MŁODSZY
WIEK SZKOLNY ( 7-11 LAT)
Rozwój dziecka od jego urodzenia do dojrzałości - zarówno pod względem fizycznym jak i psychicznym - przebiega różnorodnie. “W rozwoju tym występują jednak podobne i charakterystyczne cechy dla poszczególnych okresów życia dziecka, zwane właściwościami wieku" . Pedagodzy i psycholodzy ukazują typowe cechy fizyczne i psychiczne człowieka w różnych okresach, etapach lub fazach rozwojowych. Brak było i nadal nie ma zgodności, co do określenia granic chronologicznych wyróżnionych etapów, które zostaną później omówione. Wyodrębnienie okresów rozwojowych oraz wyznaczenie ich wieku zależne bywa od przyjętego przez autora punktu widzenia i zastosowanych zasad podziału, np. wiek życia, poziom inteligencji.
W niniejszej pracy przedstawię okres rozwojowy według Marii Żebrowskiej :
niemowlęctwo - pierwszy rok życia,
wiek poniemowlęcy - od 1 do 3 lat,
wiek przedszkolny - od 3 d o 7 lat,
młodszy wiek szkolny - od 7 do 11 lat,
wiek dorastania - od 12-13 do 17-18 lat.
Autorka wyodrębniła powyższe stadia na podstawie następujących kryteriów:
Sposób i poziom poznawania i uświadamiania przez dziecko otaczającej rzeczywistości,
Dominujący rodzaj działalności dziecka,
Specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego.
Pierwsze kryterium oznacza, że w każdym z wymienionych okresów zachodzą istotne zmiany w świadomości człowieka, tj. w sposobie ujmowania różnych przedmiotów i zjawisk otaczającego świata oraz poznawania rzeczywistości w różnych formach: spostrzegania, zapamiętywanie, myślenia itp.
Drugie kryterium podkreśla, że w każdym okresie dokonują się zmiany w aktywności dziecka - jego działaniu i zachowaniu. W kolejnych okresach i stadiach ujawniają się różne rodzaje działania, a istota ludzka podejmuje nowe czynności.
Trzecie kryterium uwydatnia fakt, że w każdym z okresów obserwuje się odmienne formy i sposoby oddziaływania na dziecko. Mimo ciągłości w zakresie niektórych środowisk wychowawczych /rodzina, szkoła/ wraz z wiekiem zmieniają się i różnicują środki, za pomocą, których wychowawcy wpływają na rozwój osobowości dzieci i młodzieży. Zmianie ulegają też treści nauczania . Podane powyżej kryteria należy ujmować łącznie, we wzajemnym powiązaniu. Granice chronologiczne okresów rozwoju psychicznego są zawsze względne i rozciągłe w czasie, a tylko kolejność stadiów pozostaje stała. Przechodzenie z jednego okresu rozwojowego do drugiego nie odbywa się w sposób gwałtowny, lecz stopniowo. Nie ma granic między poszczególnymi okresami rozwojowymi. Każda faza przygotowuje do wejścia w następny okres życia.
Interesujący z punktu widzenia niniejszych badań wiek przypada między 7 a 11 rokiem życia i mieści się w okresie nazywanym młodszym wiekiem szkolnym, istotnym dla rozwoju dziecka. Szkoła pełni wobec młodego pokolenia funkcje kształcące, przygotowujące do życia i pracy zawodowej oraz w dużej mierze opiekuńczo-wychowawcze, stając się dla ucznia czynnikiem stymulującym rozwój.
W młodszym wieku szkolnym można wyróżnić dwie fazy rozwojowe .
a) Pierwsza obejmuje 7 i 8 rok życia. Okres ten wymaga dużego wysiłku fizycznego i psychicznego. Bardzo intensywne są w tej fazie przeżycia natury społeczne młody człowiek obserwuje zachowanie i działanie osób dorosłych ze szczególnym uwzględnieniem postępowanie nauczyciela-wychowawcy.
b) Druga faza przypada na 9 i 11 rok życia. W tym okresie występują zmiany w sferze intelektualnej dziecka. Rozwija się intensywnie mowa i myślenie, następuje zwiększenie aktywności i samodzielności, rozwój umiejętności współżycia i współpracy w zespole.
