ład międzynarodowy:

• Kościół swe koncepcje sprawiedliwości, poszanowania wolności i godności osoby ludzkiej rozszerzył na stosunki międzynarodowe i międzypaństwowe

• papieże domagali się realizacji postanowień Soboru Watykańskiego II w tej materii - postulowali pomoc gospodarczą państw bogatych dla państw biednych, tzw. Trzeciego Świata

• przestrzegali także przed zdradliwymi konsekwencjami rozwoju cywilizacyjnego, globalizacji, konsumpcyjnego stylu życia

7. nauka Kościoła o państwie i prawie:

• niezmienną zasadą, na której opiera się nauka Kościoła o państwie i prawie, jest twierdzenie, że władza pochodzi od Boga , rozumiane w tym sensie, że Bóg stworzył człowieka jako istotę społeczną, a samo istnienie społeczności wymaga istnienia władzy publicznej

• źródłem władzy nie jest wola ludzi - odrzucenie zasady suwerenności ludu, Kościół jednak nie odrzuca możliwości uczestniczenia ogółu ludzi w sprawowaniu władzy

• Kościół wyraźnie opowiada się za modelem demokratycznym, gwarantującym równość praw obywatelskich i ochronę praw człowieka, odrzuca bezwzględnie państwa autorytarne i totalitarne

• Kościół akceptując wartości demokratyczne, zastrzega sobie prawo do głoszenia wiary oraz dokonywania nieskrępowanej oceny moralnej nawet kwestii dotyczących spraw politycznych

§ 10. ROZWÓJ TEORII I FILOZOFII PRAWA W XX WIEKU: (str. 395)

1. Między pozytywizmem a prawem natury: (str. 395)

Wszystkie teorie prawa przyjmują albo stanowisko pozytywistyczne albo prawnonaturalne. Podstawowymi pytaniami, zarówno dla teoretyków prawa jak i dla filozofów prawa, były zawsze pytania: co to jest prawo i jak można orzec, że coś jest sprawiedliwym prawem. Dwie postawy są skrajne: albo się mówi, że prawo jest prawem i wobec tego nie można kwestionować jego mocy wiążącej, albo się twierdzi, że prawem jest tylko takie prawo, jakie w przyjętym rozumieniu powinno być (szeroko pojmowane pojęcie prawno-naturalne). Na pytanie, co jest - odpowiedzi mogą być różne: normy, przeżycia psychiczne, zachowania określonych osób.

2. Pozytywizm prawniczy na przełomie wieków: (str. 396)

1. pozytywizm w prawoznawstwie a pozytywizm prawniczy:

• termin „pozytywizm prawniczy” wcale nie jest jednoznaczny, można go omawiać w różnych „wariantach”:

1. szerokim rozumieniu tego słowa są to: „wszelkie teorie prawa, których rzecznicy unikają założeń metafizycznych i definiują prawo przez opisanie jego cech dających się stwierdzić empirycznie, jednakże te cechy empiryczne nie muszą być zawsze takie same” (autorem tej definicji jest Walter Otto) - te pozytywistyczne ujęcia prawa, przy całej ich różnorodności, odznaczały się wspólnymi cechami takimi jak dążenie do naukowej ścisłości, możliwości weryfikacji empirycznej ich twierdzeń, zbliżenia nauk o prawie do nauk przyrodniczych

2. w modelowym ujęciu pozytywizm (pozytywizm sensu stricto) w nauce prawa oznaczał zawsze odrzucenie odpowiedzi na pytanie, jakie prawo powinno być, programowo odpowiadając na pytanie, co jest prawem (rzecznicy tegoż, modelowego ujęcia pozytywizmu, stwierdzali, że wartości nie istnieją obiektywnie, a stąd, że nie można orzec, że coś jest dobre lub złe samo w sobie

3. szeroko pojmowany pozytywizm w prawoznawstwie zmierzał przede wszystkim do uczynienia z prawoznawstwa nauki, która nie byłaby tylko nauką o konkretnie obowiązujących przepisach prawnych

2. tradycja pozytywizmu anglosaskiego:

1. John Austin: (1790-1859), angielski prawnik - adwokat, profesor Uniwersytetu Londyńskiego, „ojciec” pozytywizmu, autor m.in.: „Wykładów o jurysprudencji”.

• poglądy Austina:

• pragnął stworzyć „ogólną naukę o prawie”, która traktowałaby o cechach prawa jako takiego, stąd analizował pojęcia prawne

• do najważniejszych jego tez należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie prawo naturalne, prawo boże, czy „inne przedmioty nazywane prawem”

• prawo pozytywne definiował jako rozkaz suwerena poparty sankcją (suwerenem dla Austina był każdy podmiot mogący uzyskać posłuch społeczny)

• był wychowany w duchu utylitaryzmu, zwracał szczególną uwagę na racjonalizm ustawodawcy (suwerena), a także na takie czynniki, jak racjonalna kalkulacja i opinia publiczna, które ograniczają suwerena

3. pozytywizm prawniczy w Niemczech i jego ewolucja:

Wśród rozmaitych ujęć pozytywistycznych najbardziej popularny w XIX wieku był pozytywizm prawniczy w węższym znaczeniu tego słowa (wyróżniał się on trzema cechami: po pierwsze prawo pozytywne jest tworem ludzkim, po drugie normy pochodzą od autorytetu społecznego - państwa, po trzecie normy te są odmienne od norm moralnych).

