Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori

1. Nullum crimen sine lege scripta

• prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie, a nie np. w prawie zwyczajowym, choć zwyczaj i normy obyczajowe mogą być pomocne w interpretowaniu przepisów karnych;

• związane z trójpodziałem władz i powierzeniem tworzenia prawa legislatywie (inaczej w systemie anglosaskim), a nie władzy wykonawczej ani sądowniczej;

• formalnie mogą to być akty normatywne z „mocą ustawy”, ale jest to wyjątek od reguły;

• akty niższego rzędu niż ustawa mogą mieć wpływ na prawo karne, ale tylko w razie blankietowego przepisu ustawy, jednak blankietowość nie może być zbyt szeroka. Początkowo (1995 r.) TK uznał, że blankietowe przepisy w prawie karnym są niedopuszczalne, ale kilka lat (2001 r.) później złagodził stanowisko.

Nullum crimen sine lege certa

• adresatem tej zasady jest ustawodawca, który ma obowiązek opisania przestępstwa w sposób maksymalnie dokładny dla jego zrozumienia i przestrzegania.

• nieokreśloność przestępstwa może wynikać:

• z niejasnych słów czy sformułowań użytych w tekście ustawy

• z użycia tzw. znamion ocennych, które mogą mieć różne znaczenie (np. zeszpecenie czy znieważenie), choć z czasem obrastają orzecznictwem

• ze świadomego wprowadzenia opisu czynu precyzyjnego, ale szerokiego, a wybór przypadków w których dochodzi do odpowiedzialności karnej zostawiony jest w gestii organów ścigania i sądów.

• precyzyjnego opisu rdzenia czynu, a pozostawienia wątpliwości co do przypadków granicznych.

• Zakaz analogii

• na niekorzyść oskarżonego, ponieważ nieuregulowanie danej sprawy w prawie karnym nie jest luką w prawie, ale pozostawieniem danych czynów poza sfera wpływu prawa karnego.

• łamanie tej zasady obniżyłoby lub zniszczyło bezpieczeństwo prawne obywateli.

• niedopuszczalne jest stosowanie tak analogii legis (wprowadzona w kk duńskim, ale rzadko stosowana) jak i analogii iuris. Obie analogie wprowadzone i/lub stosowane były w państwach bloku socjalistycznego.

• niebezpieczeństwo pomylenia analogii z interpretacją rozszerzającą, np.:

• uznanie energii za rzecz przez SN w Niemczech uznane było za analogię, co spowodowało wprowadzenie w 1900 r. wprowadzenie specjalnego przepisu o kradzieży energii elektrycznej do kk niemieckiego, ale Sąd Kasacyjny we Francji uznał jedynie, że stosuje interpretację przepisu, a nie analogię;

• uznanie za włamanie również sytuacji, gdy osoba ukrywa się w sklepie przed jego zamknięcie, a potem „wyłamuje” z łupem po zamknięciu sklepu - SN w 1980 r.;

• Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit)

• ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz. Może jednak likwidować odpowiedzialność lub ją łagodzić;

• art. 15 MPPOP;

• miarodajne jest posługiwanie się datą faktycznego ogłoszenia, a nie datą Dz.U.;

• ważne jest też stosowanie odpowiedniej vacatio legis, w celu umożliwienia obywatelom zapoznania się w ustawą.

• w przypadku zmiany jedynie interpretacji (czyn do tej pory uznawany za nieprzestępny, zaczyna być za taki uważany) → może być potraktowane jako niezawiniony przez sprawcę błąd co do prawa.

• Nulla poena sine lege

• kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie, choć nie musi, a nawet nie powinna być ściśle określona (sankcja bezwzględnie oznaczona), gdyż uniemożliwia to wydanie sprawiedliwego wyroku;

• sankcja nieoznaczona (pełna swoboda sędziego) jest naruszeniem zasady n.p.s.l.;

I) Definicja przestępstwa.

Obowiązujący w Polsce k.k. nie zawiera definicji przestępstwa, ale analiza art. 1 ust 1-3 pozwala stwierdzić:

Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

→ przy określaniu czy mamy do czynienia z przestępstwem istotna jest kolejność sprawdzania elementów definicji.

III) Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa.

Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa (typizacja przestępstw). Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa. Znamiona te mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu (art. 228 - łapownictwo tylko przez osobę pełniąca funkcję publiczną), strony podmiotowej (art. 286 - oszustwo - umyślnie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej), przedmiotu (art. 189 - fizyczna wolność człowieka) i strony przedmiotowej (zabronione zachowanie, jego skutek, niekiedy też okoliczności).

Znamiona dzielimy na:

Znamiona opisowe (deskryptywne) - tzn. takie, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny, np. uderza, pieniądz itp.;

Znamiona ocenne - wymagają posługiwania się różnego rodzaju ocenami przez co zakres zakazu jest mniej wyraźny, np. istotne zeszpecenie, mienie w wielkich wartościach itp.

Znamiona normatywne - posługiwanie się pojęciami języka prawniczego, np. funkcjonariusz publiczny, uprawnienia, obowiązek.

IV) Bezprawność czynu.

• bezprawność karną wyraża zabronienie czynu pod groźbą kary, ale kary grożącej, a nie kary wykonanej czy orzeczonej; ważne też, że jest to bezprawność oceniana na tle całego systemu prawa, gdyż inne przepisy karne, a nawet przepisy innych gałęzi prawa mogą dozwalać, albo wręcz nakazywać dokonywanie takich czynów.

• typowe sytuacje wyłączenia odpowiedzialności karnej z powodu braku bezprawności to kontratypy.

• przestępstwa nieumyślne → wykluczają prawny charakter działania; są przestępstwami z nieostrożności.

V) Wina.

Art. 1 § 3 k.k. „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w chwili czynu.

• W prawie karnym procesowym - szerokie pojęcie winy, tj. suma przesłanek, które muszą być spełnione, aby sprawca poniósł odpowiedzialność karną.

• W prawie karnym materialnym - zawężenie pojęcia - przed ustaleniem winy, należy ustalić czy zachodzą przesłanki obiektywne odpowiedzialności karnej: czyn, związek przyczynowy, wypełnienie przez sprawce znamion przestępstwa i bezprawność → te przesłanki nie wchodzą w zakres pojęcia winy;

Kiedy zachodzi wina? → Podstawową przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa, określona w art. 9 k.k., tzn. zamiar popełnienia przestępstwa (umyślność) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (nieumyślność) → nazywana czasem formami winy.

• Konieczne jest też ustalenie czy nie zachodzi sytuacja, w której wina jest wyłączona, tzn. wiek sprawcy (przesłanka pozytywna), przesłanki negatywne, jak niepoczytalność sprawcy (art. 31 k.k.), czy wymagalność zachowania zgodnego z prawem uzależniona od sytuacji motywacyjnej sprawcy: błąd (art. 28-30 k.k.), działanie na rozkaz (art. 318 k.k.), stan wyższej konieczności (art. 26 § 2 k.k.) → brak przesłanek pozytywnych, lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie, która popełniła dany czyn nie można przypisać winy.

Wina w prawie karnym materialnym jest personalną zarzucalnością popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.

VII) Klasyfikacja przestępstw.

Waga przestępstw - art. 7 k.k.

• Przestępstwa:

• Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, albo kara surowszą (art. 7 § 2 k.k.)

• Występkami są czyny zagrożone karą przekraczającą 1 miesiąc pozbawienia wolności, 1 miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny 30 stawek dziennych.

• Wykroczenia są czyny zagrożone karą aresztu do 30 dni.

Forma winy

• Art. 8 k.k. „Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.”

• Typy przestępstw nieumyślnych są w kk stosunkowo rzadkie. Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona przez użycie słowa „nieumyślność” lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną, np. „powinien i może przypuszczać”.

• Wykroczenia można popełnić zarówno umyślnie jak i nieumyślnie, jeśli ustawa tak stanowi.

