Pojęciem regionu operuje dziś większość dyscyplin naukowych z obszaru nauk społeczno-ekonomicznych. Spotykamy kategorie regionów geograficznych, etnicznych, socjologicznych, politycznych, administracyjnych i innych. Dla gospodarki regionalnej czy lokalnej najważniejsze znaczenie ma pojęcie regionu w sensie ekonomicznym.

Region ekonomiczny to obszar o określonej specjalizacji gospodarczej będący wynikiem wykorzystania endo i egzogenicznych czynników rozwoju oraz ukształtowany w wyniku między i wewnątrzregionalnych przepływów czynników wzrostu: kapitału, pracy, technologii, informacji, itp. W tym ujęciu podział regionalny nawiązuje do terytorialnego podziału pracy, który może ale nie musi odpowiadać podziałowi terytorialno-administracyjnemu.

Region jako kategoria ekonomiczna występuje w trojakiej roli: przedmiotu badań, obiekty poznania i instrumentu działania. Pojęcie to może być wykorzystane w celach:

a) badawczych – do opracowania metodologii i metodyki badań i studiów ekonomiczno-przestrzennych

b) poznawczych – do pełniejszego rozpoznania otaczającej nas rzeczywistości

c) aplikacyjnych – do formułowania wniosków i postulatów pod adresem polityki gospodarczej i regionalnej

Definicje regionu ekonomicznego powinny obejmować te trzy ujęcia.

Wg. R.Domańskiego region ekonomiczny to „ukształtowany lub kształtujący się układ ekonomiczny, którego elementy powiązane są między sobą i za środowiskiem przyrodniczym, relacjami współwystępowania i współzależności, a z otoczeniem zewnętrznym, relacjami współzależności o dużym nasileniu”.

Wg. teorii systemów definiuje region jako system przestrzenno-gospodarczy obejmujący pewien względnie wyodrębniony z otoczenia fragment przestrzeni ekonomicznej trwale zamieszkany, zagospodarowany i wykorzystywany przez określoną społeczność. Regiony charakteryzujemy jako przestrzenno-gospodarcze:

- zorganizowane celowo (tzn. do realizacji określonych celów) i świadomie wypełniające wynikające stąd funkcje i zadania

- instrukturalizowane ze względu na wewnątrz – i międzyregionalny podział pracy, podział funkcji i hierarchie kompetencji oraz sposób podejmowania decyzji dotyczących działania układu regionalnego

- wyodrębnione z otoczenia lecz jednocześnie otwarte w stosunku do sąsiednich środowisk społecznych, ekonomicznych i przyrodniczych prowadzące z tym otoczeniem wymianę dóbr, usług i czynników produkcyjnych

- dysponujące odpowiednimi zasobami endogenicznymi i transformowanymi przez przedsiębiorstwa w określone produkty

- zdolne do samodzielnego określania, wyboru, modyfikacji celów

W systemie regionalnym wyróżniamy dwie sfery: realna, regulacyjna.

Realna – przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolne, gospodarstwa domowe

Regulacyjna – organy władzy publicznej, rządowej i samorządowej

Proces rozwoju regionu jest uwarunkowany jednocześnie prawidłowościami uniwersalnymi i specyficznymi. Wśród tych drugich znaczące jest określenie miejsca i roli regionu jako podsystemu w systemie wyższego rzędu – gospodarki krajowej.

Region ekonomiczny nie jest kopią, pomniejszeniem gospodarki krajowej. Całokształt procesu gospodarczego nie zamyka się w obrębie regionu, nie musi być znaku równości pomiędzy produkowaną a konsumowaną i akumulowaną w danym regionie wartością dodaną. Zbilansowanie wartości makroekonomicznych następuje dopiero na szczeblu całej gospodarki krajowej. Region może korzystać z pewnej autonomii gospodarczej i politycznej ale nie można go postrzegać jako quasi państwo. Nie można też regionu porównywać do pojedynczego wielkiego przedsiębiorstwa nastawionego na max zysku w długim okresie. Konkurencja między regionami tylko częściowo przypomina uczestnictwo w grupie rynkowej.

Gospodarka regionalna – mezoekonomia.

Jest to całokształt zasobów oraz działalności prowadzonej w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji w regionie.

Rozwój regionalny – proces wszelkich zmian zachodzących w regionie a w szczególności:

a) w dużej mierze proces ekonomiczny (wykorzystanie czynników wewnętrznych i zewnętrznych do produkcji dóbr i usług)

b) zmiana w poziomie jakości życia mieszkańców

c) postęp techniczny i technologiczny (daje szansę na pełniejsze i racjonalne wykorzystanie czynników produkcji)

d) proces wymiany między człowiekiem a środowiskiem (rozwój ekologiczny)

Rozwój regionalny obejmuje zmiany w tych czterech płaszczyznach.

Gospodarka regionalna – mezoekonomia

Region jako przestrzenny system gospodarczy charakteryzujący się zróżnicowanym poziomem i tempem rozwoju.

Ujęcie statyczne, wyróżniamy:

- regiony słabo rozwinięte (zacofane, depresyjne)

- średnio i wysoko rozwinięte

Skale rozpiętości między regionami najbogatszymi (zamieszkuje je 10% ludności Unii) a najbiedniejszymi (10% ludności) jest bardzo duża bo prawie 2,5 krotna. Granicą, która dzieli regiony zacofane od rozwiniętych jest 75% średniej unijnej PKB na głowę mieszkańca.

Ujęcie dynamiczne, wyróżniamy:

- regiony o niskim (czasem nawet ujemnym) tempie rozwoju – tzw. regiony problemowe

- regiony o średnim i szybszym tempie rozwoju (regiony najszybciej rozwijające się – bieguny wzrostu lub lokomotywy)

- kryterium tempo wzrostu PKB regionalnego

Pojęcie regionu jest używane do bardzo różnej skali przestrzennej: od jednostek o małej powierzchni (niektórzy za region uważają np. gminy) do bardzo dużych międzynarodowych np. regiony Europy Środkowo-Wschodniej, region Morza Bałtyckiego.

Zróżnicowanie powierzchni regionów:

- makroregion, mezoregion, subregion (podregion), mikroregion. Brak jednoznacznych definicji, nazwy stosowane dość dowolnie

W literaturze ekonomicznej polskiej i europejskiej powszechnie przyjmuje się, że region to jednostka najwyższego szczeblu podziału terytorialno-administracyjnego wyposażona we władze o określonych kompetencjach decyzyjnych – w Polsce jest to województwo. Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2003 roku wprowadzono definicje, tzw. jednostki terytorialnej. Jest to obszar geograficzny z władzą administracyjną, która ma kompetencje do podejmowania decyzji administracyjnych, politycznych dla danego obszaru w obrębie prawnych i instytucjonalnych ram państw członkowskich. Jednostki terytorialne mieszczące się w hierarchii podziału terytorialno-administracyjnego bezpośrednio pod szczeblem centralnym to regiony. Ze względu na to, że struktura organizacji terytorialnej państw europejskich jest silnie zróżnicowana, zachowując organizację wewnętrzną, kraju jako sferę nienaruszalną UE dla celów porównawczych (polityka regionalna) zdecydowała o ustanowieniu nomenklatury jednostek terytorialnych dla celów statystycznych (NUTS). W celu ujednolicenia systemu zbierania i agregacji danych o sytuacji społeczno-gospodarczej poszczególnych obszarów dokonano kategoryzacji regionów UE według kryterium wielkości na regiony duże, średnie, małe (NUTS 1, NUTS 2, NUTS 3). Oprócz tych poziomów wyróżniono również poziom krajowy, tj. NUTS 0, który odzwierciedla granice administracyjne poszczególnego państwa oraz na dwa poziomy lokalne (NUTS 4, NUTS 5). Region najwyższego szczebla NUTS 1 – obszar całego państwa o mniejszej powierzchni lub część państwa o większym terytorium (w Unii jest 79 jednostek tego typu) z tego 6 w Polsce (makroregiony: centralny, południowy, południowo-wschodni, północno-zachodni, północno-wschodni).