• do najwybitniejszych przedstawicieli tej „formy” pozytywizmu należeli:

• Georg Jellinek (1851-1911)

• Rudolf von Ihering (1818-1892)

• Paul Laband (1838-1919)

• Karl Magnus Bergbohm (1849-1927)

• Adolf Merkel (1836-1896)

• Felix Somlò (1873-1920)

• Ernst Rudolf Bierling (1841-1919)

• poglądy niemieckich pozytywistów:

• pierwotnym kierunkiem pozytywistów była analiza pojęć prawnych, a także dążenie do ścisłości i precyzji wywodów

• program pozytywistów, zaproponowany przez Rudolfa von Iheringa, porównywał pracę uczonego prawnika do pracy chemika: „prawnik destyluje najpierw z materiału prawniczego czyste pojęcia prawne, a następnie z tych jakby pierwiastków konstruuje gmach prawa, dokonuje syntezy, tak jak to robi prawnik”

• pozytywiści przeciwstawiali się filozofii prawa, uważali, że poza prawem pozytywnym nic innego na miano prawa nie zasługuje (chodzi tu głównie o koncepcje praw boskich, naturalnych, itd.)

• dochodzili do przekonania, że źródłem prawa jest ustawa, która legalnie uchwalona stawała się prawem obowiązującym

• dla nich najważniejszą sprawą była pewność prawa, czyli możliwość stwierdzenia, jakie normy prawne obowiązują, tzn. są ustanowione i egzekwowane przez państwo (był to ważny argument przeciwko prawu natury)

• pozytywiści wysuwali koncepcje tzw. jedności prawa: pojęcie prawa musi być jednorodne, termin „prawo” nie może odnosić się do dwóch rodzajów norm

• państwem pozytywiści zajmowali się niewiele, a fakt, że to państwo tworzy prawo, w gruncie rzeczy miał dla pozytywistów drugorzędne znaczenie

• pozytywistyczna jurysprudencja pojęciowa i formalistyka przyczyniły się do wielkiego rozwoju dogmatycznych nauk szczegółowych, przede wszystkim cywilistyki, ale także nauki prawa państwowego i administracyjnego

4. Rudolf von Ihering: (1818-1892), wybitny znawca prawa rzymskiego, jeden z wielkich krytyków formalizmu prawniczego, autor dzieła pt. „Cel prawa”.

• poglądy von Iheringa:

• pierwszym jego celem było zwrócenie uwagi na pojęcia prawne

• ostro krytykował jurysprudencję pojęciową, analityczną

• twierdził, że pojęcia prawne nie mają waloru ponadczasowego i ahistorycznego

• kpił z prawników, którzy uprawiają kult logiki, czyli sprowadzenie nauki o prawie do poziomu matematyki pojęć

• uważał, że dla rozumienia prawa należy zawsze zadać pytanie o cel normy prawnej (każda norma jest efektem jakiejś potrzeby społecznej, jakiegoś celu, który należy uznać za właściwego twórcę prawa)

• generalnie Ihering uważał, że celem będącym u źródeł prawa jest istnienie społeczeństwa (prawo zapewnia istnienie społeczeństwa, a społeczeństwo tworzy w tym celu państwo)

• prawo Ihering definiował następująco: „prawo są to reguły stworzone przez przymus państwa w celu zabezpieczenia warunków życiowych społeczeństwa”

• ważnym jego osiągnięciem było nadanie pozytywizmowi kierunku socjologicznego (ujmowanie prawa w kontekście jego społecznego funkcjonowania)

• domagał się realistycznego spojrzenia na prawo

• za najlepszą szkołę poszanowania prawa uważał obronę posiadania i własności, czyli prawo cywilne

5. podsumowanie:

• pozytywizm prawniczy można poddać wieloaspektowej krytyce:

1. brak w pozytywizmie szerszych perspektyw badawczych

2. pozytywistyczna pewność prawa dotyczyła również prawa najgorszego

3. równość prawa, głoszona przez pozytywistów, to czysto formalny element

• wiele elementów pozytywizmu prawniczego należy również docenić:

1. pozytywiści traktowali państwo i jego organa jako działające na podstawie prawa

2. pozytywizm domagał się by źródłem prawa mogła być jedynie ustawa

3. pozytywiści podkreślali konieczność sądowej kontroli działań administracji państwowej, samorządowej, itd.

4. pozytywizm sprzeciwiał się m.in. rewolucji, rządom ograniczającym wolność jednostki, itd.