Forma czynu

• przestępstwa z działania (zgwałcenie, napaść itp.);

• przestępstwa z zaniechania (nie zawiadomienie o przestępstwie, nie udzielenie pomocy itp.);

• przestępstwa i z działania i z zaniechania (fałszywe zeznania mogą być popełnione w ten sposób, że sprawca zeznaje nieprawdę lub zataja tę prawdę);

Znamię skutku

• skutek - (szerokie rozumienie) jest to zmiana w świecie rzeczywistym, będąca efektem przestępnego zachowania, która nie musi mieć charakteru czysto fizycznego (np. pozbawienie wolności jest tak samo skutkiem jak zniszczenie rzeczy) ale da się oddzielić od samego zachowania się;

• kryterium występowania wśród znamion danego przestępstwa znamienia skutku:

• przestępstwa formalne (bezskutkowe) - polegające na określonym zachowaniu się, np. nieudzielanie pomocy, nakłanianie do nierządu, fałszywe zeznania, a ewentualne skutki mogą mieć znaczenie dla wymiaru kary;

• przestępstwa materialne (skutkowe) inaczej przestępstwa znamienne skutkiem - gdy do jego znamion należy skutek, np. uszkodzenie rzeczy, pożar, bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia, pozbawienie człowieka wolności, obawa.

• wywołanie stanu niebezpieczeństwa - związane z podziałem przestępstw polegających na naruszeniu dobra prawnego oraz na narażeniu dobra prawnego na niebezpieczeństwo konkretne lub abstrakcyjne niebezpieczeństwo abstrakcyjne nie jest skutkiem, tylko potencjalnym skutkiem, więc te przestępstwa są formalne.

II) Podmiot przestępstwa.

Wiek sprawcy

Podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat - art. 10 § 1 k.k.

Od zasady tej są dwa wyjątki:

1. zaostrzenie → w pewnych przypadkach (zbrodnie przeciwko życiu, zgwałcenie kwalifikowane, rozbój, zbrodnie przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, zamachy terrorystyczne, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu) odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył 15 lat, ale wymagana jest wszechstronna ocena sprawcy pod kątem stopnia jego rozwoju umysłowego i moralnego oraz stopnia demoralizacji. Ograniczenie surowości kar do 2/3 górnej granicy, a sąd powinien kierować się celem wychowania nieletniego art. 10 § 2 i 3 k.k.

2. złagodzenie → przewiduje sytuację, kiedy dorosły w wieku 17 - 18 lat jako sprawca występku, zostanie potraktowany jak nieletni (zamiast kary środki wychowawcze, poprawcze lub lecznicze), jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, oraz stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy art. 10 § 4 k.k.

• inne wyjątki znajdują się w NielU → sprawca czynu o znamionach przestępstwa popełnił go przed ukończeniem 17 lat, a w chwili orzekania ukończył 18 lat, sąd może, pomimo tego, że decydujący jest wiek sprawcy w chwili popełnienia czynu, orzec karę z obligatoryjnym nadzwyczajnym złagodzeniem. Podobnie jeśli nie zaczęto wykonywać środka poprawczego przed ukończeniem 18 lat.

Nieletni

• Postępowanie z nieletnimi nie ma charakteru karnego i popełnienie czynu o znamionach przestępstwa lub wykroczenia nie jest jedyną podstawą do takiego postępowania, ale również objawy demoralizacji.

• NielU używa pojęcia „nieletni” w trzech znaczeniach:

• osoby do 18 lat, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją.

• osoby pomiędzy 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń.

• osoby do 21 roku życia, wobec, których wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.

• Cele → dobro nieletniego, korzystne zmiany w ich osobowości i zachowaniu (art. 3 NielU).

• Środki wychowawcze min.:

• upomnienie;

• zobowiązanie do określonego postępowania (np. podjęcia nauki);

• nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;

• nadzór kuratora;

• umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej (rodzina zastępcza, młodzieżowy ośrodek wychowawczy/socjoterapii itp.).

• Środek leczniczy - umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym w razie stwierdzenia niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków odurzających.

• Umieszczenie w zakładzie poprawczym - stosowane tylko wobec nieletniego pomiędzy 13 a 17 rokiem życia, który popełnił czyn wypełniający znamiona przestępstwa, przy jednoczesnym dużym stopniu demoralizacji i gdy przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu oraz nieskuteczność lub przewidywana nieskuteczność innych środków.

Młodociany

Młodociany to taka osoba, która nie ukończyła 21 lat w chwili czynu, ani 24 lat w chwili orzekania w I instancji - art. 115 § 10 k.k.

Szczególna kategoria dorosłego → nacisk na cele wychowawcze (art. 54 § 1 k.k.) i szersze możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 § 1 k.k.).

Przestępstwa indywidualne i przestępstwa powszechne

• Przestępstwa powszechne (ogólnosprawcze) - to takie, których podmiotem może być każda osoba fizyczna, która ukończyła określony wiek.

• Przestępstwa indywidualne - to takie, w których opisie ustawowym znamię podmiotu określone jest przez użycie dodatkowych cech, np. żołnierz, matka.

• Przestępstwa indywidualne właściwe - to takie, przy których szczególna cech podmiotu decyduje o bycie przestępstwa. Brak tej cechy powoduje brak przestępstwa, np. odmowa wykonania rozkazu, łapownictwo bierne.

• Przestępstwa indywidualne niewłaściwe - to takie, w których szczególna cecha podmiotu decyduje o stworzeniu jego kwalifikowanego lub uprzywilejowanego typu. Np. dzieciobójstwo dokonane przez matkę - art. 149 k.k., a jeśli dokona tego osoba inna jako współsprawca poniesie ona odpowiedzialność na podstawie surowszego art. 148 k.k. Lub art. 160 § 1 k.k. - kto naraża na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ale jeśli dokona tego osoba zobowiązana do opieki, podlega surowszej karze z art. 160 § 2 k.k.

• szczególna kwestia - podżeganie i pomocnictwo do przestępstw indywidualnych.

III) Strona przedmiotowa przestępstwa.

Do strony przedmiotowej czynu zaliczamy:

• czyn (zachowanie się) podmiotu - występuje zawsze; opisywane w ustawie przez tzw. znamię czasownikowe (np. zabija, ujawnia, podrabia itp.);

• skutek czynu - występuje przy przestępstwach materialnych;

• czas i miejsce czynu - czasem, np. na terytorium RP, po wyznaczeniu do służby, itp.;

• sytuację, w jakiej popełniono czyn - rzadziej, np. będąc pozbawionym wolności itp.;

• sposób popełnienia - stosunkowo często, np. przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem itp.;

• przedmiot wykonawczy czynu - tj. przedmiot, na którym dokonuje się danego przestępstwa, np. przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy korespondencji jest „zamknięte pismo”.

Pewne elementy mają większe znaczenie, a inne mniejsze. Fakt, że pewne elementy strony podmiotowej nie należą do znamion jakiegoś typu przestępstwa oznacza tylko, że nie muszą być one udowadniane, by sprawcy przypisać popełnienie takiego przestępstwa. Jednak ustalenie w procesie występowania któryś ze wspomnianych znamion może wpłynąć na wyrok, np. ustalenie, że rozbój został dokonany ze szczególnym okrucieństwem, zaostrza karę.

V) Przestępstwa z zaniechania.

Uwagi ogólne

Przestępstwo z zaniechania polega na niepodjęciu przez sprawcę działania, do którego był on zobowiązany (formalne przestępstwa z zaniechania) lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takiego działania (materialne przestępstwa z zaniechania) → szczególna grupa przestępstw indywidualnych - cecha podmiotu to bycie zobowiązanym do określonego działania;

VII) Strona podmiotowa (subiektywna) przestępstwa.

• to zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej (zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy) i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu → a stosunek ten może mieć postać (tzw. formy winy):

• umyślność (zamiar =strona podmiotowa);

• nieumyślność (lekkomyślność/niedbalstwo = strona podmiotowa).

• to najważniejsza przesłanka winy w tym sensie, że bez zaistnienia wymaganej w przepisie karnym określającym typ przestępstwa strony podmiotowej nie możemy sprawcy robić zarzutu z popełnionego czynu;

• określona postać strony podmiotowej (forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu społecznej szkodliwości czynu;

VIII) Formy winy umyślnej.