NUTS 2 – najczęściej wykorzystywane w Unii – liczba 268. Najmniejsze powierzchniowo państwa stanowią pojedyncze regiony nie tylko NUTS 1, lecz także NUTS 2 (Cypr, Dania, Estonia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Słowenia). W Polsce NUTS 2 obejmuje 16 województw. Zamieszkują ten obszar od 0,8 do 3 mln mieszkańców.

NUTS 3 – podregiony (subregiony), w naszym kraju mamy 66. Zamieszkuje je od 150 do 800 tys. Mieszkańców. Wyróżniamy jeszcze NUTS 4. Dwa ostatnie szczeble NUTS obejmują jednostki lokalne (w Polsce powiaty, miasta na prawach powiatu i gminy). W Polsce jest ich 379.

NUTS 5 – są to gminy i w Polsce jest 2478 gmin.

Zastosowanie NUTS-ów:

Na poziomie NUTS 2 bada się m.in. wartość dodaną, zatrudnienie, płacę i nakłady brutto na środki trwałe w 17 gałęziach gospodarki. Na poziomie NUTS 3 wartość dodaną i zatrudnienie w trzech sektorach. Pozwala to ustalić strukturę produkcyjną regionów i oszacować regionalne PKB. Oprócz rachunków ekonomicznych w układzie NUTS prowadzona jest również statystyka społeczna, np. na poziomie NUTS 3 bada się stopę bezrobocia oraz wskaźniki dotyczące zdrowia ludności. NUTS 2 i NUTS 3 służą do identyfikacji obszarów kwalifikujących się do wsparcia w ramach polityki strukturalnej. Poziom NUTS 2 wspierane są obszary problemowe o niskim poziomie rozwoju. NUTS 3 – obszary wymagające restrukturyzacji oraz regiony przygraniczne. Poziom NUTS 1 jest uznany za odpowiedni do analizowania problemów regionalnych w skali całej wspólnoty. Natomiast raporty komisji europejskiej dotyczą zwłaszcza danych statystycznych z obszaru NUTS 2.

Zasady tworzenia klasyfikacji NUTS-ów:

1.Uwzględniają istniejące podziały administracyjne w krajach członkowskich, a więc obszary, które określamy mianem regionów normatywnych.

2.NUTS wyklucza obszary geograficzne charakterystyczne jedynie dla pewnych typów działalności, tzn. np. strefy typowe, miejsce górnicze i rolnicze (gdyż mogłoby to prowadzić do braku porównywalności danych statystycznych).

3.NUTS są ułożone względem siebie hierarchicznie tzn. np. region typu NUTS 1 składa się z pewnej liczby jednostek NUTS 2.

4.Niektóre typy NUTS stworzone w sposób sztuczny i nie zawsze pokrywają się z mapą administracyjną a służą jedynie celom statystyki regionalnej.

5.Jednostki regionalne NUTS 4 i NUTS 5 zdefiniowano w sposób oddolny. Tzn. mniejsze jednostki tworzą większe. Nie są one wykorzystywane w celach statystycznych w UE.

6.Klasyfikacja NUTS nie ma charakteru stałego.

Politykę strukturalną prowadzi się wyłącznie na poziomie NUTS 2 oraz NUTS 3, ponieważ takie jednostki występują we wszystkich państwach.

Podstawowe koncepcje rozwoju regionalnego

Brak jest jednolitej, uniwersalnej i ogólnej teorii rozwoju regionalnego. Najbardziej wszechstronna klasyfikacja dzieli te koncepcje na dwie grupy:

I teorie lokalizacji (wyjaśniają struktury przestrzenne)

II teorie wzrostu lub rozwoju (identyfikacja i wyjaśnianie zróżnicowanych przestrzennie, ekonomicznie procesów wzrostu i rozwoju).

I teorie lokalizacji działalności gospodarczej

Rozwój każdego rodzaju gospodarki (narodowa, regionalna, lokalna) kształtowany jest przez lokowanie na określonym terenie działalności podmiotów gospodarczych, z czym wiążą się inwestycje. Skala inwestycji decyduje o sile i kierunkach rozwoju. Rozmieszczenie różnych kategorii działalności gospodarczej wyjaśniają teorie lokalizacji. Teoria rozwinęła się w XIX wieku. Przechodziła kilka etapów rozwoju:

1.Teoria lokalizacji produkcji rolnej

2.Teoria lokalizacji przemysłu (jedno przedsiębiorstwo, zakład przemysłowy)

3.Teoria bazy ekonomicznej

4.Teoria ośrodków centralnych

5.Teoria gospodarki przestrzennej

Ad.1. Teoria lokalizacji produkcji rolnej (1826 rok), teoria strefy rolniczej

Twórca teorii poszukiwał racjonalnego wyjaśnienia pod względem ekonomicznym układu stref rolniczych wokół miasta. Układ stref rolnych powstaje, ponieważ każdy kawałek ziemi jest użytkowany w ten sam sposób (tzn. który daje największą rentę gruntową).

Założenia:

1.Przestrzeń rolnictwa jest niezróżnicowana (ta sam wydajność gleby)

2.Mamy jeden ośrodek konsumpcji (tzn. zużywa produkty rolnicze z obszaru otaczającego i nie ma połączenia z innymi obszarami i ośrodkami).

3.Koszt transportu jest funkcją odległości i masy.

4.Ceny są jednolite dla wszystkich produktów danego rodzaju

Zasada określająca takie miejsce w sekwencji użytków zajmie dany rodzaj użytkowania, to ten rodzaj produkcji rolnej, który daje największą produkcję z hektara (najwyższe koszty transportu) i lokalizuje się najbliżej rynku zbytu. Dla innych rodzajów produkcji – ich odległość od rynku zbytu zależy od wielkości produkcji z hektara. Przy wyborze rodzaju i miejsca uprawy najważniejszą rolę odgrywa rynek zbytu – odległość od rynku i koszty transportu.

Ad.2. Teoria lokalizacji przemysłu (jedno przedsiębiorstwo, zakład przemysłowy) (1909 rok). Zakład produkcyjna należy zlokalizować dokonując maksymalnej oszczędności kosztów. Minimalne koszty transportu są podstawowym czynnikiem lokalizacyjnym. Twórca Webber.

Założenia:

1.Rzoważamy lokalizację pojedynczego przedsiębiorstwa, które wytwarza jeden produkt w określonej ilości.

2.Znamy miejsca konsumpcji i miejsca pochodzenia surowców.

3.Jednolite koszty transportu za tono/kilometr.

4.Stałe techniczne współczynniki produkcji.

Lokalizacja będzie optymalna, gdy doprowadzi się do minimalizacji kosztów transportu. Modyfikacją w tej teorii jest wzięcie pod uwagę wpływu wysokości płac na lokalizację przedsiębiorstwa, płace są przestrzennie zmienne, co wpływa na współwyznaczenie optymalnej lokalizacji. Kolejny element modyfikujący lokalizację, są to potencjalne korzyści aglomeracji. Korzyści te mogą z nawiązką pokryć wzrost kosztów transportu i kosztów pracy i przyciągnąć przemysł do miejsc, gdzie koszt transportu i koszt pracy będzie wyższy od początkowego optimum.

Ad.3. Teoria bazy ekonomicznej

Związana jest z problematyką rozwoju miast. Podstawowe założenie – rozwój opiera się na działalności eksportowej. Firmy sektory eksportowe tworzą bazę ekonomiczną terytorium, są podstawą jego gospodarki

Ad.4. Teoria ośrodków centralnych

Najbardziej popularna 1933 roku teoria miejsc centralnych (Walter Christaller badał sieci osadnicze położone w południowych Niemczech).