5. niemałą zasługą pozytywistów było także rozwinięcie zupełnie nowych dziedzin dogmatyki, przede wszystkim prawa państwowego i administracyjnego

6. pozytywiści wnieśli również poważny wkład w rozwój logiki prawniczej, analityki prawniczej i metod dogmatyczno-formalnej analizy tekstów prawnych

3. Normatywizm - czysta nauka prawa Hansa Kelsena: (str. 402)

1. Hans Kelsen: (1881-1973), urodził się w Pradze, studiował w Austrii, uchodzi za najwybitniejszego teoretyka prawa XX wieku, autor m.in. „Czystej nauki prawa”, „Głównych problemów filozofii prawa”.

• poglądy Kelsena:

1. teoria normatywizmu:

• teoria Kelsena była próbą oddzielenia nauki prawa od wszystkich innych nauk, oraz wyeliminowania z niej ideologii, metafizyki, a także polityki

• w jego literaturze doszukać się można wielu elementów zaczerpniętych z filozofii Kanta, m.in.: odróżnienie rzeczywistości i powinności

• Kelsen uważał, że czystą nauką prawa jest teoria prawa pozytywnego, z tej teorii wynikało kilka konsekwencji:

1. po pierwsze - teoria powinna mieć uniwersalne zastosowanie (np. powinna odnosić się do norm prawa jako takiego, a nie np. do prawa jakiegoś kraju czy jakiegoś okresu historycznego)

2. po drugie - nie miała się zajmować ani treścią konkretnych norm, ani celami, dla których zostały ustanowione (rzeczywistość społeczna, wg niego, nie jest przedmiotem zainteresowania teorii prawa)

3. po trzecie - nauka nie miała się zajmować oceną treści norm prawnych

• konsekwentnie stał na stanowisku oddzielenia sądów naukowych od wartościujących

• przedmiotem nauki prawa, wg Kelsena, są normy prawne, ściślej - system norm prawnych (uważał, że pomiędzy określonymi zjawiskami prawnymi nie zachodzi związek przyczynowy w rozumieniu nauk przyrodniczych, związek ten ma charakter normatywny - polega na przypisaniu w określonych okolicznościach sankcji wobec określonych zachowań)

• dla Kelsena normy prawne miały charakter norm sankcjonujących, tzn. przypisujących określone sankcje do określonych zachowań, interesowały go głównie systemy norm prawnych, a nie pojedyncze normy - uważał, że system jest dynamiczny, tzn. nie zamknięty, może w nim stale norm przybywać

• wprowadził pojęcie „normy podstawowej”, normy domyślnie akceptowanej dla danego systemu prawnego (taka norma mogłaby być zastosowana podczas wprowadzania konstytucji, obowiązywanie konstytucji musi przecież opierać się na jakiejś normie)

2. Kelsen o demokracji i sprawiedliwości:

• uważał, że demokracja jest jedyną formą państwa, w której możliwy jest pluralizm przekonań

• miał świadomość, że nawet większość może się myli, ale mimo to bronił demokracji, ponieważ sądził, że jako jedyna forma gwarantuje ona kompromis różnych racji

• był surowym krytykiem zarówno komunizmu jak i faszyzmu, które określał jako dyktaturę partii

• ideałem sprawiedliwości Kelsena były: sprawiedliwość wolności, sprawiedliwość pokoju, demokracji, sprawiedliwość tolerancji

4. Prawo natury o zmiennej treści - Rudolf Stammler: (str. 406)

Na przełomie XIX i XX wieku w prawie dominowały głównie koncepcje pozytywistyczne, nie oznacza to oczywiście, że idee prawa natury był nieobecne - były one żywe, zwłaszcza w wersji przyjmującej nadnaturalne źródło ich pochodzenia.

1. Victor Cathrein: (1845-1931), szwajcarski jezuita, autor m.in. „Prawa, prawa natury i prawa pozytywnego” oraz „Filozofii moralności”, był przedstawicielem koncepcji neotomistycznych.

• poglądy Cathreina:

• katalogował on zasady prawa natury, a stworzony przez niego katalog był nastawiony na obronę hierarchicznych struktur społecznych, co nie odpowiadało powszechnej demokratyzacji życia społecznego

• uważał, że prawo nazbyt liberalne po prostu nie obowiązuje, gdyż jest niezgodne z prawem Bożym

• krytykował współczesną sobie ogólną naukę o prawie, która jego zdaniem wyprała filozofię prawa

2. Rudolf Stammler: (1856-1938), profesor prawa m.in. w Halle i Berlinie, autor m.in. prac pt. „Teoria prawa”, „Nauka o słusznym prawie”.