• art. 9 § 1 k.k. umyślne popełnienie czynu tylko wtedy, gdy sprawca miał zamiar jego popełnienia → zamiar bezpośredni (dolus directus) lub zamiar ewentualny (dolus eventualis).

Zamiar bezpośredni

• zachodzi wtedy, gdy sprawca uświadamiając sobie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego albo że jego zachowanie się może wypełnić te znamiona - chce jego popełnienia.

• nie musi być pewien skuteczności swoich działań;

• też wtedy gdy zdaje sobie sprawę z nieuchronności pewnych skutków, nawet jak mu na nich nie zależy (szerokie rozumienie słowa „chce”);

• zamiar bezpośredni (akt woli w postaci chęci popełnienia czynu zabronionego) jest niezależny od motywów działania;

• 2 rodzaje:

• zamiar bezpośredni nagły (dolus repentinus) - decyzja o popełnieniu czynu zabronionego podjęta w krótkim czasie. Z reguły uznawane za lżejszą formę zamiary bezpośredniego, ale nie zawsze (np. nie, gdy uważa, że nie ma po co się dłużej zastanawiać).

zamiar bezpośredni przemyślany (dolus praemeditatus) - decyzja powstaje po okresie przemyślenia, często wraz z przygotowaniami do popełnienia przestępstwa

Zamiar ewentualny (wynikowy)

• zachodzi wtedy, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje i na to się godzi, przeważnie dokonując jakiegoś czynu (niekoniecznie zabronionego) z zamiarem bezpośrednim „uboczny skutek działania”.

• różnica w stosunku do zamiaru bezpośredniego:

• w elemencie świadomości - nie może być pewności wypełniania znamion przestępstwa;

w elemencie woli - nie może być „chcenia”, tylko „godzenie się na” czyn

IX) Dodatkowe cechy umyślności. Przestępstwa kierunkowe.

• w znamionach niektórych typów przestępstw umyślnych dodatkowe cech umyślności → zamiar o szczególnym znaczeniu (dolus coloratus), tj.:

• cel

• motyw - przeżycie psychiczne o charakterze intelektualnym skłaniające do popełnienia czynu;

• pobudka - przeżycie psychiczne o charakterze emocjonalnym skłaniające do popełnienia czynu;

• przestępstwa znamienne celem, motywem lub pobudką nazywa się przestępstwami kierunkowymi → z reguły tylko zamiar bezpośredni, ale są wyjątki - zamiar ewentualny, gdy ze sformułowania znamion wynika, że nie musiał mieć pełnej wiedzy (np. w celu korzyści dla innej osoby podaje się niesprawdzone informacje o stanie majątkowym tej osoby w banku, by ta osoba dostała kredyt);

• zamiar ewentualny nie występuje, gdy z brzmienia przepisu wynika wymóg posiadania pełnej wiedzy, a nie tylko przewidywania możliwości co do wypełnienia znamion przestępstwa.

X) Formy winy nieumyślnej.

Uwagi ogólne

• przesłanką odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne jest naruszenie zasad ostrożności wymaganych w danych okolicznościach, a podział nieumyślności wiąże się z elementem świadomości tego naruszenia (podział ten istnieje, pomimo poglądu z uzasadnienia do projektu kk, że kodeks ten te dzieli nieumyślności na niedbalstwo i lekkomyślność ze względu na sformułowania użyte w art. 9 § 2).

Lekkomyślność (świadoma wina nieumyślna; luxuria)

• świadome naruszenie zasad ostrożności przewidując, że popełnia się czyn zabroniony, lecz przypuszczając bezpodstawnie, że się go uniknie;

• element świadomości - ten sam co zamiar ewentualny, tj. „przewidywanie możliwości”, różnica przy elemencie woli - nie chce, a przypuszcza że uniknie;

Niedbalstwo (nieświadoma wina nieumyślna; negligentia)

• sprawca możliwości popełnienia czynu nie przewiduje, chociaż powinien i mógł przewidzieć → brak jakiegokolwiek elementu psychicznego, a zarzut robi się z faktu, że sprawca nie wykorzystał swych możliwości intelektualnych.

• elementy niedbalstwa:

• świadome lub nieświadome naruszenie zasad ostrożności i związek przyczynowy miedzy czynem a naruszeniem;

• możliwość przewidywania czynu zabronionego.

• naruszenie zasad ostrożności ocenia się w oparciu o pewien wzorzec wymagań stawianej każdej „rozsądnej” osobie, a dopiero potem jeśli dojdziemy do wniosku, że ta abstrakcyjna osoba zachowując się w ten sposób co sprawca naruszyła zasady ostrożności, indywidualizujemy naruszenie zasad w stosunku do sprawcy i sprawdzamy czy konkretny sprawca mógł przewidzieć skutki swojego nieostrożnego zachowania na podstawie swoich cech (doświadczenia, konkretnej sytuacji, możliwości umysłowe, wiedza itp.)

• gdy sprawca sam ogranicza możliwości swojego przewidywania - np. alkohol lub narkotyki - to go nie usprawiedliwia, jeżeli przed zażyciem mógł przewidzieć nastąpienie ograniczenia możliwości umysłowych jak i znalezienie się w sytuacji, w której ograniczenie to będzie istotne.

XI) Wina mieszana, kombinowana (culpa dolo exorta).

• art. 9 § 3 kk - mieszany charakter polega na tym, że część znamion przestępstwa objęta jest umyślnością, a część nieumyślnością → dot. to przestępstw umyślnych kwalifikowanych przez określone następstwo (np. udział w bójce lub pobiciu)

• dotyczy tylko kwalifikowanych typów przestępstw, w których znamieniem kwalifikującym jest następstwo czynu, a nie inne okoliczności, jak sposób dokonania czynu, przedmiot przestępstwa czy jego wartość;

• traktuje się takie przestępstwo jak przestępstwo umyślne;

• w doktrynie uważa się (jak i w uzasadnieniu do projektu kk), że art. 9 § 3 dotyczy też tzw. przestępstw umyślno-umyślnych i przestępstw nieumyślno-nieumyślnych - artykuł ten ujęty jest na tyle szeroko, że możliwe jest takie odniesienie (choć Marek nie zgadza się z przestępstwami umyślno-umyślnymi), ale nie są to przypadki winy mieszanej;

XII) Przedmiot przestępstwa.

Uwagi ogólne

• przedmiotem przestępstwa są dobra chronione przez prawo karne, takie jak życie, wolność, własność, bezpieczeństwo itd. → nie mylić z przedmiotem wykonawczym (patrz strona przedmiotowa);

• czasem przepis wskazuje jakie dobro chroni, a czasem należy to wyinterpretować z brzmienia przepisu, tytułu rozdziału czy motywów ustawodawcy.

FORMY POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA

I) Uwagi ogólne.

• formy zjawiskowe - współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podżeganie, pomocnictwo;

• współsprawcy - nie jest to odpowiedzialność grupowa → art. 21 kk - podkreśla zasadę indywidualizacji odpowiedzialności karnej (z. i. winy);

• formy stadialne - dokonanie, przygotowanie i usiłowanie;

II) Sprawstwo. Współsprawstwo. Sprawstwo kierownicze.

Sprawstwo

• art. 18 kk - definicje różnych rodzajów sprawstwa, min. jednosprawstwo = zwykłe sprawstwo = sprawstwo indywidualne → jedna osoba swoim zachowaniem wypełnia znamiona czynu zabronionego.

Współsprawstwo

• wykonanie przestępstwa z inną osobą (osobami):

• element subiektywny - działanie objęte porozumieniem;

• element obiektywny - działania składają się na pewna całość, która jest przestępstwem.

• może dotyczyć przestępstwa jednorodnego (np. zabójstwo przez kilka osób zadających ciosy nożami) lub niejednorodnego (np. rozbój gdzie jedna osoba terroryzuje, druga zabiera portfel → żaden z nich nie wypełnia całości znamion przestępstwa rozboju).