Pewne prawidłowości rynkowe wpływają na osadnictwo. Poszukiwał praw wyjaśniających formowanie systemu osadniczego w południowych Niemczech. Sformułował zależność pomiędzy liczbą, wielkością i rozmieszczeniem miast. Posługiwał się metodą dedukcji i weryfikacji. Według niego miasto to tzw. ośrodek centralny, tzn. jest to centrum społeczności regionalnej i pośrednik w obsłudze handlowej. Pod względem wielkości są różne ośrodki centralne (wielkość jest odwrotnie proporcjonalna do ich liczebności). Wyróżniamy ośrodki centralne wyższego rzędu, tzn. obejmują wielkie obszary, oferują dobra i usługi wyższego i niższego rzędu. Ośrodki centralne niższego rzędu oferują dobra i usługi tylko niższego rzędu. Ranga dobra wyznaczona jest przez przestrzenny zasięg ich sprzedaży. Zasięg wyznacza nam maksymalną odległość, którą rozproszona ludność gotowa jest pokonać, aby nabyć dobro oferowane przez ośrodek centralny. Odległość wiąże się z poniesionym kosztem i czasem. Ranga ośrodka centralnego jest wypadkową trzech zmiennych, tzn.

1.Rozgległość obsługiwanego obszaru

2.Liczba ludności

3.Wysokość dochodów netto ludności

System zbudowany jest na założeniu, że wielkość, liczba i rozmieszczenie ośrodków centralnych są takie iż suma odległości między ośrodkami, a ludnością w nich się zaopatrującą musi być minimalna. Obszary rynkowe poszczególnych dóbr powinny przybierać kształt sześciokątów foremnych, gdyż zapewnia to najwyższą efektywność i największą dostępność do ośrodka. Obszary wyższego rzędu to wielokrotność obszarów niższego rzędu, a więc sieć ośrodków ma charakter hierarchiczny i heksagonalny. W układzie takim może wystąpić jeden główny ośrodek centralny. Układ może ulec zmianie, gdy uwzględnimy możliwości komunikacyjne i podział administracyjny. Dwie zasady porządkują układy osadnicze: transportowa i administracyjna. Konsumenci i producenci dążą w różnym stopniu do minimalizacji kosztów i maksymalizacji zysków – główny czynnik rządzący liczbą, wielkością i rozmieszczeniem miast (kształtują hierarchiczną strukturę porządku przestrzennego). Dyspozycyjne czynniki produkcji wpływają na strukturę osadnictwa.

Modyfikacja teorii miejsc centralnych. Teoria biegunów wzrostu (1955 rok – Franscois Perroux).

Rozwój gospodarczy jest skoncentrowany na najbardziej rozwiniętych przedsiębiorstwach, gałęziach przemysłu, sektorach, są to tzw. bieguny wzrostu dla całej gospodarki. Bieguny charakteryzują się najsilniejszą pozycją na rynku, szybkim tempem wzrostu i wielkością powiązań kooperacyjnych. Są siłą napędową rozwoju gospodarki regionu. Wpływają na lokalizację nowych przedsiębiorstw. Ich szybki rozwój wpływa na sąsiednie podmioty. Intensywny poziom komunikacji i powiązań powoduje szybkie naturalne rozprzestrzenianie się procesu rozwoju.

Teoria geograficznych centrów wzrostu (1958 rok – Albert Hirschman)

Rozwój gospodarczy dokonuje się nierównomiernie i jest skoncentrowany w geograficznych centrach wzrostu. Oddziałują one w okresie późniejszym na rozwój sąsiednich obszarów. Istotne jest wzmacnianie rozwoju regionów centralnych i wspieranie rozprzestrzenienia się tych tendencji, np. poprzez budowę infrastruktury komunikacyjnej.

Teoria mechanizmu błędnego koła (1957 rok – Gunnar Myrdal)

W gospodarce, w której rozwoju występują centra wzrostu, można spodziewać się konsekwencji w postaci:

- pogłębiającego się z upływem czasu zróżnicowania regionalnego

- coraz szybszego rozwoju biegunów wzrostu, stagnacji regionów biednych

Działanie tego mechanizmu błędnego koła nie jest w stanie przerwać samoregulacja rynkowa. Wymagana jest interwencja publiczna na terenach zaniedbanych.

Koncepcja centrum i peryferii (1973 rok – John Friedmann) – podobna koncepcja, ale inne działania publiczne)

Działalność wytwórcza i usługowa konkurencyjnych przedsiębiorstw jest lokowana w najsilniejszych regionach, głównie w dużych ośrodkach metropolitalnych. Centra gospodarcze dominują nad swoimi peryferiami. Przyczyniają się do rozwoju tych terenów, ale jest on podporządkowany i usługowy wobec obszarów centralnych. Centra dążą do dominacji nie tylko w sferze gospodarczej, ale również politycznej i kulturowej. Działania publiczne to: stymulowanie rozwoju opartego na rdzeniach wzrostu, wspieranie budowy infrastruktury metropolii celem poprawy położenia obszarów peryferyjnych.

Ad.5. Teoria gospodarki przestrzennej

Powiązanie teorii lokalizacji z teorią przestrzeni gospodarczej. Proces urbanizacji i efekty aglomeracji są istotne w wyjaśnianiu czynników różnicujących przestrzeń.

II. Teorie wzrostu i rozwoju

Wyróżniamy teorie:

1.Rozwoju „od góry” (egzogeniczne) – model neoklasyczny, model keynesowski, modele fazowe i strategii rozwoju zrównoważonego i niezrównoważonego, teorie polaryzacji

2.Rozwoju „od dołu” (endogeniczne) – strategia potrzeb podstawowych, rozwoju autocentrycznego i selektywnej separacji koncepcji niezależnego rozwoju regionalnego.

Teorie egzogeniczne

Teorie rozwoju regionalnego neoklasyczne (model podstawowy, teoria korzyści komparatywnych proporcjonalności czynników produkcji) bazują na teoriach ekonomicznych przyjmujących, że rynek decyduje o cenach i dąży stale do równowagi. Założenia te przeniesione na grunt wyrównywania różnic regionalnych – doskonała konkurencja rynkowa, mobilność czynników produkcji.

Produkcja dóbr przynoszących zysk powoduje, że czynniki produkcji dążą do lokalizacji tam, gdzie osiągają najwyższą wydajność, czyli wydajność krańcową. W efekcie różnice regionalne występują do czasu wyrównania się WK wszystkich czynników produkcji we wszystkich punktach przestrzeni.

Model podstawowy – jeśli dany obszar się urbanizuje, wzrasta liczba mieszkańców co zmienia proporcje czynników produkcji, wpływa to na ich WK. W przypadku pracy, która jest mobilna dochodzi do wyrównania się dochodów między obszarami zurbanizowanymi i peryferyjnymi. Wyrównuje się też różnica regionalna w WK kapitału.

Teoria korzyści komparatywnych uzasadnia specjalizację produkcji jednego dobra i handel zagraniczny co pozwala na poprawę dobrobytu wytwarzających je regionów.

Teoria obfitych zasobów Heckschera Ohlina – względna obfitość zasobów powoduje, że regiony zasobne w siłę roboczą wytwarzają produkty pracochłonne, w kapitał – kapitałochłonne.

Model Keynesowski

Stan równowagi gospodarczej może wystąpić przy nie pełnym wykorzystaniu czynników produkcji. Strona popytowa odpowiada za stopień wykorzystania czynników produkcji. Regulacje państwa w zwalczaniu bezrobocia powoduje wzrost gospodarczy, w efekcie miały pobudzać rozwój regionalny.

Modele fazowe rozwoju regionalnego – proces zmian społecznych, politycznych i gospodarczych nie przebiega w sposób ciągły, lecz fazami (cykle Kondratiewa, cykle życia produktu). Zmiana fazy cyklu, fazy życia produktu w odniesieniu do regiony poprzez zmianę lokalizacji produkcji skutkują wpływem na charakter gospodarki regionu (starzejące się, wschodzące).