• poglądy Stammlera:

• jego filozofia prawa jest dobrym przykładem na to, jak rozwój pewnych kierunków filozoficznych wpływał na kształtowanie się nauki prawa

• Stammler był blisko związany z neokantyzmem

• punktem wyjścia dla niego była krytyka poglądów, w myśl których prawo byłoby determinowane przez warunki życia społeczno-ekonomicznego (krytykował materialistyczną, marksistowską koncepcję prawa - twierdził, że instytucja prawna jest pierwotna, tzn., nie możemy sobie wyobrazić społeczeństwa bez prawa)

• odrzucał możliwość pełnej, racjonalnej analizy prawa w odniesieniu do empirycznej rzeczywistości - prawo ma bowiem też charakter formalny i aprioryczny

• uważał, że prawo naturalne jest jedno, ale jego treść zmienia się, w zależności od rozwoju kultury

• protestował przeciwko konstruowaniu katalogów prawa natury („prawo natury, będąc nakazem rozumu, jest wyłącznie formą prawa, zaś jego treść jest zmienna”)

• pojęcie prawa jest zdeterminowane przez ideę prawa, tzn. prawa sprawiedliwego

5. Psychologizm w nauce prawa - Leon Petrażycki: (str. 407)

W XIX wieku, za sprawą pozytywizmu filozoficznego, dla definiowania prawa posługiwano się elementami psychologii. Dzięki temu usiłowano dotrzeć do realnych zjawisk, które dogłębnie tłumaczyłby zjawisko prawa. Przedstawiciele tej koncepcji, m.in.: Ernst Zitelmann, Georg Jellink, Ernst Rudolf Bierling, uważali, że prawo można tłumaczyć jak każdy inny produkt ludzkiej świadomości i psychiki.

1. Leon Petrażycki: (1867-1931), polski teoretyk prawa, studiował w Rosji i w Niemczech, na Uniwersytecie Warszawskim stworzył pierwszą katedrę socjologii, wykładał prawo i historię filozofii prawa, był autorem licznych dzieł, m.in.: „O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa”, „Wstęp do prawa i moralności”, „Teoria prawa i państwa”.

• poglądy Petrażyckiego:

• jego poglądy pozostawały w zgodzie z tendencjami epoki

• jego książki są pełne uwag metodologicznych, dotyczących prawidłowego budowania teorii naukowych, definiowania pojęć, itd.

• odrzucał teorie, kojarzące prawo z przymusem, a tym bardziej wyłącznie sprowadzające normę prawną do groźny zastosowania sankcji (prawo definiował jako swoiste zjawisko realne - zjawisko psychiczne)

• przy definiowaniu prawa Petrażycki posługiwał się analizą ludzkiej psychiki - obok tradycyjnych klasyfikacji, obejmujących takie przeżycia jak: poznanie, uczucie, wola, wyodrębnił również tzw. przeżycia doznawczo-popędowe, które nazwał emocjami (impulsjami)

• Petrażycki dokonał rozmaitej klasyfikacji emocji, wśród których wyróżnił emocje moralne i prawne [emocje moralne od prawnych różni nie poczucie obowiązku, ale fakt, że w przypadku emocji prawnych mamy do czynienia z wyobrażeniem osoby mogącej domagać się od nas określonego postępowania (emocje imperatywno-atrybutowe), podczas gdy emocje moralne odczuwamy jako wolne, tzn. odczuwamy obowiązek, ale nie związany z drugim człowiekiem (emocje jednostronnie imperatywne)]

• definicja prawa wg Petrażyckiego: „przez prawo w znaczeniu odrębnej klasy zjawisk realnych będziemy rozumieli takie przeżycia etyczne, których emocje posiadają charakter atrybutywny”

• jego zdaniem norma prawna jest jedynie projekcją przeżycia emocji prawnej, uogólnionym wyrazem przeżyć psychicznych

• państwo pojmował również jako zjawisko ze sfery przeżyć psychicznych - był zwolennikiem państwa liberalnego

• stanowczo odrzucał tezę, że źródłem prawa jest wola państwa, czy też przymus

• współcześnie Petrażycki uznawany jest za zwolennika koncepcji prawa natury, w szczególności prawa natury o zmiennej treści (jego ideałem „prawa stanowionego” powinno być dążenie do zgodności z poczuciem sprawiedliwości)

6. Amerykański realizm i funkcjonalizm prawniczy w XX wieku: (str. 410)

1. przesłanki historyczne i filozoficzne:

Teoria i filozofia prawa rozwijały się w Ameryce bez wielkiego związku z teoriami europejskimi, jednakże z biegiem czasu niektórzy autorzy amerykańscy zyskali w Europie wielką popularność. Amerykańska teoria prawa w XX wieku charakteryzowała się m.in. realizmem, empiryzmem i socjologicznym podejściem do prawa, polegające na traktowaniu prawa jako elementu rzeczywistości społecznej. Wiele było powodów sukcesów amerykańskiej, realistyczno-empirycznej teorii prawa, wśród nich m.in.: oparcie prawa na koncepcjach common law (system nieco inny niż w Anglii), dużą rolę w USA spełniał Sąd Najwyższy, który miał kompetencje do orzekania o zgodności ustaw z Konstytucją, a co za tym idzie miał szeroki wpływ na obowiązujące prawo.