• możliwe też przy przestępstwach nieumyślnych oraz z działania i z zaniechania;

• możliwe też przy przestępstwach indywidualnych:

• właściwych - gdy wszyscy mają tą cechę;

• niewłaściwych - gdy wiedzą, że jeden z nich ją ma - jeśli przestępstwo było typem uprzywilejowanym, odpowiada za typ podstawowy ten, który nie ma cechy wymaganej do uprzywilejowanego typu, a jeśli jest to typ kwalifikowany odpowiada jakby tą cechę miał, jeśli wiedział, że inny współsprawca ją ma → art. 21 § 2 kk.

• art. 21 § 3 kk - możliwe nadzwyczajne złagodzenie kary gdy nie wiedział o cesze u współsprawcy;

• odpowiedzialność za całość działania, a nie tylko za samodzielnie dokonane czyny, ale współsprawstwo sukcesywne - gdy współsprawca dołącza się do realizacji już podjętego działania - wtedy odpowiada za tą część w której uczestniczył.

• sprawstwo równoległe (koincydencyjne) - nie jest współsprawstwem - dokonanie tego samego czynu zabronionego w tym samym czasie i miejscu, ale nie wspólnie (np. podczas zamieszek plądrowanie sklepu).

Sprawstwo kierownicze

• 2 rodzaje:

• sensu stricto - „kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inna osobę” → jego istotą jest pewne podporządkowanie (albo formalne podporządkowanie albo uznanie autorytetu albo faktyczna władza) i kierowanie dokonaniem czynu zabronionego, ale niekoniecznie musi wiązać się z wydaniem polecenia

• w formie polecenia wykonania czynu zabronionego - „kto wykorzystując uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie czynu” → wydanie polecenia wykorzystując zależność (np. urzędową, wojskową, faktyczną, jak narkomana od dealera), ale nie kieruje dokonaniem czynu.

• sprawstwo pośrednie - popełnienie przestępstwa poprzez inną osobę, jego odmianą jest sprawstwo kierownicze → kk nie wspomina o tej formie (a jedynie o sprawstwie kierowniczym), więc sytuacje określane jako sprawstwo pośrednie powinny być traktowane jak podżeganie lub pomocnictwo. Nie rozwiązuje to jednak sytuacji, w których ktoś doprowadza inna osobę do nieumyślnego popełnienia przestępstwa (wykluczone jest wtedy podżeganie lub pomocnictwo) → wg. SN osoba, która do tego doprowadziła odpowiada za sprawstwo.

Podżeganie

• art. 18 § 2 - kto chcąc by inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego.

• tylko umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego;

• tylko działanie;

• też gdy dany czyn z założenia nie wypełnia znamion przestępstwa, np. osoba nakłoniona jest niepoczytalna, ale nakłanianie musi dotyczyć czynu, a nie np. wzbudzania nienawiści.

• nakłania w szerokim rozumieniu tego słowa - też gesty, czy inne znaki, mające wzbudzić w nakłanianej osobie chęć dokonania czynu;

• gdy sprawca już ma zamiar dokonania czynu zabronionego, wtedy:

• albo jako nieudolne usiłowanie podżegania, jeśli nakłaniający nie wie o tym zamiarze;

• albo jako pomocnictwo psychiczne, gdy nakłaniający wie o istnieniu takiego zamiaru u drugiej osoby.

• nakłanianie zindywidualizowanych osób (osoby), a jeśli nieoznaczone osoby wtedy art. 255 kk - nawoływanie do popełnienia przestępstwa.

Pomocnictwo

• art. 18 § 3 - kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji, (...) także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia inne osobie jego popełnienie.

• pomocnictwo fizyczne (np. dostarczenie narzędzi) i psychiczne (np. udzielenie rady).

• działanie i zaniechanie;

• katalog środków przykładowy, niewyczerpujący;

• umyślność w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym;

• przed lub w trakcie czynu jeśli po to poplecznictwo albo paserstwo;

Podżeganie i pomocnictwo:

• też jako usiłowanie;

• też w formie łańcuszkowej, np. podżeganie do podżegania.

• nie w stosunku do przestępstw nieumyślnych, ale wtedy traktowane jako sprawstwo, np. udostępnienie samochodu osobie nietrzeźwej (wg SN);

• też przy przestępstwach indywidualnych, nawet jak nie posiada wymaganej cechy, a wystarczy by wiedział, że dana osoba ma tą cechę (art. 21 § 2), ale jeśli nie wie to możliwe jest nadzwyczajne złagodzenie kary (§ 3)  dotyczy też współsprawcy i sprawcy kierowniczego;

V) Formy stadialne przestępstwa.

• pojęcie tzw. pochodu przestępstwa (iter delicti) - schemat przedstawiający stadia czynu przestępnego:

• zamiar → nie jest formą stadialną, gdyż przestępstwo to czyn, a nie nastawienie sprawcy;

• przygotowanie;

• usiłowanie;

• dokonanie;

• nie każde przestępstwo ma wszystkie te stadia, np. nieumyślne to tylko dokonanie;

VI) Przygotowanie.

art. 16 § 1 - dwie formy przygotowania:

1. Przygotowanie w sensie ścisłym (forma rzeczowa) - podjęcie czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego, w szczególności uzyskiwanie i przysposabianie środków, zbieranie informacji, sporządzanie planu (nie jest to katalog zamknięty).

2. Wejście w porozumienie - dwóch lub więcej osób, polegające na uzgodnieniu zamiaru dokonania konkretnego przestępstwa, omówieniu ról.

• konieczny warunek - dokonane czynności muszą być w celu popełnienia przestępstwa, więc niemożliwe jest zaniechanie, ani zwykłe formy umyślności.

Karalność przygotowania

• art. 16 § 2 - karalność przygotowania tylko wtedy gdy ustawa tak stanowi → ogólna zasada bezkarność przygotowań, nieliczne wyjątki (np. niektóre przestępstwa przeciwko pokojowi, przeciwko państwu, fałszowania pieniędzy i dokumentów, dezercji, ludobójstwa).

• istnieją też samodzielne przestępstwa, które mogą stanowić przygotowanie do popełnienia innego przestępstwa, np. nielegalne nabycie broni w celu dokonania zabójstwa; uczestnictwo w związku przestępczym w celu popełnienia przestępstw.

Czynny żal (klauzula niekaralności)

• w przypadku przygotowania polega na zewnętrznym zachowaniu się niweczącym stworzone uprzednio warunki do popełnienia przestępstwa, a w przypadku wejścia w porozumienie musi polegać na podjęciu istotnych działań zmierzających do zapobieżenia dokonania czynu, a nie wystarczy samo zerwanie porozumienia - art. 17 kk.

• czasem możliwe wyższe wymagania dla czynnego żalu (np. art. 131 § 2)

VII) Usiłowanie.

Definicja

Art. 13 § 1 - 3 elementy:

• zamiar popełnienia przestępstwa - bezpośredni i ewentualny, ale nie dotyczy przestępstwa nieumyślnych, czy przestępstw z winy mieszanej, w których co do następstwa wystarczy wina nieumyślna (art. 9 § 3);

• zachowanie się (przestępstwa z działania i zaniechania) zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu - kontrowersyjna kwestia określenie elementu bezpośredniości, gdyż pośrednie działanie może być co najwyżej przygotowanie, które przeważnie nie jest w ogóle karane, a usiłowanie prawie zawsze spotyka się z karalnością - różne sposoby definiowania:

• subiektywna - usiłowanie to zachowanie zmierzające do dokonania, które w jednoznaczny sposób ujawnia wolę popełnienia przestępstwa → wada - znaczne rozszerzenie usiłowania i zatarcie granicy między nim a przygotowaniem.

• obiektywna (skrajnie) - usiłowanie to początek dokonania, czyli zachowanie się zapoczątkowujące określoną w znamionach czynność czasownikową.

• w polskim prawie karnym - obiektywna, ale nie skrajnie - należy uwzględnić definicje przygotowania → usiłowanie to działanie będące krokiem dalszym niż „tworzenie warunków” → wiele kontrowersji w orzecznictwie SN.

• brak dokonania.

Zagrożenie karą

• art. 14 § 1 - kara taka jak za sprawstwo, choć w praktyce wymierzane są kary niższe, do czego daje podstawę art. 53 § 2 kk - sąd wymierzając karę bierze pod uwagę rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa.