W młodszym wieku szkolnym następuje intensywny rozwój całego organizmu. Zachodzi proces dojrzewania komórek mózgowych. Prawie zakończony zostaje wzrost mózgu. Następuje rozwój mięśni, szybciej rozwijają się mięśnie duże niż drobne. Ruchy dziecka w pierwszych latach nauki są zdecydowanie bardziej harmonijne i płynne niż przedszkolaka. Kościec jest nadal miękki i plastyczny, umożliwia, więc wzrost organizmu, ale powoduje też dużą podatność na zniekształcenia w przypadku prowadzenia niewłaściwego trybu życie, np. przyjmowanie niewłaściwej pozycji przy siedzeniu. Następuje rozwój ruchów wykonywanych z udziałem świadomości. Rozwój ten "można rozpatrywać od strony uzdolnień, tj. wrodzonych możliwości w zakresie wykonywania czynności ruchowych, i od strony sprawności psychomotorycznych, których poziom ściśle determinują ćwiczenia" . W omawianym okresie rozwijają się narządy wewnętrzne, doskonalą ich funkcje. "Wyraźnie wzrasta ostrość wzroku /.../
i precyzja w odbiorze bodźców słuchowych" . Doskonali się koordynacja wzrokowo-ruchowa, polegająca na wykonywaniu poszczególnych ruchów ciała pod kontrolą wzroku. Następuje rozwój procesów poznawczych, takich jak spostrzeganie, uwaga, pamięć, mowa, myślenie. Spostrzeganie jest dokładniejsze, przekształca się w obserwację. Świat poznawany jest nie tylko za pomocą wzroku, lecz także słuchu, dotyku, węchu, smaku, a więc różnymi zmysłami, dzięki którym spostrzeżenia są odzwierciedleniem rzeczywistości. "Aktywizowanie narządów, prowokowanie do werbalizacji treści spostrzeżeń, dostarczanie różnorodnego materiału do obserwacji, dyskretne sterowanie spostrzeganiem to istotne warunki sprzyjające treningowi procesów spostrzegania" twierdzi Ludwika Wojciechowska. Zmysł obserwacyjny, stwierdza Wojciechowska, jest ściśle związany z procesem uważania.
W początkowym okresie dominuje uwaga mimowolna, stopniowo jednak, pod wpływem nauki szkolnej rozwija się świadomość dowolna, czyli koncentrowanie myśli na przedmiotach, zadaniach, które niekoniecznie muszą wywoływać zaciekawienie. Wraz z koncentracją świadomości kształtuje się spostrzegawczość, doskonali pamięć. W młodszym wieku szkolnym, kiedy uczeń zdobywa wiadomości
i umiejętności następuje dynamiczny rozwój pamięci. Szybkość zapamiętywania i trwałości przechowywania wyuczonych treści wzrasta dwukrotnie w porównaniu z wiekiem przedszkolnym. Dziecko łatwiej i trwalej zapamiętuje to, co przyciąga jego uwagę, a przestaje i w konsekwencji niewiele pamięta z tego, co jest nie atrakcyjne lub nużące. Istotne jest, więc kształtowanie i odwoływanie się w procesie nauczania
do zamiłowań, zainteresowań, preferencji, będących bogatym źródłem motywacji do poznawania świata.
Myślenie to najwyżej zorganizowana i złożona czynność poznawcza. Dziecko w młodszym wieku szkolnym znajduje się w stadium "operacji konkretnych" , a więc nie radzi sobie jeszcze z wykonywaniem czynności myślowych bez działania, doświadczenia percepcji. Dopiero w drugiej fazie młodszego wieku szkolnego uczeń operując bardziej złożonymi pojęciami, potrafi nie tylko przeprowadzić rozumowanie, ale i wrócić do "punktu wyjścia". "Odwracalność operacji myślowych dziecka, które potrafi ująć konkretny materiał z różnych punktów widzenia, stanowi kryterium osiągnięcia przezeń poziomu operacyjności tej funkcji" . U osób, które w pełni opanowały umiejętność dokonywania operacji konkretnych, odwracalnych oraz posługują się złożonymi pojęciami, zaczyna się działanie, posługiwanie i manipulowanie symbolami w umyśle. Młodszy wiek szkolny cechuje również wysokie tempo rozwoju mowy, które dotyczy gromadzenia zasobu słownictwa, różnicowania części mowy, rozumienia znaczenia słów oraz sposobów tworzenia i formułowanie wypowiedzi.
