Pojęcie regionu-jest używane do bardzo różnej skali przestrzennej od jednostek o małej powierzchni (nie którzy za regiony uważają np. gminy) do bardzo dużych międzynarodowych np. region Europy środkowowschodniej, region Morza Bałtyckiego.
Zróżnicowanie powierzchni regionów:
-makroregion, mezoregion, subregion (podregion), mikroregion. Brak jednoznacznych definicji, nazwy stosowane dość dowolnie.
W literaturze ekonomicznej polskiej i europejskiej powierzchnie przyjmuje się że region to jednostka najwyższego szczebla podziału terytorialno-administracyjnego wyposażona we władze o określonych kompetencjach decyzyjnych- w Polsce jest to województwo.
Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2003 r wprowadzono definicje tzw. jednostki terytorialnej. Jest to obszar geograficzny z władzą administracyjną. która ma kompetencje do podejmowania decyzji administracyjnych i politycznych dla tego obszaru w obrębie prawnych i instytucjonalnych nam państw członkowskich. Jednostki terytorialne mieszczące się w hierarchii podziału terytorialno-administracyjnego. Bezpośrednio pod szczeblem centralnym to region.
Region najwyższego szczebla NUTSI to obszar całego państwa o mniejszej powierzchni lub część państwa o większym terytorium ( w Unii jest 79 jednostek tego typu z tego 6 w Polsce, makroregiony: centralny, południowo-zachodni, południowy, północno-zachodni, północny, wschodni).
NUTS2- najczęściej wykorzystywane w Unii-liczba 268. Najmniejsze powierzchniowo państwa stanowią pojedyncze regiony nie tylko NUTSI, lecz także NUTS2 (Cypr, Dania, Estonia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Słowenia)
W Polsce NUTS 2 obejmuje 16 województw.
NUTS 3- podregiony( subregiony) w naszym kraju 45 (0.15-0.8 mln mieszkańców) Dwa ostatnie szczeble NUTS obejmują jednostki lokalne (w Polsce- powiaty, miasta na prawach powiatu i gminy).
Podstawowe koncepcje rozwoju regionalnego
Brak jednolite, uniwersalnej i ogólnej teorii rozwoju regionalnego.
Najbardziej wszechstronna klasyfikacja dzieli te koncepcje na dwie grupy:
1. I teoria lokalizacji ( wyjaśniają struktury przestrzenne)
2. II teoria wzrostu lub rozwoju (identyfikacja i wyjaśnienie zróżnicowanych przestrzennie ekonomicznie procesów wzrostu i rozwoju.
An.1. I teoria lokalizacji działalności gospodarczej- rozwój każdego rodzaju gospodarki (narodowa, regionalna,lokalna) kształtowany jest przez lokowanie na określonym terenie działalności podmiotów gospodarczych z czym wiąże się inwestycje.
Szkołą inwestycji decyduje o sile i kierunkach rozwoju.
Rozmieszczenie różnych kategorii działalności gospodarczych wyjaśniają teorie lokalizacji.
Teoria rozwinęła się w XIX w. Przechodziła kilka etapów rozwoju.
1. Teoria lokalizacji produkcji rolnej Teoria lokalizacji rodzaju i miejsca uprawy najważniejszą rolę odgrywa rynek zbytu odległość od rynku i koszty transportu.
2. Teoria lokalizacji przemysłu ( 1 przedsiębiorstwo, 1zakład przemysłowy) Teoria lokalizacji przemysłu ( jedno przedsiębiorstwo, jeden zakład przemysłowy) 1909r zakład produkcyjny należy zlokalizować dokonując maksymalnej oszczędności kosztów.
3. Teoria bazy ekonomicznej Teoria bazy ekonomicznej związana jest z problematyką rozwoju miast. Podstawowe założenia- rozwój opiera się na działalności eksportowej. Firmy, sektory eksportowe tworzą bazę ekonomiczną , terytorium, są podstawą jego gospodarki.
4. Teoria ośrodków centralnych Teoria środków centralnych -najbardziej popularna 1933 teoria miejsc centralnych (Walter Christaller badał sieci osadnicze położone w południowych Niemczech)
5. Teoria gospodarki przestrzennej.
Prawne prawidłowości rynkowe wpływają na osadnictwo.
Odległość od miejsca lokalizacji (produkcji) do rynku jest wprost proporcjonalnie związana z kosztami transportu. Wpływa to na wysokość ceny produktu, co wyznacza wielkość popytu. Ustala się w ten sposób opłacalną granicę zasięgu zaopatrzenia, po przekroczeniu której pojawia się brak popytu.
Dwie zasady porządkują układy osadnicze: transportowa i administracyjna, konsumenci i producenci dążą w różnym stopniu do minimalizacji kosztów i maksymalizacji zysków-główny czynnik rządzący liczbą, wielkością i rozmieszczeniem miast (kształtują hierarchiczną strukturę porządku przestrzennego).