Strategia rozwoju zrównoważonego oraz niezrównoważonego poszukują odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób określone strategie inwestycyjne mogą pokonać koło błędnego niedorozwoju.

Rozwój zrównoważony (trwały, suspensywny) – rezultat długofalowych procesów przemian jakościowych i ilościowych w sferze gospodarczej, społecznej i przyrodniczej. Rezultat pozytywnych zmian w poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego, które nie pogarszają ani nie naruszają jakości środowiska. Współczesny rozwój powinien zostawić nienaruszony stan zasobów dla następnych pokoleń. Zwolennicy teorii strategii rozwoju niezrównoważonego – rozwój zrównoważony to stan niemożliwy do osiągnięcia. Skąd region niezdolny do inwestycji miałby je wydobyć.

Czynniki ekologiczne a inne czynniki rozwoju.

Rozwój społeczno-gospodarczy regionów jest wynikiem działania wielu grup czynników. Główne warunki rozwoju społeczno-gospodarczego regionów to sytuacja ludnościowa regionu, struktura sieci osadniczej, stan środowiska przyrodniczego, infrastruktura techniczna i struktura gospodarcza.

Czynniki ekologiczne obejmują:

- występowanie zasobów naturalnych

- postęp w zakresie ochrony środowiska

- racjonalizację gospodarowania zasobami przyrodniczymi

- postęp w edukacji ekologicznej (w tym świadomości ekologicznej)

- skuteczne stosowanie instrumentów ochrony środowiska

Dlaczego tak ważne są czynniki ekologiczne (przyrodnicze)???

- wynika to z kontekstu historycznego

- przestrzeń, w tym cała sfera przyrodnicza jest ograniczona

- narasta presja na środowisko, pojawia się zjawisko kryzysu ekologicznego i zachwiania równowagi ekosystemów

- w przyrodzie występują zasoby nieodnawialne

Uwarunkowanie ekologiczne a koncepcja rozwoju zrównoważonego

Przyjęcie rozwoju zrównoważonego jako paradygmatu i nowej jakości polityki regionalnej stawia przed regionami wyzwania podjęcia działań nakierowanych na rozwój gospodarczy, społeczny (cywilizacyjny) z zachowaniem równowagi ekosystemów.

Podstawy prawne rozwoju zrównoważonego

- Konstytucja RP

- Ustawa Prawo Ochrony Środowiska

- Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

- Ustawa o samorządzie województwa

- Konwencje międzynarodowe, np. Konwencja z Aarhus.

Definicja rozwoju zrównoważonego

- w literaturze funkcjonuje ponad 1000 definicji

- w programowaniu rozwoju najlepiej opierać się na tej zapisanej w ustawie prawo ochrony środowiska, która za rozwój zrównoważony uznaje rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, aby zagwarantować możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli tak współczesnego, jak i przyszłych pokoleń.

Uwarunkowania ekologiczne (przyrodnicze) w rozwoju regionalnym i lokalnym

- stanowią podstawę procesów gospodarowania

- ich rozpoznanie często warunkuje możliwość (lub jej brak) zagospodarowania terenu

- walory przyrodnicze determinują (a przynajmniej powinny determinować) kierunki rozwoju regionów i gmin

Rozpoznanie walorów przyrodniczych na szczeblu regionalnym i lokalnym

a) region

- opracowanie ekofizjologiczne – dokument pomocniczy planowania przestrzennego

b) gmina

- inwentaryzacja przyrodnicza

- opracowanie ekofizjologiczne

Stan środowiska – Państwowy Monitoring Środowiska

Silne strony polskiej przestrzeni przyrodniczej:

- urozmaicona rzeźba terenu

- rosnąca lesistość

- duża różnorodność biologiczna (ekosystemów leśnych, łąkowych i polnych)

- duża różnorodność typologiczna pokrywy glebowej

- wysoki stopień czystości gleb (szczególnie pod względem zawartości metali ciężkich)

- duża liczba ekosystemów wodnych i błotnych

- piaszczyste i długie wybrzeże morskie

- różnorodność krajobrazowa (w tym obiekty kulturowe)

- korzystne tendencje w stanie jakościowym środowiska

- różnorodność typów ochrony prawnej środowiska przyrodniczego

Słabe strony polskiej przestrzeni przyrodniczej

- zły stan sanitarny wód powierzchniowych

- mała retencja, małe zasoby wód powierzchniowych i wgłębnych

- silna eksploatacja surowców nieodnawialnych, szczególnie energetycznych, małe potencjalne możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł

- zły stan lasów, mała spójność kompleksów leśnych

- duże potencjalne zagrożenia erozją, szczególnie eoliczną i wodną gleb

- zagrożenie wynikające z nieprawidłowego zagospodarowania odpadów

Uwarunkowania przyrodnicze w gospodarce regionalnej i lokalnej

Art.3 Ustawy o ochronie przyrody

- cele ochrony przyrody są realizowane przez (między innymi) uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w polityce ekologicznej państwa, programach ochrony środowiska przyjmowanych przez organy jednostek samorządu terytorialnego, koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategiach rozwoju województw, planach zagospodarowania przestrzennego województw, strategiach rozwoju gmin, studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i planach zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej oraz w działalności gospodarczej i inwestycyjnej.

Formami ochrony przyrody są:

1.Parki narodowe

2.Rezerwaty przyrody

3.Parki krajobrazowe

4.Obszary chronionego krajobrazu

5.Obszary Natura 2000

6.Pomniki przyrody

7.Stanowisko dokumentacyjne

8.Użytki ekologiczne

9.Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

10.Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów

W drodze porozumienia z sąsiednimi państwami mogą być wyznaczane przyrodnicze obszary cenne pod względem przyrodniczym w celu ich wspólnej ochrony (art. 6 ustawy o ochronie przyrody).

Czym jest Natura 2000?

To spójna europejska sieć ekologiczna, której celem jest zachowanie rodzajów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ważnych dla Wspólnoty Europejskiej. Rodzaje siedlisk przyrodniczych oraz gatunki będące przedmiotami ochrony są wymienione w odpowiednich załącznikach Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny (tzw. Dyrektywy Siedliskowej) i Dyrektywy 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywy Ptasiej).

Sieć Natura 2000 obejmuje:

1.Obszary specjalnej ochrony ptaków.

2.Specjalne obszary ochrony siedlisk.

3.Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej.

Obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów objętych formami ochrony przyrody.

Teoria polaryzacji – istniejący stan nierównowagi napędzają cyklicznie skumulowany proces rozwoju, który może prowadzić do powstania jeszcze większych zróżnicowań, tj. polaryzacji sektorowej, regionalnej.

Teorie „od dołu” – opozycyjny nurt w stosunku do teorii rozwoju „od góry”, które opisywały świat zhierarchizowany i akcentowały rolę centrów aglomeracyjnych.

Teoria rozwoju autocentrycznego i selektywnej separacji – regiony peryferyjne powinny na pewien czas odseparować się od systemu światowego, przeprowadzić wewnętrzną restrukturyzację, potem po dokonaniu koniecznych zmian wrócić na arenę międzynarodową. Rozwój regiony oparty na rynkach i zasobach wewnętrznych.

Teoria niezależnego rozwoju regionalnego (lata 80-te) – rozwój regionu powinien aktywizować powiązania wewnątrzregionalne i zasoby wewnętrzne z jednoczesnym uwzględnieniem aspektów ekonomicznych, ekologicznych i socjokulturowych. Żądania większego zaangażowania środków publicznych na niwelowanie różnic potencjałów regionalnych. Regiony powinny samodzielnie określać cele i strategie.