2. Olliver Wendell Holmes: (1841-1935), wybitny praktyk, sędzia Sądu Najwyższego, prekursor funkcjonalizmu (kierunek filozoficzno-prawny charakteryzujący się m.in. pragmatyzmem, niechęcią do pozytywistycznej definicji prawa, a także behaviouryzmem), autor dzieła pt. „Ścieżka prawa”.

• poglądy Holmesa:

• uważał, że „prawo to nic innego, jak twierdzenia (przewidywania) co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy”

• postulował przeto, aby nauczanie prawa powinno skoncentrować się na umiejętności jak najbardziej prawdopodobnego przewidywania owych twierdzeń (twierdził, żeby poznać prawo nie trzeba studiować pojęć prawnych, a należy zacząć spoglądać na prawo „oczyma złego człowieka, którego interesuje to, do czego zostanie zmuszony na podstawie wyroku sądowego”)

• twierdził, że w nauce prawa należy oddzielić prawo od moralności („zły człowiek, ale przewidujący konsekwencje swych czynów, będzie jedynie zwracał uwagę na kwestie prawne, natomiast dobry człowiek będzie postępował nie tylko zgodnie z prawem, ale także z zasadami moralnymi”)

• Holmes uważał za prawo ostatecznie decyzje poszczególnych sądów czy osób urzędowych

3. realizm prawniczy:

• przedstawiciele:

1. Jerome Frank

2. Benjamin Cardozo

3. Karl Nicerson Llewellyn: (1893-1962), uczony, jak i praktyk, był jednym z kodyfikatorów amerykańskiego kodeksu handlowego

• poglądy realistów prawniczych:

• realiści zmierzali metodami empirycznymi badać proces powstawania prawa, a więc decyzji osób urzędowych, przede wszystkim sędziów

• Frank skupiał się na badaniu czynników prowadzących do podejmowania decyzji przez sędziów

• Llewellyn następująco wykładał cele i zadania realistów:

1. pojęcie prawa powinno być rozważane na gruncie jego zmienności - sądowego tworzenia prawa

2. prawo jest środkiem do realizacji celów społecznych

3. prawo powinno spełniać bieżące oczekiwania społeczeństwa

4. wszelkie zmiany w prawie powinny być ocenione z punktu widzenia potencjalnych kosztów i konsekwencji

5. realiści nie pokładają zaufania w przepisach prawnych i pojęciach prawnych

6. nieufnie spoglądają na teorie, które bezkrytycznie głoszą hasła, że przepisy prawa są jedynymi czynnikami decydującymi w rozstrzyganiu poszczególnych spraw

7. realiści postulują studiowanie prawa w znacznie węższych aspektach

4. prawo jako instrument inżynierii społecznej:

1. Roscoe Pound: (1870-1964), wielki erudyta, wybitny znawca historii filozofii prawa i europejskiej nauki prawa, uchodzi za najwybitniejszego amerykańskiego teoretyka prawa I połowy XX wieku, autor m.in.: „Prawa w książakach i prawa w działaniu”, „Duch common law”, „Społeczna kontrola przez prawo”.

• poglądy Pounda:

• miał podobny, jak realiści, pogląd, że badanie prawa to także badanie funkcjonowania i społecznych skutków prawa, miał także świadomość zmienności i ewolucyjności przepisów prawnych

• duży nacisk kładł na społeczny charakter prawa, na to, że prawo jest narzędziem do osiągania pewnych celów

• w swoich rozważanich doszedł do wniosku, że istnieją obiektywnie dobre i ważne cele społeczne, którym prawo winno służyć

• późniejsza działalność Pounda mieściła się raczej w amerykańskiej koncepcji prawa natury

7. Solidarność społeczna jako podstawa prawa: (str. 414)

1. Leon Duguit: (1859-1928), profesor prawa w Bordeaux, zajmował się prawem publicznym (we Francji jest to prawo konstytucyjne, państwowe i administracyjne), autor wielu dzieł, m.in.: „Państwa, prawa obiektywnego i prawa pozytywnego”, „Prawa społecznego, prawa indywidualnego i przeobrażenia państwa”.

• poglądy Duguita:

• próbował przezwyciężyć pozytywizm prawniczy przez odwołanie się do socjologii i teorii społeczeństwa, zwłaszcza koncepcji E. Durkheima i A. Comte'a

• punktem wyjścia dla jego teorii była krytyka abstrakcyjnych pojęć prawnych (np. abstrakcyjnie rozumiana suwerenność, osoba prawna, własność, wolność jednostki)

• konsekwencją owej krytyki było uznanie, iż realną rzeczywistością jest nie suwerenne państwo, ale społeczeństwo (człowiek żyje w społeczeństwie, a organizacja społeczeństwa oparta jest na solidarności jednostek)

• ustalanie reguł, będących wyrazem solidarności społecznej, należy do społeczeństwa (jednostkom przyporządkowane są określone funkcje)

• Duguit protestował przeciwko pojęciu prawa podmiotowego, przeciw stwierdzeniu, że jednostce przysługują jakieś prawa