Usiłowanie nieudolne

• art. 13 § 2 → usiłowanie nieudolne zachodzi, gdy sprawca nie uświadamia sobie że dokonanie przestępstwa jest niemożliwe albo ze względu na brak przedmiotu zamachu albo ze względu na użycie środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego, ale nie ze względu na brak wymaganej cechy podmiotu.

• poddane kryminalizacji ze względu na to, iż następnym razem sprawca może skutecznie podjąć usiłowanie, a więc jest to wyjątek od zasady, że podstawą odpowiedzialności może być tylko czyn sprawcy, gdyż tutaj podstawą do odpowiedzialności jest stan niebezpieczeństwa.

• usiłowanie nieudolne to rodzaj usiłowania - kara ta sama co za usiłowanie (art. 14 § 1), ale sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, albo odstąpić od jej wymierzenia (art. 14 § 2)

Czynny żal (klauzula niekaralności)

• art. 15 § 1 - bezkarność usiłowania w przypadku skutecznego żalu;

• musi być dobrowolny, ale nie ważne są pobudki;

• nie wyklucza odpowiedzialności za dokonane „po drodze” czyny (np. odstąpił od zabójstwa, ale dokonał uszczerbku na ciele ofiary) → tzw. usiłowanie kwalifikowane;

• usiłujący, który przejawi skuteczny czynny żal nie odpowiada za przygotowania do tego czynu - art. 17 § 2;

• art. 15 § 2 - w razie bezskutecznego żalu usiłującego sąd może jedynie zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

• przepisy szczególne w niektórych przypadkach zaostrzają wymagania w stosunku do czynnego żalu o wymóg powiadomienia organy powołanego do ścigania i poinformowanie o wszystkich okolicznościach (np. zamach na niepodległość państwa, szpiegostwo)

WYŁĄCZENIE ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ

I) Uwagi ogólne.

• Sytuacje, w których odpowiedzialność karna nie następuje - różnego rodzaju - stany faktyczne (np. niewykrycie sprawcy, niedopełnienie obowiązków przez organy ścigania) lub natury prawnej (np. przedawnienie, warunkowe umorzenie, ustawy amnestyjne i abolicyjne oraz przepisy o immunitetach oraz „nie podlega karze" albo „sąd może odstąpić od wymierzenia kary").

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE PRZESTĘPNOŚĆ CZYNU - można podzielić na trzy grupy:

1. Okoliczności wyłączające bezprawność czynu - brak elementu bezprawności (na mocy innych przepisów lub utartej praktyki) → okoliczności te nazywa się kontratypami (pojęcie W. Woltera): obrona konieczna, stan wyższej konieczności (niekiedy wyłącza on tylko winę), działanie w ramach uprawnień lub obowiązków, zgoda pokrzywdzonego, czynności lecznicze, karcenie małoletnich, uprawianie sportu, uzasadnione ryzyko, ostateczna potrzeba i zwyczaj.

2. Okoliczności wyłączające winę - niepoczytalność, błąd co do faktu, nieświadomość bezprawności czynu, rozkaz przełożonego → brak elementu zawinienia, ale jest bezprawność.

3. Okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość czynu - tzw. znikoma społeczna szkodliwość czynu (art. 1 § 2 kk).

KONTRATYPY

I) Obrona konieczna.

Definicja

• art. 25 kk - obrona ko­nieczna polega na odpieraniu bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy użyciu środków koniecznych do odparcia tego zamachu i w sposób współmierny do niebezpieczeństwa za­machu.

• jest to działanie prawne, legalne i społecznie pożądane, dlatego nie jest to uprawnienie subsydiarne (jak w przypadku s.w.k.) - tzn. jest niezależne od istnienia innych sposobów obrony dobra, czyli można się czynnie bronić, nawet jeśli istnieje możliwość ucieczki.

Warunki

1. obrona jest reakcją na bezpośredni zamach;

• zamach - to działanie lub zaniechanie zagrażające narusze­niu dobra prawnego. Bezpośredniość polega na niebezpieczeństwie naruszenia w najbliższym czasie, co nie oznacza, że trzeba czekać z obroną do ostatniego momentu.

• nie jest działaniem w obronie koniecznej stosowanie zabezpieczeń przed ewentualnymi zamachami, jak ogrodzenie pod prądem, zły pies, drut kolczasty na ogrodzeniu, gdyż uruchomiają się one automatycznie. Nie oznacza to, że są one nielegalne, ale nie mogą przekraczać pewnego, społecznie akceptowanego zakresu.

• zamach jest bezprawny;

• zamach nie koniecznie dotyczy prawa karnego, też zamach niezgodny z prawem cywilnym;

• zamach nie musi mieć charakteru przestępstwa, tzn. może być dokonywany przez niepoczytalnego lub będącego w błędzie;

• zamachem nie jest prawne działanie, np. komornika czy policjanta.

• problem - co jeśli działania są formalnie prawne, ale merytorycznie niesłuszne lub błędne - o ile nie naraża to dóbr jednostki na nieodwracalne skutki nie może się bronić, jeśli nieodwracalne skutki mogłyby nastąpić wtedy ma prawo do obrony, ale jest to konstrukcja s.w.k.

• sposób obrony jest współmierny do niebezpieczeństwa zamachu, tj. bro­niący się stosuje środki i metody technicznie i społecznie konieczne dla od­parcia zamachu.

• tylko środki i sposoby konieczne do odparcia ataku, co nie oznacza wymogu posługiwania się takimi samymi środkami co napastnik, ważne, by były one konieczne do odparcia ataku.

• należy brać pod uwagę sytuację konkretną i realne możliwości obrony i przemyślenia jej, gdyż jeśli nawet w abstrakcyjnej sytuacji wystarczyłby kij na odparcie ataku, to w konkretnej sytuacji poszkodowany może nie mieć ani takiego środka pod ręką, ani czasu na przemyślenie.

Dysproporcja dóbr

• wymóg współmierności dóbr nie oznacza, że dobra te mają być takie same, ale że nie może istnieć nadmierna dysproporcja pomiędzy dobrem bronionym, a dobrem naruszonym, gdyż wtedy obrona konieczna byłaby tylko w sensie technicznym, a nie społecznym (kazus ze staruszkiem inwalidą strzelającym do dzieci kradnących mu jabłka).

• kwestia problematyczna to interpretacja pojęcia niewspółmierności (art. 25 § 2) - należy interpretować wąsko, by nie ograniczać prawa do obrony.

Przekroczenie granic

• art. 25 § 2 - sąd może zastosować nad­zwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

• przekroczenie granic = działanie przestaje być prawne, ale wina jest mniejsza, od winy osoby popełniającej analogiczny czyn, ale nie w związku z obroną.

• przekroczenie granic ma 2 postacie:

• eksces intensywny - gdy sposób obrony nie był konieczny, albo jest rażąca dysproporcja dóbr;

• eksces ekstensywny - spóźnione lub przedwczesne działanie obronne = zamach niebezpośredni;

• art. 25 § 3 - obligatoryjne odstąpienie od wymierzenia kary, gdy przekroczenie „było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedli­wionych okolicznościami zamachu”.

II. Stan wyższej konieczności.

Definicja

• art. 26 - czyn sprzeczny z prawem karnym, poświęcający dobro w imię ochrony innego dobra, w sytuacji, w której nie można było się inaczej zachować, a dobro poświęcone nie jest oczywiście wyższej wartości.

• ujęcie szerokie, gdyż dotyczy wszelkich dóbr

S.w.k. a obrona konieczna

• różnice polegają na:

• obrona konieczna - „bezprawny zamach”; s.w.k. - „niebezpieczeństwo” (szersze niż zamach);

• obrona konieczna - „odpieranie zamachu”; s.w.k. - „poświęcanie innego dobra”;

s.w.k. - zasada subsydiarności

WYŁĄCZENIE WINY

I) Niepoczytalność (art. 31 kk) to brak możliwości rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem, który zachodzi w chwili czy­nu i spowodowany jest upośledzeniem umysłowym, chorobą psychiczną lub innym zakłóceniem czynności psychicznych.