Dyspozycyjne czynniki produkcji wpływają na strukturę osadnictwa.
Modyfikacja teorii miejsc centralnych
Teoria biegunów wzrostu (1955 Franscois Pernoux). Rozwój gospodarczy jest skoncentrowany na najbardziej rozwiniętych przedsiębiorstwach, gałęziach przemysłu, sektorach są to tzw. bieguny wzrostu dla całej gospodarki.
Bieguny charakteryzują si e najlepszą pozycją na rynku, szybkim tempem wzrostu i wielkością powiązań kooperacyjnych.
Są siłą napędową rozwoju gospodarki regionu.
Wpływają na lokalizację nowych przedsiębiorstw. Ich szybki rozwój wpływa na sąsiednie podmioty.
Intensywny poziom komunikacji i powiązań powoduje szybkie naturalne rozprzestrzenianie się procesu rozwoju.
Teoria geograficznych centrów wzrostu (1958 Albert Hirschman). Rozwój gospodarczy dokonuje się nierównomiernie i jest skoncentrowany w geograficznych centrach wzrostu. Oddziałują one w okresie późniejszym na rozwój sąsiednich obszarów. Istotne jest wzmacnianie rozwoju regionów centralnych i wspieranie rozprzestrzeniania się tych tendencji np. poprzez budowę infrastruktury komunikacyjnej.
Teoria mechanizmu błędnego koła (Gunnar Myrodal 1957) W gospodarce, w której rozwoju występują centra wzrostu można spodziewać się konsekwencji w postaci:
-pogłębiającego się z upływem czasu zróżnicowania regionalnego.
-coraz szybszego rozwoju biegunów wzrostu, stagnacji regionów biednych.
Działanie tego mechanizmu błędnego koła nie jest w stanie przerwać samoregulacja rynkowa. Wymagana jest interwencja publiczna na terenach zaniedbanych.
Koncepcja centrum i peryferii John Friedmann 1973 ( podobna koncepcja , ale inne działania publiczne).
Działalność wytwórcza i usługowa konkurencyjnych przedsiębiorstw lokowana jest w najsilniejszych regionach,głównie w dużych ośrodkach metropolitalnych. Centra gospodarcze dominują nad swoimi peryferiami. Przyczyniają się do rozwoju tych terenów ale jest on podporządkowany i usługowy wobec obszarów centralnych.
Centra dążą do dominacji nie tylko w sferze gospodarczej ale również politycznej, kulturowej.
Działania publiczne to stymulowanie rozwoju opartego na rdzeniach wzrostu, wspieranie budowy infrastruktury, metropolii celem poprawy położenia obszarów peryferyjnych.
Teoria gospodarki przestrzennej-powiązanie teorii lokalizacji z teorią przestrzeni gospodarczej. Procesu urbanizacji i efekty aglomeracji są istotne w wyjaśnieniu czynników różnicujących przestrzeń.
II Teoria wzrostu i rozwoju
Wyróżniamy teorie:
1. rozwoju "od góry" (egzogeniczne) model neoklasyczny, model keynesowski, modele fazowe i strategii rozwoju zróżnicowanego i niezróżnicowanego, teoria polaryzacji.
2. rozwoju "od dołu" (endogeniczne) strategia potrzeb podstawowych, rozwoju autocentrycznego i selektywnej separacji, koncepcje niezależnego rozwoju regionalnego.
Teorie egzogeniczne
1. Teorie rozwoju regionalnego neoklasyczne (model podstawowy, teoria korzyści komparatywnych, proporcjonalności czynników produkcji) bazują na teoriach ekonomicznych przyjmujących że rynek decyduje o cenach i dąży stale do równowagi.
Założenia te przeniesione na grunt wyrównania różnic regionalnych -doskonała konkurencja rynkowa, mobilność czynników produkcji. Produkcja dóbr przynoszących zysk powoduje, że czynniki produkcją dążą do lokalizacji tam gdzie osiągają najwyższą wydajność krańcową.
W efekcie różnice regionalne występują do czasu wyrównania się WK wszystkich czynników produkcyjnych we wszystkich punktach przestrzeni.
Model podstawowy - jeśli dany obszar się urbanizuje, wzrasta liczba mieszkańców, co zmienia proporcje czynników produkcji, wpływa to na ich WK. W przypadku pracy, która jest mobilna do wyrównania się dochodów między obszarami zurbanizowanymi i preferencyjnymi. Wyrównuje się też różnica regionalna w WK kapitału.
Teoria korzyści komparatywnych - uzasadnia specjalizację produkcji jednego dobra i handel zagraniczny, co pozwala na poprawę dobrobytu wytwarzających je regionów.
Teoria obfitych zasobów Heckschera Ohlina -względna obfitość zasobów powoduje że regiony zasobne w siłę roboczą wytwarzają produkty pracochłonne w kapitał -kapitałochłonne.