Środki przy wykorzystaniu potencjału regionu – rozwój endogeniczny

Teoria rozwoju i wykorzystania potencjału endogenicznego – potencjał to możliwe do ujawnienia, dodatkowe możliwości rozwoju regionu. Szukamy ich w czynnikach produkcji, potencjale inwestycyjnym obszarów peryferyjnych, obiegu wewnątrzregionalnym i w innowacyjności środowiska lokalnego. Współczesne teorie rozwoju akcentują: wiedzę, technologię, innowację, informację, współpracę, decentralizację, partycypację i kulturę.

Teoria polityk strukturalnych – rząd w ramach polityki przemysłowej powinien podejmować starania w kierunku wycofywania starych gałęzi przemysłu i wprowadzanie nowych.

1.Teoria nieadekwatności rynku – model trwałej równowagi nie sprawdza się w rzeczywistości, potrzebne są interwencje rządowe, np. ochrona nowych gałęzi przemysłu przed konkurencją międzynarodową do czasu ich umocnienia się.

2.Teoria cyklu wzrostu (cyklu koniunkturalnego) – interwencja rządu potrzebna nie tylko dla ochrony nowych gałęzi przemysłu. Ochrona sektora w okresie redukcji mocy przerobowych, zastrzeganie zamówień rządowych, wspieranie inwestycji, innowacji, ulgi restrukturyzacyjne dla przedsiębiorstw.

Teoria uczącego się regionu (Samuelson, Nordhaus) – dominującym czynnikiem rozwoju gospodarki jest innowacyjność technologiczna.

Region uczący się to region, którego głównym motorem rozwoju jest nieustanna innowacja i umiejętność adaptacjo do zmieniających się warunków rynkowych. W procesie uczenia się biorą udział różni aktorzy rozwoju regionalnego: przedsiębiorstwa, administracja publiczna, uczelnie, instytuty badawcze, organizacje społeczne.

Uczenie się – wzajemne oddziaływanie i współpraca poprzez stwarzanie warunków sprzyjających rozwojowi wiedzy i innowacji.

Wiedza organizacji

Intelektualny kapitał umożliwiający uczenie się nowych rzeczy, rozwiązywanie problemów, tworzenie kompetencji i nowych wyzwań dla organizacji. Wg Sondaż Malhorta w organizacji

- 26% wiedzy to wiedza przechowywana na papierze

- 20% w postaci elektronicznej

- 42% w umysłach pracowników

Tradycja intelektualna Zachodu (P.Drucker, A.Toffler, P.Senge)

Organizacja jest strukturą do przetwarzania informacji dostępnej wyrażonej w słowach i liczbach.

Ujęcie japońskie (I.Nonaka, H.Takeuchi)

Wiedza jawna stanowi wierzchołek góry lodowej.

Wiedza ukryta zakorzeniona w intencjach, przeczuciu, indywidualnych działaniach i doświadczeniu

- wymiar techniczny – trudne do sformalizowania umiejętności typu know how

- wymiar poznawczy – schemat modeli mentalnych, przekonań, spostrzeżeń

Wiedza jawna i ukryta

	Wiedza jawna Explicit Knowledge	Wiedza ukryta Tacit Knowledge
Cechy	Łatwa do sformalizowania Skodyfikowana Przechowywana Przekazywana	Spersonalizowana Zależna od kontekstu Trudna do sformalizowania Trudna do przekazania
Źródła	Bazy danych Raporty Instrukcje Procedury	Nieformalna Konteksty osobiste Procesy organizacji (kultura, struktura organizacyjna) Rozumienie historyczne

Inny nurt współczesny – nowe dystrykty przemysłowe

Wg A.Marshalla dystrykt przemysłowy stanowi przestrzennie wydzielony obszar, na którym koncentrują swoją działalność zakłady przemysłowe. Struktura gospodarki regionalnej jest oparta na małych i średnich przedsiębiorstwach, produkujących głównie na rynek regionalny. Cechą charakterystyczną dystryktu jest duża mobilność siły roboczej. Pracownicy są bardziej związani z regionem niż konkretnym przedsiębiorstwem. Zaplecze – wykwalifikowane instytucje usługowe przystosowane do obsługi specjalistycznej produkcji regionalnej. W ramach tego zaplecza funkcjonują także instytucje finansowe – długookresowe kredytowanie. Kluczowa rola w sukcesie dystryktu – lider zmian (przedsiębiorstwo, centrum usługowe, stowarzyszenie zawodowe).

Dystrykt przemysłowy może przyjąć specyficzną formę dystryktu technologicznego (technopol).

Sieć regionalna przedsiębiorstw

Sieci przedsiębiorstw nie zawsze muszą być związane z określonym terytorium, mają jednakże duże znaczenie dla konkurencyjności regionu i działających tam przedsiębiorstw. Mimo wyraźnych tendencji ku globalizacji zauważalna jest także równoległa tendencja do regionalizacji. Wzrasta znaczenie miejsca, terytorialnej bliskości między różnymi podmiotami działającymi w regionalnej sieci.

Przykłady klastrów:

- Dolina Krzemowa (mikroprocesory)

- Grenoble (energetyka nuklearna, biotechnologia)

- Cambridge (biotechnologia, przemysł komputerowy, przemysł informatyczny)

- Austin, Montpellier (telekomunikacja, oprogramowanie, biotechnologia)

- Technolopis Oulu w Finlandii (telekomunikacja)

- Emilia Romania w północnych Włoszech (ceramika łazienkowa)

Przykłady klastrów w Polsce:

- Quasi-klaster automatyki przemysłowej w Gdańsku

- klaster poligraficzny w Warszawie

- klaster budowlany w regionie świętokrzyskim

- Tarnowski klaster przemysłowy Plastikowa Dolina

- klastry wiejskie na Lubelszczyźnie (agroturystyka)

W Polsce mamy klastrów kilkadziesiąt.

Regionalne sieci nie koniecznie wywodzić się muszą z przemysłów wysoko zaawansowanych. Jednakże sama bliskość geograficzna jest niewystarczająca, decydujący jest charakter więzi między podmiotami.

Typową cechą wszystkich regionalnych stref jest fakt usytuowania w nich dużej liczby małych i średnich przedsiębiorstw aktywnie współpracujących między sobą. Sieci regionalne składają się z małych i średnich przedsiębiorstw, które są powiązane ze sobą, dzięki terytorialnej przynależności do aglomeracji. Często tworzą one tzw. clustery.

MSP tworzą ze sobą luźne formy organizacyjne zlokalizowane w danym regionie licząc, że wspólnie działając zdołają nadrobić braki wynikające z wielkości. Głównym motywem wzajemnej współpracy są oczekiwania osiągnięcia dużych korzyści dzięki wzajemnie wspomaganemu dążeniu do innowacyjności.

Bardzo często powstanie regionalnej sieci przedsiębiorstw jest inicjowane i wspierane przez siły rządowe. Sprzyja to rozwojowi dużych ośrodków badawczych, ośrodków akademickich. Przedstawiając grona badawcze tego problemu wskazują na kilka ważnych charakterystycznych dla zagadnienia. Są nimi:

- koncentracja geograficzna (bliskość sprzyja współpracy i dyfuzji innowacji),

- współpraca a konkurencja (wzmacniają efekt synergii),

- koncentracja sektorowa (przedsiębiorstwa mogą pochodzić z sektorów pokrewnych),

- specjalizacja (występuje duża różnorodność wyspecjalizowanych firm i organizacji),

- współzależność (interakcje między przedsiębiorstwami są dynamiczne i intensywne),

Grono jest zatem geograficznie określonym zbiorem firm z pokrewnych sektorów, które współpracują ze sobą w procesie produkcyjnym, w łańcuchu tworzenia wartości. Pomiędzy nimi nawiązują się powiązania sieciowe, a przynależność do grona w istotny sposób wpływa na indywidualną konkurencyjność.