• wprowadził własną definicję wolności: wolność człowieka integralnie wiąże się z funkcją społeczną jaką on spełnia w społeczeństwie, dlatego nie można przeszkadzać mu w rozwoju jego osobowości fizycznej, intelektualnej i moralnej; człowiek z kolei nie może wybrać bierności, nie ma prawa do nieaktywności i lenistwa, jego wolność może zostać ograniczona przez rządzących, którzy mogą narzucić na „leniwego” człowieka określoną funkcję

• prawo, uważał Duguit, nie jest wyrazem woli suwerennej, jest natomiast sprecyzowanym przez rządzących w normach prawnych obowiązkiem solidarności, którego treść może się zmienić zależnie od etapu rozwoju społecznego

• w jego teorii widoczna jest chęć ograniczania indywidualizmu jednostki, a państwo pojmował jako organizację społeczeństwa, mającą na celu egzekwowanie reguł prawa

8. Teoria prawa w nazistowskich Niemczech i faszystowskich Włoszech: (str. 416)

1. krytyka legalizmu i legitymizmu władzy państwowej:

Wiadomo, że faszystowscy doktrynerzy, przywódcy z niechęcią spoglądali na kwestie prawa, na instytucje prawne, preferując bardziej skuteczność działania, czyn, aktywizm. Owa pogarda dla pozytywistycznej koncepcji „państwa prawa” nie jest wyłącznie wymysłem ideologii faszystowskich, już w okresie Republiki Weimarskiej ostro poddawano krytyce myśl pozytywistyczną.

1. Carl Schmitt: (1889-1975), profesor prawa państwowego i teoretyk polityki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli krytyki legalizmu i legitymizmu władzy państwowej, autor książki pt. „O pojęciu polityczności”.

• poglądy Schmitta:

• powoływał się na tradycje myślenia Machiavellego i Hobbesa

• uważał, że myślenie pozytywistyczne, zakładające oddzielenie prawa od polityki, jest nonsensem i ideologicznym usprawiedliwieniem dla demokracji (politykę pojmował jako działanie oparte na podstawowym rozróżnieniu wroga i sojusznika)

• państwo, jego zdaniem, miało być wyrazem jedności społeczeństwa, zorganizowanego przeciw wrogom (państwo ma za zadanie ochronę społeczeństwa, stąd musi mieć nieskrępowaną władzę)

• uważał, że suwerenność państwa wyklucza podleganie prawu - idea państwa prawnego prowadzi nieuchronnie do zagłady samego państwa

• teoretyczne wywody Schmitta negowały takie pojęcia jak legalizm i legitymizm władzy: władza jest porządkiem faktycznym, a nie prawnym; krytykował również abstrakcyjność norm prawnych

• krytykował parlamentrayzm

2. nauka prawa w nazistowskich Niemczech:

W hitlerowskich Niemczech pozostawiono w mocy wiele przepisów i ustaw z minionego okresu, nie zmieniono nawet konstytucji, choć dokonano istotnych korekt. Pod kontrolą nowego reżimu znalazły się wszelkie instytucje państwowe, które w normalnych, demokratycznych warunkach służyłyby ochronie praw i wolności obywateli (np. Reichstag). Warto pamiętać o ogromnej niechęci nazistów do wszelkich definicji i instytucji prawnych, nie legalizowali oni swoich poczynań, uznając je jedynie za stan faktyczny.

„Nazistowscy prawnicy” usiłowali przede wszystkim rozprawić się z ideą państwa prawnego. Prawu pozytywnemu przeciwstawiano konkretny, nowy porządek prawny, który w gruncie rzeczy jest „życiem narodu”, często powoływano się na demagogiczne i enigmatyczne hasła typu: „zdrowe poczucie sprawiedliwości narodowosocjalistycznej”, „interes ogólnonarodowy”, „duch narodu”, itd. Za źródło prawa uważano nie ustawę, ale „ducha narodu”, zachęcano do stosowania analogii, zwłaszcza w prawie karnym (współcześnie jest to niedopuszczalne). Postulowano, aby zerwać z formalizmem i liberalizmem, a także z prymatem praw i wolności jednostki.

Drugim istotnym elementem „nazistowskiego prawa” było pojmowanie koncepcji prawa jako decyzji politycznej - prawo tworzy ten kto ma władzę („uosabia naród, całość i jedność społeczeństwa”). Wiadomo, że w hitlerowskich Niemczech władza należała do wodza - Adolfa Hitlera, którego wola była prawem, nawet jeżeli wyrażona była w sposób nieformalny (jego wola mogła być sprzeczna nawet ze „zdrowym odczuciem sprawiedliwości narodu”).