• jeśli utraci poczytalność później w skutek choroby psychicznej ma to jedynie skutek procesowy, gdyż proces należy zawiesić, jeżeli oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu z powodu cho­roby psychicznej.

• metoda mieszana - stan psychiczny sprawcy i wskazania biologiczno-psychiatryczne, czego konsekwencją jest konieczność wskazania łącznie co najmniej jednej przyczyny i co najmniej jednego z następstw wywołanych w psychice sprawcy;

• UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE to istotne obniżenie sprawności umysłowej powstałe z różnych przyczyn w okresie rozwojowym jednostki (tzw. niedorozwój umysłowy) jak też sytuacje wiążące się z urazami lub innymi czynnikami, mającymi miejsce po tym okresie, które powodują zanik pewnych funkcji mózgu.

• CHOROBY PSYCHICZNE (psychozy) to zaburzenia psychiczne o patologicznych zmianach funkcji psychicznych i różnych objawach, np. zaburzenia świadomości, urojenia, zaburzenia nastroju. Do chorób psychicznych zalicza się np. schizofrenię, paranoję, psychozę maniakalno-depresyjną.

• „INNE ZAKŁÓCENIA czynności psychicznych" to pewne efekty związane z pewnymi procesami biologicznymi w organizmie jednostki jak dojrzewanie płciowe, menstruacja, klimakterium, ale też wysoka gorączka, skrajne przemęczenie, afekt patologiczny, zatru­cie organizmu, oraz efekty nadużycia alkoholu lub narkotyku.

• NIEMOŻNOŚĆ ROZPOZNANIA ZNACZE­NIA SWEGO CZYNU to też niemożność uświadomienia sobie możli­wych skutków swego działania oraz niemożność oceny społecznej i moralnej czynu.

• NIEMOŻNOŚĆ POKIEROWANIA SWOIM POSTĘPOWANIEM to zakłócenia sfery woli np. w przypadku działania w stanie głodu narkotycznego.

• w przypadku niepoczytalności NIE MA WINY, a więc w końcowym rezultacie przestępstwa, ale prawo karne przewiduje możliwość stosowania ŚRODKÓW ZABEZ­PIECZAJĄCYCH (zob. art. 93 i nast. kk).

VI. Nieświadomość bezprawności czynu (błąd co do prawa).

Definicja

• błąd dotyczący całościowej prawnej oceny czynu;

• „nieświadomość bezprawności czynu” zamiast „nieświadomość przestępności czynu” → nie ma błędu jeśli wie, że dany czyn jest zakazany przez jakąkolwiek gałąź prawa, a nie tylko prawa karnego;

• nie ma znaczenia ocena niesłuszności zakazu.

ZNIKOMA SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ CZYNU

art. 1 § 2 kk - nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma → specyficzne wyłączenie odpowiedzialności karnej, nie ze względu na bezprawność czy brak winy;

• nie oznacza, że czyn jest społecznie pozytywny, choć może tak być; najczęściej chodzi o sytuacje, w których czyny te mogą być potraktowane jako podstawa innego rodzaju odpowiedzialności (np. dyscyplinarnej);

• formalnie dotyczy wszystkich typów przestępstw, a więc też zbrodni;

• kategoria ocenna prowadząca do zawężenia zakresu odpowiedzialności karnej;

• art. 115 § 2 wprowadza kryteria oceny społ. szkodliwości „Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i cha­rakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamia­ru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia”.

• zamknięty katalog kryteriów;

• kryteria dot. przedmiotowej strony czynu, jak i podmiotowej;

• niektóre odnoszą się tylko do przestępstw umyślnych (postać zamiaru, motywacja), inne tylko do nieumyślnych (rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia), a pozostałe mają charakter uniwersalny;

• ważna kolejność wyliczenia kryteriów → najpierw przedmiotowe składniki społecznej szkodliwości, dotyczące dobra prawnego oraz szkody (główny punkt orientacyjny);

• ważna nieodwracalność zmian → Stanisław Lem: „...oce­ny moralne czynów zależą przede wszystkim od ich nieodwracalności. Gdyby­śmy mogli wskrzeszać umarłych, zabójstwo, nie przestając być czynem złym przestałoby być zbrodnią”;

• nie muszą wystąpić łącznie wszystkie czynniki w danym przypadku, też możliwe wystąpienie tylko czynników podmiotowych lub przedmiotowych.

• ocena musi opierać się na konkretnym przypadku, a nie na generalnej ocenie dokonanej przez ustawodawcę (np. pornografia w ogóle nie jest społecznie szkodliwa jest wadliwym kryterium oceny społecznej szkodliwości).

System kar

I. Katalog kar.

• art. 32 kk:

• grzywna;

• ograniczenie wolności;

• pozbawienie wolności;

• 25 lat pozbawienia wolności;

• dożywotne pozbawienie wolności.

• kolejność → preferencja ustawodawcy co do ich stosowania;

• brak podziału na kary zasadnicze i dodatkowe, ale miejsce kar dodatkowych zajęły środki karne z art. 39 kk;

II. Kara grzywny

• 2 formy:

• grzywna kwotowa - sąd wskazuje w wyroku wysokość kwoty, którą skazany ma obowiązek uiścić na rzecz SP;

• grzywna orzekana w stawkach dziennych - 2 etapy orzekania:

• sąd określa liczbę stawek dziennych na którą skazuje oskarżonego;

• sąd określa w jednostkach pieniężnych wysokość stawki dziennej;

• system stawek dziennych jest bardziej sprawiedliwy, gdyż liczbę stawek dziennych ustala się w oderwaniu od możliwości finansowych skazanego, oraz wyraźniej akcentuje zasadę równości, gdyż dopiero wysokość stawki dziennej określana jest w zależności od możliwości finansowych skazanego;

• art. 33 kk → zasady wymiaru grzywny: grzywnę wymierza się od 10-360 stawek, a stawka wynosi od 10-2000 zł (bierze się pod uwagę dochody sprawcy, warunki osobiste, majątkowe, rodzinne;

• kara grzywny może być orzeczona:

• jako kara samoistna (wtedy gdy stanowi zagrożenie dla danego przestępstwa);

• gdy sąd odstępuje od wymierzenia kary pozbawienia wolności (art. 58 § 3) lub nadzwyczajnie łagodzi karę (art. 60 § 6), nawet jeśli nie jest przewidziana za to przestępstwo;

• też obok kary pozbawienia wolności (bez 25 lat i dożywocia, czyli przy tzw. terminowych), ale tylko gdy sprawca działał w celu osiągnię­cia korzyści majątkowej lub korzyść taką osiągnął → ma akcentować nieopłacalność przestępstwa;

• gdy sąd zawiesza warunkowo wykonanie kary pozbawienia lub ograniczenia wolności (art. 71 kk), nawet jeżeli nie jest przewidziana → by zapobiec wrażeniu bezkarności sprawcy;

III. Kara ograniczenia wolności

• wzorowane na karze pracy poprawczej z radzieckiego kk, recypowanej przez ustawodawstwa socjalistyczne; znana też w krajach zachodnioeuropejskich jako kara wolnościowa wykonywania bezpłatnej pra­cy dla społeczności, orzekana za zgodą skazanego;

• polski kk → bez zgody (sprzeczne z zakazem pracy przymusowej z międzynarodowych konwencji - art. 8 MPPOP i art. 4 KPPW), a jedynie wysłuchanie skazanego;

• art. 34 kk → trwa 1-12 m-cy (wymierzana w miesiącach), a skazany w jej trakcie:

• nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu;

• jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd;

• ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

• art. 35 kk - obowiązek wykonywania pracy - 2 postacie:

• wykonywanie nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne;

• skazany, który jest zatrudniony może mieć potrącone 10-25% wynagrodzenia na rzecz SP albo na cel społeczny oraz nie może rozwiązać stosunku pracy bez zgody sądu;

• wraz z tą karą sąd może orzec:

• dozór (art. 36 § 1);

• inne środki poddające próbie lub środki karne (art. 72 § 1 pkt. 2,3,5 oraz § 2);