M.E.Porter definiuje je jako terytorialnie usytuowane skupiska przedsiębiorstw i ich wyspecjalizowanych dostawców, organizacji świadczących usługi oraz firm z sektorów pokrewnych i związanych z nimi instytucji. Działają one w poszczególnych dziedzinach w ten sposób, że odpowiednio łączone relacje pionowe między firmami na określonym terytorium tworzą łańcuch wartości. Zdaniem amerykańskiego badacza teoria gron jest pomostem między teorią sieci i konkurencji. Są one postrzegane jako pewna odmiana sieci, w której określona lokalizacja geograficzna zapewniająca bliskie sąsiedztwo zwiększa częstotliwość i nadaje specyficzną jakość wzajemnym relacjom. Typową zatem cechą gron jest terytorialne, a nie sektorowe ich wyróżnienie.

Przewaga konkurencyjna gron powstaje między innymi dzięki:

1.Zwiększaniu wydajności należących do grona firm sektorów.

2.Wzmocnieniu ich zdolności do innowacji

3.Zachęcaniu do tworzenia nowych firm co rozszerza sieć i sprzyja efektywności.

4.Efektom zewnętrznym, tj.

a) wzrost dostępności specjalistycznych usług okołobiznesowych

b) inwestycje w infrastrukturę

c) wzrost dochodów społeczności lokalnej i regionalnej

d) grono staje się motorem rozwoju gospodarki lokalnej i regionalnej

Nie każda koncentracja powiązanych ze sobą firm lokalnych może pretendować do określenia jej mianem grona.

Efekty synergiczne klastra to:

1.Dyfizja know-how oraz rotacja kadr w ramach klastra

2.Zwiększenie produktywności w ramach klastra poprzez skupienie zasobów

3.Otwartości na innowacje i zdolność ich absorpcji.

4.Przyciąganie nowych zasobów i przedsiębiorstw.

Efekty synergiczne są związane bardzo ściśle z zaufaniem społecznym i kapitałem społecznym.

Podstawowym poziomem, trzonem są zbliżone co do wielkości przedsiębiorstwa, wokół których skupiają się inne o podobnym profilu działalności, podobnych technologiach. Pozwala to na wyodrębnienie i identyfikację sektorów należących do określonego grona. Kolejną grupą podmiotów są różnego typu instytucje zabezpieczające przedsiębiorstwa skonsolidowane w gronie w kapitał, specjalistyczną wiedzę, informacje oraz umiejętności. Są to także firmy tworzące infrastrukturę. Koniecznym dopełnieniem są zaś jednostki administracji rządowej i lokalnej, których głównym zadaniem jest tworzenie sprzyjającego klimatu do rozwoju grona. Grono najczęściej obejmuje podmioty z kilku sektorów, wiążące się ze sobą na zasadzie komplementarności, możliwości osiągnięcia efektu zasięgu i skali. Podmioty jednej sieci mogą być także aktorami innego grona. Stąd też wynika trudność w jednoznacznym zakreśleniu granic ich funkcjonowania.

Analizując clustry i sieci można wyróżnić pewne wzory struktur organizacyjnych

Włoski model klastra

Model ten obserwowany jest w pewnych częściach władz zwanych Terza Italia. Zauważono tam fenomen rozkwitu przemysłowego w „nietypowych” północno-wschodnich regionach władz, w prowincji Emilia Romania, Toscana i Vento. Cechami charakterystycznymi są: brak formalnej struktury, powiązań kapitałowych, wyodrębnionej jednostki koordynującej oraz fakt nawiązywania wzajemnych kontaktów przez właścicieli. Specyficzne dla włoskiego modelu są także bliskie związki rodzinne i wysoki stopień lokalnej tożsamości.

Duński model klastra

Powielanie modelu włoskiego ze względu na jego specyfikę było dość trudne. Z inicjatywy zatem duńskiego programu rządowego opracowany został odpowiedni model. Podstawowy nacisk położono tu na zewnętrzne stymulowanie tworzenia więzi kooperacyjnych, co stało się zadaniem brokera sieciowego.

Holenderski model klastra

Z kolei model holenderski zakłada także współpracę z instytucją naukową, która zapewnić miała wsparcie oraz dostęp do nowoczesnej wiedzy, techniki i technologii. W modelu tym położono duży nacisk na pobudzanie innowacyjności i ścisłą współpracę w dziedzinie B + R inicjowaną aktywną polityką rządu.

Regionalizm, regionalizacja w ujęciu międzynarodowym.

Regionalizacja – długofalowy proces integrowania krajów i gospodarek określonego regionu dzięki intensyfikacji oraz pogłębianiu powiązań ekonomicznych (społecznych i kulturalnych), co prowadzi do tworzenia się silnie współzależnego systemy w danym regionie. Regionalizacja to proces szerszy niż tworzenie i działanie regionalnych ugrupowań integracyjnych. W procesie integrowania się regionów, znaczenie mają też czynniki socjologiczne – wspólne wartości i dążenia społeczeństwa, poczucie tożsamości, dziedzictwo kulturowe, historyczne.

Współczesny proces regionalizacji toczy się jednocześnie na trzech poziomach, które są tworzone przez stopniowe integrowanie krajów i ich gospodarek.

I poziom – w danym regionie (kontynentalnym w jego ramach)

II poziom – między regionami (czasem z innych kontynentów) przez zacieśnianie relacji różnych ugrupowań, czy też przyłączenie krajów spoza innych ugrupowań

III poziom – ponad regionami (i kontynentami), jako części składowe formującej się gospodarki globalnej.

Regionalizacja – realny proces, polityka, realizowany projekt.

Regionalizm – ideologia koncepcji lub projektu (pojęcie węższe, stanowi komponent regionalizacji).

Główne cele ekonomiczne krajów tworzących ugrupowania regionalne:

- przyspieszenie wzrostu gospodarczego (lepsze wykorzystanie zasobów czynników wytwórczych w regionie, zwiększanie skali produkcji na rynek ugrupowania)

- aktywizacja handlu zagranicznego w ramach ugrupowania dzięki efektom przesunięcia i kreacji handlu na obszarze zliberalizowanej wymiany

- realizacja reform gospodarczych dostosowujących gospodarkę do innych państw ugrupowania, realizacja zasad wspólnej polityki integracyjnej

- wsparcie rozwoju krajowych przedsiębiorstw przez otwarcie możliwości ekspansji regionalnej, formowanie się nowych specjalizacji w produkcji i w eksporcie

- przyciąganie ZIB, zarówno z krajów ugrupowania, jak i spoza

- zwiększanie spójności ekonomicznej i socjalnej w kraju i regionie

- podnoszenie konkurencyjności gospodarki w regionie i na świecie

- zwiększenie bezpieczeństwa kraju i regionu

- zmniejszenie zagrożenia marginalizacją w stosunkach międzynarodowych

W XX wieku odnotowano trzy fale regionalizacji

I – lata 30-te, okres Wielkiego Kryzysu, regionalne porozumienia integracyjne służyły wycofywaniu się krajów z udziału w objętej kryzysem gospodarce światowej.

II – lata 50,60-te, porozumienia integracyjne stworzyły poszczególnym grupom krajów możliwość stymulowania wzrostu gospodarek poprzez ukierunkowanie działalności przedsiębiorstw do wewnątrz regionu w warunkach liberalizacji handlu na rynku ugrupowania.

III – początek lat 80-tych, nasilenie lata 90-te, wyraz dążenia krajów do ukierunkowania działalności gospodarczej na zewnątrz poprzez eksport, a w rezultacie do poprawy pozycji kraju i ugrupowania w gospodarce światowej.