3. włoska nauka prawa pod rządami faszyzmu: (str. 418)

9. Teoria prawa w ZSRR i w państwach „realnego socjalizmu”: (str. 419)

Rewolucja komunistyczna definitywnie zrywała z dawnym porządkiem prawnym, wyrazem tego były m.in. pierwsze akty władzy radzieckiej. Wprowadzono m.in. sądy ludowe, nakazano stosować wyłącznie normy prawa zawartych w dekretach Rady Komisarzy Ludowych, a w razie braku odpowiednich przepisów prawnych, należało odwoływać się do „socjalistycznej świadomości prawnej”. Podstawą nauki i teorii prawa miały być założenia materializmu historycznego Marksa. Początkowo radziecka myśl prawna odwoływała się do teorii psychologii Petrażyckiego (np. Michaił Rejsner), z czasem jednak uznano ją za idealistyczną, dlatego próbowano stworzyć teorię wiążącą prawo z rzeczywistymi stosunkami społecznymi.

Sami twórcy marksizmu nie zajmowali się prawem tak dogłębnie, jak stosunkami ekonomicznymi - było to zrozumiałe, ponieważ prawo było elementem nadbudowy społecznej i zawsze miało charakter klasowy. Piotr Iwanowicz Sztuczka (radziecki prawnik) zdefiniował prawo jako „system (albo porządek) społecznych stosunków, odpowiadających interesom klasy panującej i chronionych zorganizowaną jej siłą” (prawo, wg niego, to nie zbiór norm, ale efekt konkretnych stosunków społecznych). Radziecka myśl prawna, wczytana w pisma Marksa, Engelsa i Lenina, krytykowała ostro m.in. jurysprudencję interesów, solidaryzm i teorie pozytywizmu.

Dopiero po przejęciu władzy przez Stalina, umocnieniu państwa i aparatu władzy, odrzucono traktowania prawa jako wytworu spontanicznie rozwijających się stosunków społecznych, podkreślając przede wszystkim przymusowy charakter porządku prawnego. Za prawo uznawano normy stanowione przez państwo i egzekwowane przy użyciu przymusu.

W państwach „realnego socjalizmu” można było odnaleźć podobne rozwiązania prawne, co w ZSRR, wynikało to przede wszystkim z ideologii marksizmu-leninizmu głoszonej „obowiązkowo” w bratnich krajach socjalistycznych. Ciekawym elementem np. polskiej definicji prawa z 1975 roku, było połączenie socjalistycznego pojmowania prawa z rozwiązaniami pozytywistycznymi (prawo służy klasie panującej, ale jest zabezpieczone przymusem państwowym). Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że prawo zawsze było rozpatrywane jako zjawisko społeczne ze względu na swoją funkcję umacniania pożądanych stosunków społecznych.

10. Renesans koncepcji prawa natury po II wojnie światowej: (str. 421)

1. uwarunkowania:

Po drugiej wojnie światowej pojawiła się tendencja do poszukiwania nowych, innych niż pozytywistyczne, koncepcji prawa. Jej przejawem było sformułowanie rozmaitych konstrukcji prawno-naturalnych. Koncepcje prawa natury można klasyfikować rozmaicie: ze względu na to, co uważa się za źródło prawa natury, mogą one być religijne (np. Bóg), bądź mogą być racjonalistyczne i a-religijne (np. źródłem może być natura ludzka, czy też ludzki rozum). W XX wieku odbyło się wiele polemik dotyczących pojmowania prawa natury, utrwaliło się jednak przekonanie, że prawo pozytywne winno być zgodne z prawem natury. Mówiąc o renesansie koncepcji prawa natury w XX wieku, mamy na myśli renesans koncepcji uzasadnianych przez odwołanie się do argumentów naukowych, racjonalnych - taką koncepcją była w początku wieku koncepcja Stammlera.

Odnowienie koncepcji prawno-naturalnych wynikało z kilku przyczyn, niewątpliwie do najważniejszych należały: świadomość okrucieństw i ludobójstwa, dokonanych w państwach totalitarnych i fakt, że ich sprawcy powoływali się na obowiązujące wówczas (pozytywne) prawo (paradoksem jest, że w hitlerowskich Niemczech odrzucano koncepcje pozytywistyczne na rzecz swoiście rozumianej koncepcji prawa natury - prawo natury służy ochronie interesów rasy aryjskiej). Drugą przyczyną popularności koncepcji prawno-naturalnych było odwołanie się do prawa natury dla uzasadnienia konstrukcji praw człowieka (np. akty prawne ONZ).

Nie jest przypadkiem, że rozwój koncepcji prawno-naturalnych po drugiej wojnie światowej miał miejsce przede wszystkim w Niemczech (odbyła się tam wówczas debata nad odpowiedzialnością prawników i polityków za rozmiar dokonanych zbrodni). Żywe dyskusje nad prawem natury toczyły się również w USA, gdzie były reakcją na koncepcje realizmu prawniczego.

Koncepcje prawa natury współcześnie poszukują w szczególności odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo, co to znaczy sprawiedliwość, czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu.

2. Gustaw Radbruch: profesor uniwersytetu w Kilonii i Heidelbergu, autor książki pt. „Wprowadzenie do filozofii prawa”, a także jeden z twórców kodeksu karnego Republiki Weimarskiej, socjaldemokrata, wniósł ogromny wkład w niemiecką myśl prawnonaturalistyczną.