Potężnym czynnikiem pobudzającym sferę przeżyć estetycznych i inspirującym twórczość artystyczną dzieci szkolnych jest czytelnictwo, które z jednej strony pobudza wyobraźnię twórczą, a z drugiej stanowi nieustanne źródło wiedzy i informacji. Książki i czasopisma są "przewodnikiem" w zdobywaniu wiedzy o świecie rozwijaniu myślenia i działania, inspirowaniu różnych rodzajów działalności zabawowej, kształtowaniu postawy społeczno-moralnej, itp. Czytanie książek i czasopism przez młode osoby staje się czynnikiem pobudzającym rozwój ich zainteresowań. Uczniowie uczestniczący w procesie nauczania dysponują czasem wolnym od zajęć szkolnych, który wypełniają nie tylko różnorodnymi zabawami,
ale i lekturą. W drugiej fazie młodszego wieku szkolnego dzieci posiadają umiejętność czytania w takim stopniu, iż większość sięga po książkę dla przyjemności i dokonuje wyboru tematyki. Dobór lektury, lista czytanych przez ucznia książek zależy: "od opanowania sztuki czytania, od poziomu ogólnego rozwoju od inspiracji ze strony otoczenia, od organizacji przez dorosłych pozaszkolnego życia dziecka" . Czytelnictwo młodych osób ma wielki wpływ na rozwój ich mowy ustnej i pisanej. Specyficzna postać komunikowania powstaje w pierwszym okresie młodszego wieku szkolnego /kl. I/, w drugiej fazie rozwoju /kl. II-III/, zostaje udoskonalona i służy jako środek do wypowiadania własnych sądów
oraz komunikowania się.
Twórczość literacka rozwija się w wieku 6-9 lat. Warunkami sprzyjającymi jej powstawaniu są: odpowiednia kultura słowa w środowisku rodzinnym dziecka, oddziaływanie nauczyciela realizowane poprzez dobry poziom jego słownictwa i celowe stosowanie metod pracy kształtujących i ukierunkowujących rozwój mowy pisanej oraz czytelnictwa. W wypadkach, kiedy wyżej wymienione zespoły czynników działają pobudzająco na rozwój wypowiedzi ustnej i pisanej, rozwija się też wyobraźnia, doskonali myślenie, poszerza zasób pojęć i wiedza o świecie. Wypowiedzi pisemne stają się nie tylko poprawne, ale bogatsze treściowo i językowo. W sformułowanych przez uczniów słowach występują krytyczne, szczere wypowiedzi. Dzieci oznajmiają o swoich uczuciach, wrażeniach, spostrzeżeniach. W prezentowaniu tego, co czytelnicy odczuwają pomaga im szkoła, a szczególnie nauka języka ojczystego uwzględniająca specyficzne właściwości dziecięcej psychiki i zachowania w tym okresie rozwojowym.
Otaczający ucznia Świat zjawisk przyrodniczych, społecznych, kulturalnych i technicznych jest terenem odkryć i spostrzeżeń młodego odbiorcy. Rola książki w poznawaniu świata, w kształtowaniu, utrwalaniu pojęć jest szczególnie doniosła dla czytelnika w młodszym wieku szkolnym. U osób w wieku 7-11 lat obserwuje się poważniejszy stosunek do książki. Dziecko nie traktuje jej jako zabawkę, ale "po dorosłemu" , zgodnie z funkcją kształcącą, poznawczą, wychowawczą. Młodego czytelnika interesuje treść utworu literackiego, losy bohaterów, ich przygody, przeżycia, perypetie oraz zakończenie. Ilustracje towarzyszące tekstowi wzbogacają treść, ale nie są już nie odłącznym i koniecznym elementem.
BIBLIOGRAFIA :
Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Pod red. Marii Źebrowskiej. Warszawa 1976, PWN,
L. Wojciechowska, Właściwości rozwojowe dzieci w młodszym wieku szkolnym. "Życie Szkoły" 1985, nr 12,
M. Przetacznikowa Podstawy rozwoju, psychicznego dzieci i młodzieży. Warszawa 1971,PZWS.
Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Pod red. Marii Źebrowskiej. Warszawa 1976, PWN, s. 172.
Psychologia rozwojowa..., s. 186.
M. Przetacznikowa, Podstawy rozwoju..., s. 124.
Psychologia rozwojowa..., s. 530-531.
Psychologia rozwojowa..., s. 541.
L. Wojciechowska, Właściwości rozwojowe dzieci w młodszym wieku szkolnym.
"Życie Szkoły" 1985, nr 12, s. 612.
Tamże, s. 613.
Psychologia rozwojowa..., s. 562.
Psychologia rozwojowa..., s. 563.
Tamże, s. 557
M. Magda, Literatura dziecięca w pracy nad kształceniem języka dziecka w młodszym wieku szkolnym. "Życie Szkoły" 1989, nr 2, s. 108.
3
MŁODSZY WIEK SZKOLNY