Na wymianę w ramach trzech najbardziej znaczących handlowo ugrupowań na świecie UE, FTAA, APEC przypada około 72 procent światowego eksportu.

a) UE – 15 (1957 rok): Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Portugalia, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania

b) UE – 27 (2007 rok): 15 krajów UE oraz Cypr, Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Bułgaria, Rumunia

c) FTAA (1994 rok): obie Ameryki

d) APEC (1989 rok): współpraca gospodarcza Azji i Pacyfiku

e) LAIA (1980 rok)

f) MERCOSUR (1991 rok)

g) NAFTA (1994 rok)

h) COMESA (1994 rok)

i) UEMOA (1994 rok)

j) SADC (1992 rok)

k) ASEAN (1967 rok): stowarzyszenie krajów Azji południowo-wschodniej

Nowy regionalizm – lata 90-te XX wieku

Nowy regionalizm – nowe podejście do kolektywnych i kompleksowych działań państw regionu w celu sprostania zagrożeniom, dostosowaniom i wyzwaniom w dobie globalizacji. Jest to koncepcja i strategia przygotowana i realizowana przez państwa regionu wykorzystująca mechanizm szerokiej współpracy w sferze ekonomicznej, politycznej, społecznej dla umocnienia spójności i konkurencyjności regionu oraz zwiększenia korzyści i zmniejszenia zagrożeń związanych z globalizacją.

W rozważaniach o nowym regionalizmie KTN są określane jako „globalni aktorzy biznesowi” (global business actors), a ich działalność jako „rynkowo zorientowane źródło władzy” (market-oriented source of authority).

Świat konkurujących regionów, widzianych jako komponenty formującej się globalnej gospodarki, jest wizją optymalną dla interesów globalnie działających KTN.

Koncepcje nowego regionalizmu, dość zróżnicowane i wyrażane nie tylko przez przedstawicieli globalnego biznesu, zakładają rozwijanie wszechstronnych kontaktów i stałych powiązań między istniejącymi ugrupowaniami regionalnymi.

Ugrupowania regionalne zapoczątkowały interregionalizm – np. stosunki rozwijające się od 1995 roku między UE a MERCOSUR.

Wykraczają one poza wzajemne ułatwienia w przepływach towarów i czynników, a jako zadania do współpracy postawiono długofalowe stymulowanie wzrostu, poprawę warunków socjalnych oraz budowę społeczeństwa obywatelskiego w MERCOSUR. Formuje się też inna koncepcja – transregionalizm. Zakłada ona ujednolicenie zasad ekonomicznych i zacieśnienie powiązań między regionami i krajami o zbliżonych interesach, lecz leżących na różnych kontynentach – przykładem jest działalność w ramach APEC (pomimo słabej konwergencji ugrupowania), gdzie współpracuje 20 krajów z trzech kontynentów.

Od początku lat 90-tych XX wieku utrzymują się następujące tendencje regionalizacji:

1.Intensyfikacja zawierania nowych regionalnych porozumień integracyjnych, rozszerzanie istniejących ugrupowań krajów na wszystkich kontynentach.

2.Rozszerzanie zakresu porozumień regionalnych poza liberalizację handlu, włączenie nowych zagadnień: przepływ ZIB, ochrona własności intelektualnej, standardy techniczne, itp.

3.Rozwój porozumień para – integracyjnych, jak np. umowy stowarzyszeniowe, umowy o partnerstwie i współpracy.

4.Wzrost zainteresowania krajów rozwijających się oraz Japonii regionalnymi i bilateralnymi porozumieniami.

5.Formowanie się grup krajów powiązanych porozumieniami integracyjnymi z ośrodkiem (kraj USA, ugrupowanie – UE), który dominuje, decyduje o tempie, zakresie integracji.

6.Pojawienie się transregionalizmu.

7.Wzrost zainteresowania państw regionalnymi i dwustronnymi porozumieniami o liberalizacji wymiany gospodarczej (w wyniku spowolnienia działań liberalizacji z ramienia WTO).

8.Narastanie administracyjnych komplikacji w stosowaniu różnych zasad regulacji i procedur w następstwie dużej liczby i różnorodności nakładających się porozumień.

9.Akceptacja przez WTO rozwoju handlu preferencyjnego, opartego na regionalnych oraz dwustronnych porozumieniach, oprócz klauzuli KNU między członkami tej organizacji.

Na świecie jest podpisanych około 290 umów o integracji regionalnej, ale tylko niewielka część wykracza poza porozumienie dotyczące liberalizacji handlu (strefa wolnego handlu, unia celna).

Nowe podejście do integracji regionalnej ma cechy odróżniające je od starszych podejść, charakterystycznych dla tradycyjnej i częściowo współczesnej regionalizacji.

Dla nowego regionalizmu jest charakterystyczne:

- kształtowanie się w warunkach wielobiegunowego układu sił politycznych na świecie i częściowo zmniejszających się różnic między jego elementami

- większe znaczenie dobrowolnych i spontanicznych inicjatyw oraz działań „od wewnątrz” regionów, ze strony państw dążących do wspólnego rozwiązywania problemów swego kraju oraz dokonywania przeobrażeń dla poprawy uczestnictwa w globalizacji

- większe otwarcie i budowanie powiązań w gospodarce światowej, przeciwstawienie się protekcjonizmowi (budowaniu „fortec handlowych”), dostosowanie się do narastających współzależności w gospodarce światowej

- kompleksowy i wielowątkowy charakter współpracy, w tym włączenie spraw socjalnych, ochrony środowiska, kultury bezpieczeństwa, a także rozszerzenia współpracy w układzie Północ-Południe.

- przejście od kształtowania stosunków między państwami do rozwiązywania szerszego problemu globalnej transformacji strukturalnej, z wykorzystaniem różnorodnych form instytucjonalnych oraz pozarządowych organizacji i instytucji z różnych poziomów globalnego systemu.

Nowy regionalizm stwarza możliwość rozwijania wszechstronnej współpracy na szczeblu pośrednim (niższym od globalnego, wyższym od krajowego).

W celu rozwiązania problemów w skali świata lub kontynentów, dla których nie ma jeszcze opracowanych rozwiązań (instytucji, instrumentów) dotyczących globalnego zarządzania (global govemance).

Globalizacja i regionalizacja ściśle na siebie oddziaływują ale przebiegają różnymi drogami.

1.Regionalizację można traktować jako proces odwrotny do globalizacji, tzn. alternatywny sposób budowania potencjału gospodarczego niezbędnego do odparcia globalnej konkurencji. Region w takim ujęciu staje się samodzielny i uniezależniony od trendów globalnych.

2.Regionalizacja jest wynikiem i częściowym uzupełnieniem globalizacji. Odrzucamy tezę, że region może być samowystarczalny i regionalizacja jest etapem globalizacji, tzn. uczestnicząc w ugrupowaniu regionalnym budujemy potencjał przed wejściem w pełną integrację z gospodarką światową.

Istota procesu globalizacji

Definicje globalizacji

Socjologiczne

M.Waters wiąże pojęcie globalizacji z głębokimi procesami społecznymi związanymi z faktem zanikania geograficznych przeszkód w przemieszczaniu wzorców kulturowych oraz zauważeniem tego procesu przez ludzi.

R.Robertson mówi, że globalizacja to swoiste „kurczenie się” świata spowodowane rozwojem elektronicznych środków komunikacji międzyludzkiej oraz upodabnianiem się kultury, szczególnie w sferze kultury masowej, którym towarzyszy rosnąca świadomość o świecie jako jednolitej całości. Globalizacja oznacza, że w coraz większym stopniu wszyscy żyjemy w „jednym świecie”, a co za tym idzie jednostki grupy i narody są coraz silniej wzajemnie od siebie uzależnione.

Marshall McLuhana twórca koncepcji globalnej wioski zauważa, że dzięki nowoczesnym technologiom i możliwościom natychmiastowej komunikacji ludzie na całym świecie są świadkami ważnych wydarzeń i wspólnie w nich uczestniczą.

Definicje ekonomiczne

Z kręgu definicji ekonomicznych warto przytoczyć pogląd Anny Zorskiej, wskazującej, iż: „Globalizacja stanowi wyższy, bardziej złożony i zaawansowany etap procesu umiędzynarodowienia działalności gospodarczej”. Jest to długookresowy proces integrowania gospodarek narodowych, sektorów, rynków i przedsiębiorstw dzięki rozszerzaniu oraz intensyfikowaniu ponadgranicznych powiązań handlowych, instytucyjnych, kooperacyjnych oraz informacyjnych, co prowadzi do tworzenia się coraz silniejszych współzależności w gospodarce światowej.