• poglądy Radbrucha:

• pozostawał pod urokiem filozofii Kanta

• był zagorzałym przeciwnikiem pozytywizmu

• uważał, że ludziom dana jest idea prawa (prawem mogą być tylko takie normy, które przynajmniej zmierzają do idei prawa)

• sądził, że ludzie mają pewne wyobrażenie o prawie i o naturze prawa

• idea prawa zawiera trzy elementy:

1. postulat sprawiedliwości (równe traktowanie równych spraw, rzeczy i osób i odwrotnie)

2. idea dobra powszechnego (prawo służy dobru powszechnemu)

3. idea pewności prawa i jego bezpieczeństwa

• popierał stanowisko relatywizmu wartości, uważał, że taka postawa sprzyja demokracji politycznej

• Radbruch uważał, że dla prawnika prawo nie powinno zawierać dowolnej treści (twierdził, że istnieją zasady prawne, które są silniejsze od wszystkich przepisów prawnych)

• warto pamiętać, że Radburch głosił, iż odwoływanie się tylko do jakiegoś dobra powszechnego, bez ujęcia go w przepisy, jest równie szkodliwe, jak przestrzeganie złego prawa pozytywnego

3. Lon Luvois Fuller: (1902-1978), profesor prawa, wykładowca na Uniwersytecie Harvarda, autor książki pt. „Moralność prawa”.

• poglądy Fullera:

• krytyk pozytywizmu prawniczego

• prawo definiował jako „próbę podporządkowania ludzkich zachowań pewnym zasadom”

• daleki był od uznania, że poznanie prawa to jedynie poznanie rzeczywistości

• Fuller uważał, że prawo, aby mogło być w ogóle prawem, musi spełnić określone warunki - te warunki początkowo określił jako zasady eunomii (dobrego porządku), potem jednak nazwał je formalnym prawem natury bądź wewnętrzną moralnością prawa

• prawo powinno:

1. być ogólne - uniwersalne

2. być ogłoszone, tzn. normy prawa powinny być znane

3. dotyczyć zdarzeń przyszłych, nie zaś przeszłych

4. być jasne, tzn. zrozumiałe w swoich sformułowaniach

5. być niesprzeczne, tzn. nie może wymagać zachowań sprzecznych

6. być możliwe do spełnienia - nie może nakazywać zachowań niemożliwych do zrealizowania

7. być stabilne, tzn. nie powinno zmieniać się zbyt często

• wszelkie działania urzędowe, wg niego, winny być zgodne z ustanowionym prawem

• dla Fullera „wewnętrzna moralność prawa” jest warunkiem koniecznym istnienia porządku prawnego, jest prawem naturalnym, które trzeba spełnić, żeby prawo w ogóle istniało

11. Najnowsze tendencje w dyskusji nad istotą prawa: (str. 426)

Współcześnie, najważniejszą tendencją w filozofii prawa, jest tendencja do uprawiania nie tylko teorii prawa, pojmowanej jako nauki o pojęciach i rozumieniu norm, ale i do poruszania problemu sprawiedliwego prawa. Obecnie nie uważa się już pytania o sprawiedliwe prawo za pytanie nienaukowe. W najnowszej teorii prawa zagadnienie sprawiedliwego prawa niewątpliwie jest zagadnieniem priorytetowym - nawet rzecznicy współczesnego pozytywizmu za mit uważają tezy dawnych pozytywistów o prawie jako woli suwerena czy sędzim - automacie, a także marzenie o czystej nauce prawa, pozbawionej jakichkolwiek wypowiedzi oceniających.

Współcześnie dostrzega się, że idee „nieskazitelnego” pozytywizmu i idealistyczne koncepcje prawno-naturalne są nierealne w realizacji. Toteż dostrzeżono specyfikę prawa jako nauki humanistycznej, traktującej o ludzkich wytworach (nie można prawa sprowadzać do pojęć matematycznych, jak chcieli tego przedstawiciele pozytywizmu prawniczego, ani jednoznacznie definiować reguł sprawiedliwego prawa, jak pragnęli tego reprezentanci koncepcji prawno-naturalnych).

Obecnie następuje zbliżenie stanowisk teoretyków i filozofów prawa, zarówno współczesnych pozytywistów, jak i przedstawicieli prawa natury. Zawdzięcza się to nowym metodologiom, umożliwiającym racjonalne poznawanie reguł dochodzenia do prawa.

Sprawiedliwość w dzisiejszym rozumieniu to przede wszystkim sprawiedliwość w postępowaniu i dochodzeniu do treści prawa. Obecnie wszyscy poszukują syntezy między uznaniem prawa pozytywnego, a uznaniem, że prawo musi być sprawiedliwe. Coraz częściej prawo pojmuje się nie jako rozkaz władzy, ale jako efekt umowy, bądź quasi-umowy między członkami społeczeństwa.

---