• część wojskowa (art. 323) → żołnierz nie może być mianowany na wyższy stopień wojskowy ani wyznaczo­ny na wyższe stanowisko służbowe, nie może brać udziału w uroczysto­ściach i paradach, a potrącenie może wynosić 5-15%; odbywa ją w wydzielonej jednostce woj­skowej;

• gdy przejdzie do cywila - zasady ogólne;

IV. Kara pozbawienia wolności

• początkowo stosowana jako środek zabezpieczający przed ucieczką przestępcy skazanego na karę śmierci lub cielesną. Z czasem kary te były zastępowane przez karę wiezienia:

• początek - domy pracy przymusowej dla włóczęgów, pro­stytutek i żebraków (Anglia i Holandia w XVI i XVII w);

• XVIII w - istniały w całej Europie → praca Johna Howarda, który w dziele „O stanie więzień” skrytykował ich funkcjonowania i sformułował postulaty zreformowania w kierunku humanitaryzacji i racjonalizacji;

• koniec XVIII w - systemy wykonania kary:

• system celkowy/pensylwański/filadelfijski - wprowadzony przez kwakrów w Filadelfii - pełna izolacja w celach, z lekturą Biblii;

• system milczenia/auburnski - wprowadzony w więzieniu w Auburn - więźniowie pracowali wspólnie w dzień, ale nie mogli się odzywać, w nocy byli izolowani;

• system progresywny (XIX w, Anglia i Irlandia) - podziele­nie odbywania kary na klasy - od najbardziej izolującej, do przedterminowego zwolnienia;

• obecnie → system progresywny, ale mniej sformalizowany → system wolnej progresji;

• w Polsce → system wolnej progresji → podział zakładów karnych na poszczególne typy w kkw, oraz podziały tych zakładów na zamknięte, półotwarte i otwarte;

• jednolita kara pozbawienia wolności (w kk z 1932 więzienie i areszt), a areszt występuje jedynie w części wojskowej oraz za wykroczenia;

• podział kary pozbawienia wolności wywodzi się z podziału na karę hańbiącą i niehańbiącą, oraz z późniejszego podziału na karę lżejszą i cięższą (jak ciężkie roboty, katorga);

• art. 37 kk → trwa od 1 m-ca do 15 lat i wymierzana jest w latach i miesiącach;

V. Kara dożywotniego pozbawienia wolności i kara 25 lat pozbawienia wolności

• istniała do 1970 r., gdy kk z 1969 r. zmienił ją na karę 25 lat, przywrócona w 1995 r., przy zachowaniu 25 lat, w kk z 1997 też jest;

• odrębna od tzw. terminowego pozbawienia wolności, a jej celem jest izolacja niebezpiecznych przestępców;

• możliwość skrócenia poprzez ułaskawienie lub przedterminowe zwolnienie po odbyciu 25 lat kary;

• dożywocia nie stosuje się wobec sprawcy, który nie ukończył 18 lat w czasie popełnienia przestępstwa;

Środki karne

I. Uwagi ogólne.

• zrezygnowano z pojęcia kar dodatkowych, przemianowując je na środki karne, do których zaliczono też nawiązkę;

• art. 39 kk:

1. pozbawienie praw publicznych,

2. zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego za­wodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,

3. zakaz prowadzenia pojazdów,

4. przepadek,

5. obowiązek naprawienia szkody,

6. nawiązka,

7. świadczenie pieniężne,

8. podanie wyroku do publicznej wiadomości.

• zrezygnowano z kary pozbawienia praw rodzicielskich i opiekuńczych → ale art. 51 kk - sąd jest zobowiązany skierować wniosek do sądu rodzinnego, jeśli uważa za celowe orzeczenie takiej kary, w razie popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim;

• podział środków karnych:

• wymierne w czasie (pkt. 1-3) → orzeka się na okres 1-10 lat (art. 43 § 1 kk), a okres ten biegnie od uprawomocnienia się wyroku, z przerwą na odbywanie kary pozbawienia wolności, nawet jeśli orzeczonej za inne przestępstwo, a w przypadku pkt. 3 od chwili zwrotu skazanemu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu;

• jednorazowe (pkt. 4-8);

• skutki prawne skazania (≠ środki karne) - na mocy innych dziedzin prawa wiążą się z wydaniem skazującego wyroku karnego lub orzeczeniem środka karnego;

Zaniechanie ukarania sprawcy

I. Uwagi ogólne.

• albo charakter generalny (niepodleganie karze, abolicja, przedawnienie) albo kompetencja do rezygnacji z ukarania (odstąpienie od wymierzenia kary, warunkowe umorzenie);

II. Niepodleganie karze.

• przewidziana albo:

• w przypadku czynnego żalu (art. 15 § 1, art. 17 i 23 § 1);

• w przypadku, gdy czyn sprawcy stanowi złamanie prawa w mniejszym stopniu, np. ukrywanie sprawcy przestęp­stwa będącego osobą najbliższą (art. 239 § 2 kk), złożenie fałszywego zezna­nia w obawie przed odpowiedzialnością karną przez osobę niewiedzącą o swo­im prawie do odmowy zeznań (art. 233 § 3 kk);

• niepodleganie karze to okoliczność wyłączająca postępowanie karne (nie wszczyna się go, albo wszczęte umarza);

IV. Odstąpienie od wymierzenia kary.

• odstąpienie od wymierzenia kary jest zawsze fakultatywne (wyjątek - art. 25 § 3 - przekroczenie granic obrony koniecznej w wyniku strachu lub wzburzenia) i oznacza, że sąd nie zmieniając negatywnej oceny popełnionego czynu, uznaje jego karanie za niecelowe;

• art. 61 § 1 kk → sąd może odstąpić od wymierzenia kary (pomimo wydania wyroku skazującego):

• w przypadkach przewidzianych w ustawie (np. art. 26 § 3 kk, art. 217 § 2 kk);

• w przypadku art. 60 § 3 kk (współdziałał w przestępstwie, ale ujawnił informacje dot. wspólników oraz istotne okoliczności jego popełnienia), zwłaszcza gdy rola jego była podrzędna, a informacje pomogły zapobieżeniu innemu przestępstwu;

• art. 61 § 2 kk → może też odstąpić od wymierzenia środka karnego, nawet jeśli jest obligatoryjny;

• art. 59 kk → dot. przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności do lat 3 albo alternatywnie karami grzywny, ograniczenia wolności lub po­zbawienia wolności i gdy społeczna szkodliwość nie jest znaczna, przy jednoczesnym orzeczeniu środka karnego, mającego wypełnić cele kary;

• art. 60 § 7 kk → w/w sposób (bez pozbawienia praw publicznych) jest jedną z możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary;

V. Warunkowe umorzenie postępowania karnego

• wywodzi się z instytucji anglo-amerykańskiej system warunkowego skazania (orzeczenie co do winy, bez kary) oraz z norwesko-holendersko-duńskiego systemu warunkowego wstrzymania postępowania karnego;

• stosuje sąd na okres próby (1-2 lata) - nie wydaje się wyroku i wstrzymuje postępowanie karne;

• art. 66 kk → przesłanki zastosowania tej instytucji:

• popełnione przestępstwo jest zagrożone karą do 3 lat pozba­wienia wolności (5 lat gdy pojednał się z pokrzywdzonym i naprawił szkodę);

• sprawca nie był karany za przestępstwo umyślne (nie bierze się pod uwagę skazań, które uległy zatarciu);

• okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości;

• stosując tą instytucję jednocześnie stwierdza się, że sprawca ponosi winę, dlatego w razie wątpliwości nie można zastosować tej instytucji;

• winę ustala się nie tylko gdy jest przyznanie, ale i gdy wynika to z dowodów → sprawca może się skutecznie sprzeciwić;

• wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne;

• istnieje pozytywna prognoza co do tego, że sprawca pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni nowego przestępstwa;

• dodatkowe elementy, które może zastosować sąd:

• może być połączone z dozorem kuratora lub osoby godnej zaufania albo stowarzyszenia, instytucji lub odpowiedniej organizacji społecznej;

• możliwość nałożenia na sprawcę pewnych obowiązków:

• obowiązek informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby;

• obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego;

• obowiązek alimentacyjny;

• powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających;

• obligatoryjnie → zobowiązanie do naprawienia szkody w całości lub części;

• może też nałożyć świadczenie z art. 39 pkt. 7 oraz zakaz prowadzenia pojazdów do 2 lat;

• sąd podejmuje ponownie postępowanie:

• jeśli sprawca w okresie próby popełni umyślnie to samo przestępstwo;

• jeśli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności popełnił inne przestępstwo, albo uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody;

• jeśli sprawca po wydaniu orze­czenia o warunkowym umorzeniu, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności popełnił przestępstwo;

• nie można podjąć później niż 6 m-cy od zakończenia okresu próby;

• odmienności w stosunku do żołnierzy (art. 333-334 kk) i w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii;

IV. Nadzwyczajne złagodzenie kary

Istota nadzwyczajnego złagodzenia kary

• art. 60 § 6 i 7 kk:

• czyn = zbrodnia → kara pozbawienia wolności min. 1/3 dolnej granicy;

• czyn = występek zagrożony więzieniem od 1 roku → kara to grzywna, ograniczenie albo pozbawienie wolności;

• czyn = występek zagrożony więzieniem do 1 roku → kara to grzywna albo ograniczenie wolności;

• gdy czyn zagrożony jest alternatywnie grzywną, ograniczeniem albo pozbawieniem wolności → odstąpienie od wymierzenia kary i orzeczenie środka karnego (bez pozbawienie praw publicznych);

Podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary

• art. 60 § 1-2 kk:

• ustawa, np. przekroczenie granic obrony koniecznej art. 25 § 2 kk, popełnienie czynu w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej art. 31 § 2 kk;

• młodociany, jeżeli przemawiają za tym względy wycho­wawczego oddziaływania kary;

• w szczególnie uzasadnionych wypadkach, kiedy nawet najniższa kara byłaby niewspółmiernie surowa, min. gdy:

• jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo sprawca i pokrzywdzony uzgodnili sposób naprawienia szkody;

• ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub jej zapobieżenie;

• jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek w związku z popełnionym przestępstwem;

VI. Warunkowe zawieszenie wykonania kary

Literatura ogólna

to jedna z odmian warunkowego skazania, które polega na stwierdzeniu winy sprawcy w wyroku skazującym z jednoczesnym poddaniem sprawcy próbie, od której za­leży, jaką karę poniesie

Przesłanki zastosowania

• przesłanki zastosowania:

• orzeczono więzienie do 2 lat, ograniczenie wolności albo grzywnę samoistną;

• gdy jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary;

• sąd bierze pod uwagę min.: postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa;

• recydywista wielokrotny → nie stosuje się warunkowego zawieszenia kary, chyba, że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami ani też nie stosuje się szczególnej odmiany wa­runkowego zawieszenia wykonania kary przewidzianej w ramach nadzwyczaj­nego złagodzenia kary w art. 60 § 3-5 kk;

Okres próby, wymierzenie grzywny

• okres próby trwa:

• 2-5 lat → kara więzienia;

• 1-3 lata → grzywna lub ograniczenie wolności;

• 3-5 lat → młodociany i multirecydiwista;

• zatarcie skazania → po ½ roku od zakończenia okresu próby, ale jeśli orzeczono też grzywnę lub środek karny zatarcie następuje po wykonaniu, darowaniu albo przedawnieniu ich wykonania (nie dot. to obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem);

grzywna → przy orzeczeniu tej instytucji sąd może nałożyć grzywnę (do 90 lub 180 stawek), nawet jeśli nie jest to możliwe na innej podstawie

Zarządzenie wykonania

• obligatoryjnie → gdy w okresie próby popełnił umyślnie podobne przestępstwo;

• fakultatywnie → gdy w okresie próby rażąco narusza porządek prawny (min. gdy popełnił przestępstwo nieumyślne i niepodobne) albo gdy uchyla się od grzywny, dozoru, obowiązków czy środków karnych;

• fakultatywnie → gdy w okresie do uprawomocnienia się wyroku rażąco narusza porządek prawny, min. popełnił przestępstwo;

• maksymalnie do 6 miesięcy po zakończeniu próby;

Zmiana kary orzeczonej

I. Warunkowe przedterminowe zwolnienie

Istota warunkowego zwolnienia

• trzecia instytucja poddania sprawcy próbie (obok warunkowego umorzenia i zawieszenia wykonania;

• wywiera też dyscyplinujący wpływ na skazanych oraz ma sens humanitarny;

Przesłanki

• odbycie pewnej części kary:

• art. 78 § 1 kk → zasada ogólna - ½ wyroku, ale nie mniej niż ½ roku;

• art. 78 § 2 kk → recydywa zwykła - 2/3, ale min 1 rok, a multirecydywa - ¾, ale min. 1 rok;

• art. 78 § 3 kk → 25 lat więzienia - po 15, a dożywocie, po 25 latach;

• art. 77 § 2 kk → sąd może zaostrzyć te warunki orzekając karę, ale nie do całkowitego zakazu przedterminowego zwolnienia;

Okres próby, dozór

• okres próby trwa:

• art. 80 § 1 kk → zasada ogólna - pozostały czas, ale nie mniej niż 2 i nie dłużej niż 5 lat;

• art. 80 § 2 kk → multirecydywista - nie mniej niż 3 lata;

• art. 80 § 3 kk → dożywocie - 10 lat;

• możliwość poddania obowiązkom, dozorowi, a w przypadku recydywisty, dożywocia, małoletniego po umyślnym przestępstwie kurator sądowy jest obowiązkowy;

II. Stosowanie środków zabezpieczających

• art. 93 kk → zasada ogólna - orzeczony tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, by zapobiec ponownemu popełnieniu czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, upośle­dzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odu­rzającego

• sąd wysłuchuje opinii psy­chiatrów oraz psychologa;

• art. 94 kk → zakład psychiatryczny - gdy sprawca w stanie niepoczytalności dokona czynu zabronionego o znacznym stopniu społecznej szkodliwości i zachodzi wyso­kie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie;

• czas pobytu - nie określony z góry, sąd orzeka o zwolnieniu, gdy nie jest już konieczne;

• ponowne umieszczeniu nie później niż 5 lat od zwolnienia z zakładu;

• art. 95 kk → zakład karny ze środkami leczniczymi i rehabilitacyjnymi → poczytalność ograniczona, a kara więzienia bez warunkowego zawieszenia jej wykonania;

• może to być potraktowane jako szczególny sposób wykonywania kary, ale fakt, że sąd może warunkowo zwolnić bez ograniczeń z art. 78 § 1 kk, jeśli skazanie na mniej niż 3 lata więzienia - bardziej jako środek zabezpieczający;

• art. 96 kk → zamknięty zakład leczenia odwykowego → wobec skazanego na mniej niż 2 lata wiezienia bez warunkowego zawieszenia za przestępstwo związane z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego, jeżeli zachodzi wysokie prawdopodo­bieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z tym uzależ­nieniem

• czas od 3 m-cy do 2 lat, a o zwolnieniu rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia;

• art. 97 kk → możliwość odbywania tej kary w warunkach wolnościowego leczenia na okres próby od ½ roku do 2 lat (+ dozór);

• art. 98 kk → łatwiejsze warunkowe zwolnienie z odbycia kary, jeśli warunki leczenia za tym przemawiają;

III. Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym

• art. 99 kk → zakazy z art. 39 pkt. 2-4 → gdy czyn niedozwolony w stanie niepoczytalności i jeśli jest to konieczne ze względu na ochronę porządku prawnego → bez określenia terminu, a sąd uchyla zakaz, gdy ustały przyczyny;

• pokrywa się z art. 39 pkt. 2-4 kk, ale tutaj dot. sprawców, którzy nie są skazywaniu, dlatego ma to postać środka zabezpieczającego;

• art. 100 kk → orzeczenie przepadku, gdy:

• społeczna i szkodliwość czynu jest znikoma;

• warunkowo umorzono postępowanie;

• zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy (np. przedawnienie);

---