Joseph E.Stiglitz pod pojęciem globalizacja rozumie ściślejszą integrację państw oraz ludzi na świecie spowodowaną ogromną redukcją kosztów transportu i telekomunikacji oraz zniesieniem sztucznych barier w przepływach dóbr, usług, kapitału, wiedzy i (w mniejszym stopniu) ludzi z kraju do kraju. Globalizacji towarzyszy tworzenie nowych instytucji, które obok już istniejących zaczęły prowadzić działalność przekraczającą granice państw.

Z kolei D.Levy sądzi, że globalizacja oznacza postępującą integrację gospodarek narodowych, która postępuje głównie przez handel międzynarodowy i zagraniczne inwestycje bezpośrednie. W miarę zaś jak kapitał staje się bardziej mobilny, technologie umożliwiają nieograniczone komunikowanie się, granice państw przestają być jakąkolwiek barierą dla rozwoju działalności gospodarczej w skali międzynarodowej.

Podstawy gospodarki światowej jak i wyrosłej z niej globalizacji tworzyły kolejne rewolucje przemysłowe. Powstanie gospodarki światowej wiąże się z pierwszą rewolucją przemysłową – żelazo, węgiel, para.

Internacjonalizacja wiąże się z drugą rewolucją przemysłową inaczej z rewolucją naukowo-techniczną – stal, energia elektryczna i ropa naftowa.

Globalizacja wiąże się natomiast z trzecią rewolucją przemysłową – energia atomowa, obwody scalone i Internet.

Ewolucja międzynarodowych powiązań gospodarczych

Internacjonalizacja – międzynarodowa integracja gospodarcza – globalizacja.

Internacjonalizacja gospodarki oznacza tu powstanie powiązań międzynarodowych między względnie niezależnymi gospodarkami i przedsiębiorstwami. Globalizacja wnosi zaś nową jakość w procesy internacjonalizacji, gdyż oprócz poszerzenia geograficznego więzi niesie ze sobą funkcjonalną integrację rozrzuconych po całym świecie działań. Międzynarodowa integracja gospodarcza jest częścią składową globalizacji. Globalizacja niesie ze sobą integrację wielu procesów, podmiotów, rynków czy całych gospodarek. Tworzą się ogólnoświatowe sieci powiązań finansowych, produkcyjnych czy też kapitałowych. Globalizację traktować można jako proces nasilonej integracji międzynarodowej przejawiającej się scalaniem rynków, zacieraniem granic między rynkami krajowymi oraz międzynarodowymi. Transnacjonalizacja gospodarki opisuje fakt powiązania określonej gospodarki z gospodarką światową za sprawą oddziaływania korporacji transnarodowych (KTN), które odpowiedzialne są za transfer i alokację różnorodnych zasobów produkcyjnych. Zdaniem B.Liberskiej najtrafniejsza definicja globalizacji mówi o tym, że: „Globalizacja gospodarki światowej jest procesem poszerzania i pogłębiania się współzależności między krajami i regionami w skutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz działalności korporacji transnarodowych (KTN), co prowadzi do jakościowo nowych powiązań między firmami, rynkami oraz gospodarkami”.

Wielkość definicji pozwala na wskazanie najczęściej pojawiających się w nich elementów:

- kompresja czasu i przestrzeni

- erozja granic i zniesienie barier geograficznych w przepływie towarów, usług, kapitału, inwestycji, technologii i informacji

- rozciągnięcie działalności ekonomicznej poza granice

- przyspieszenie globalnych interakcji

- intensyfikacja powiązań międzynarodowych

- pogłębienie współzależności

- rosnąca integracja rynków towarowych, usług finansowych

- działanie korporacji transnarodowych, które w coraz większym stopniu penetrują gospodarki narodowe i zwiększają stopień ich współzależności

Wśród wielości poglądów na temat globalizacji można zidentyfikować kilka jej cech szczególnych, co do których zgodna jest znaczna większość badaczy tego zjawiska. Zaliczyć do nich można:

- wielopłaszczyznowość, widoczna jest w wielu dziedzinach życia, przede wszystkim w gospodarce, lecz także w kulturze, polityce, religii, itd.

- wielowątkowość rozważań, można globalizację rozpatrywać np. przez pryzmat dominacji Stanów Zjednoczonych, zauważyć niepodważalny rozwój rynków finansowych, wskazywać na konieczność globalizacji działalności przedsiębiorstwa, czy też podejmować problemy ekologiczne jako ogólnoświatowe

- międzynarodowa współzależność, następuje rosnąca współzależność zarówno krajów (która może doprowadzić do ograniczenia suwerenności i tworzenia tzw. gospodarki światowej), jak i rynków i sektorów światowych

- integrowanie, w ramach powiązań kooperacyjnych w różnym zakresie dochodzi do scalania funkcjonowania rozrzuconych po całym świecie podmiotów oraz całych gospodarek

- olbrzymi wpływ rozwoju nauki i techniki, osiągnięcia techniczne i naukowe dają silny impuls w rozwoju form transportu i komunikowania się, kreowane są coraz bardziej nowoczesne wyrafinowane produkty, stosowane nowe metody wytwarzania i zarządzania organizacjami

- kompresja czasu i przestrzeni, zanika bariera odległości pobudzając mobilność ludzi i towarów, informacja dzięki środkom masowego przekazu dostępna jest jednocześnie na całym globie

- dialektyczny charakter, oznacza to, że często następuje ścieranie się powiązanych wzajemnie subprocesów i zjawisk o przeciwnym charakterze,: globalizacja a marginalizacja, integracja a dezintegracja, globalizacja a regionalizacja, homogenizacja a dyferencjacja, są one z pozoru przeciwstawne, a dzięki ich ścieraniu postępuje ogólny proces globalizacji

Triada – obejmuje ona najlepiej ekonomicznie rozwinięte kraje Ameryki Północnej, Europy Zachodniej i Azji Wschodniej w liczbie około 20 państw (klasyczna Triada USA, Europa Zachodnia, Japonia). Zamieszkuje je 16% ludności świata, a ich udział w ogólnoświatowych wartościach takich jak produkt krajowy brutto wynosi 49%, a w przypadku eksportu 78%. W krajach tych sto największych korporacji transnarodowych ma swoje siedziby. Liczby te świadczą o tym, że integrują się najlepiej rozwinięte i wyposażone gospodarki. Większość badaczy zgłębiając tajniki globalizacji wyróżnia szereg czynników ją kształtujących, które można przedstawić w trzech grupach. Są to mianowicie:

- postęp naukowo-techniczny

- konkurencja międzynarodowa

- polityka ekonomiczna państwa

Kraje Triady skupiają również około 98% światowych wydatków na sferę B+R (Badania plus Rozwój).

Ocena kosztów i korzyści procesów globalizacji.

Korzyści:

- wzrost efektywności i konkurencyjności

- spadek kosztów produkcji i komunikacji

- liberalizacja i demokratyzacja systemu światowego

- możliwość przyspieszenia wzrostu w obszarach zacofanych

- zwiększenie możliwości uczestnictwa w procesach światowych

- łatwiejszy dostęp do zróżnicowanych dóbr i usług, nowych technologii

- przyspieszona dyfuzja postępu naukowo-technicznego

Koszty:

- zaostrzenie agresywnej konkurencji międzynarodowej

- wzrost bezrobocia

- rozszerzenie się obszarów nędzy i głodu

- kryzys instytucji międzynarodowych

- chwiejność światowego systemu finansowego

- szybkie rozprzestrzenianie się kryzysów na zintegrowanych rynkach

- ekspansja spekulacyjnych krótkoterminowych lokat kapitałowych

- spadek popytu na prace niewykwalifikowane

- brak kontroli nad treściami w Internecie