MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Zbigniew Neumann
Posługiwanie się dokumentacją techniczną 714[03].L2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
Mgr inż. Krzysztof Garczyński
Mgr inż. Andrzej Sadowski
Opracowanie redakcyjne:
Mgr inż. Zbigniew Neumann
Konsultacja:
Mgr inz. Zenon Pietkiewicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 714[03].L2.01
Posługiwanie się dokumentacją techniczną zawartą w modułowym programie nauczania dla
zawodu lakiernik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Rodzaje i znaczenie rysunków technicznych 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Zasady tworzenia rysunku technicznego 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzające 13
4.2.3. Ćwiczenia 14
4.2.4. Sprawdzian postępów 15
4.3. Materiały i przybory do rysowania 16
4.3.1. Materiał nauczania 16
4.3.2. Pytania sprawdzające 17
4.3.3. Ćwiczenia 18
4.3.4. Sprawdzian postępów 19
4.4. Opisywanie i wymiarowanie rysunków 20
4.4.1. Materiał nauczania 20
4.4.2. Pytania sprawdzające 21
4.4.3. Ćwiczenia 22
4.4.4. Sprawdzian postępów 22
4.5. Zasady geometrii wykreślnej 23
4.5.1. Materiał nauczania 23
4.5.2. Pytania sprawdzające 24
4.5.3. Ćwiczenia 24
4.5.4. Sprawdzian postępów 25
4.6. Konstrukcje geometryczne 26
4.6.1. Materiał nauczania 26
4.6.2. Pytania sprawdzające 26
4.6.3. Ćwiczenia 26
4.6.4. Sprawdzian postępów 27
4.7. Rzutowanie prostokątne i aksonometryczne 28
4.7.1. Materiał nauczania 28
4.7.2. Pytania sprawdzające 29
4.7.3. Ćwiczenia 29
4.7.4. Sprawdzian postępów 30
4.8. Zasady wymiarowania 31
4.8.1. Materiał nauczania 31
4.8.2. Pytania sprawdzające 32
4.8.3. Ćwiczenia 32
4.8.4. Sprawdzian postępów 33
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Zasady wykonywania widoków i przekrojów 34
4.9.1. Materiał nauczania 34
4.9.2. Pytania sprawdzające 35
4.9.3. Ćwiczenia 35
4.9.4. Sprawdzian postępów 36
4.10. Oznaczania graficzne na rysunkach technicznych 37
4.10.1. Materiał nauczania 37
4.10.2. Pytania sprawdzające 39
4.10.3. Ćwiczenia 39
4.10.4. Sprawdzian postępów 40
4.11. Uproszczenia rysunkowe 41
4.11.1. Materiał nauczania 41
4.11.2. Pytania sprawdzające 42
4.11.3. Ćwiczenia 42
4.11.4. Sprawdzian postępów 42
4.12. Zasady szkicowania elementów 43
4.12.1. Materiał nauczania 43
4.12.2. Pytania sprawdzające 44
4.12.3. Ćwiczenia 45
4.12.4. Sprawdzian postępów 45
4.13. Zagadnienia rysunku technicznego w dokumentacji technologicznej 46
4.13.1. Materiał nauczania 46
4.13.2. Pytania sprawdzające 47
4.13.3. Ćwiczenia 47
4.13.4. Sprawdzian postępów 48
4.14. Dokumentacja techniczna w przedsiębiorstwie 49
4.14.1. Materiał nauczania 49
4.14.2. Pytania sprawdzające 54
4.14.3. Ćwiczenia 54
4.14.4. Sprawdzian postępów 55
4.15. Technika komputerowa w zakresie informacji technicznej 56
4.15.1. Materiał nauczania 56
4.15.2. Pytania sprawdzające 57
4.15.3. Ćwiczenia 57
4.15.4. Sprawdzian postępów 58
5. Sprawdzian osiągnięć 59
6. Literatura 65
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiadomości i umiejętności
w posługiwaniu się dokumentacją techniczną.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiadomości, które
powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Jest to  pigułka wiadomości teoretycznych
niezbędnych do opanowania treści jednostki modułowej. Rozdział ten zawiera także:
 pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
 ćwiczenia, opis ich wykonania wraz z wykazem materiałów, narzędzi i sprzętu
potrzebnych do realizacji,
 sprawdzian postępów pozwalający ocenić stopień opanowania materiału.
4. Sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że zdobyłeś wiedzę i umiejętności
z zakresu jednostki modułowej,
5. Literaturę uzupełniającą.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze odczytujesz i wykonujesz
szkice i rysunki. Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki
modułowej.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminy, przepisy bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcje przeciwpożarowe, wynikające z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
714[03].L2
Techniczne podstawy
lakiernictwa
714[03].L2.01 714[03].L2.02 714[03].L2.03
Posługiwanie się Posługiwanie się Stosowanie technologii
dokumentacją techniczną podstawowymi pojęciami informacyjnej
z zakresu układów
sterowania i regulacji
714[03].L2.04
Wykonywanie pomiarów
warsztatowych
714[03].L2.06
714[03].L2.05
Stosowanie technologii
Eksploatowanie maszyn
mechanicznych
i urządzeń
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
 dobierać przybory i materiały do wykonania rysunku,
 korzystać z różnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku powinieneś umieć:
 przygotować przybory kreślarskie i materiały rysunkowe do wykonywania szkiców,
 wykonać szkice figur płaskich i brył geometrycznych w rzutach prostokątnych
i aksonometrycznych,
 naszkicować elementy w rzucie aksonometrycznym na podstawie rysunków w rzutach
prostokątnych,
 naszkicować elementy w rzutach prostokątnych na podstawie rysunków
aksonometrycznych,
 zwymiarować zgodnie z PN szkicowane i rysowane przedmioty i części maszyn,
 odczytać rysunki z uwzględnieniem wymiarowania,
 odczytać na rysunkach technicznych oznaczenia chropowatości i falistości powierzchni,
tolerancji wymiarów, pasowań, tolerancji kształtu i położenia, rodzaje obróbki
powierzchni,
 odczytać uproszczenia rysunkowe i schematy na rysunkach (schematy mechaniczne,
budowlane, elektryczne),
 odczytać rysunki wykonawcze i złożeniowe,
 odczytać dokumentację konstrukcyjno-technologiczną i techniczno-ruchową,
 scharakteryzować dokumentację techniczną występującą w przedsiębiorstwie,
 skorzystać z norm rysunku technicznego,
 zastosować technikę komputerową do powielania informacji rysunkowej, posłużyć
się literaturą techniczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Rodzaje i znaczenie rysunków technicznych
4.1.1. Materiał nauczania
Rysunki wykonuje się w dwóch celach:
 odwzorowania; widzianego przedmiotu lub maszyny,
 przekazania swej myśli; jak ma wyglądać wymyślony przedmiot (maszyna, urządzenie).
W technice rysunek jest stosowany w obydwu przypadkach. W pierwszym mając śrubę
możemy wykonać jej rysunek (techniczny), i odwrotnie, możemy narysować śrubę do tej
nakrętki i na podstawie rysunku ją wykonać.
Bez rysunku technicznego nie mogłyby powstać żadne złożone konstrukcyjnie maszyny,
aby można było je precyzyjnie wykonać. Wystarczy wziąć do ręki rysunek np. żelazka
i spróbować opisywać jego kształt i wymiary, tak aby kto inny mógł go wykonać.
Jednak nie należy lekceważyć tekstu pisanego, choć  rysunek jest mową technika . Pismo
i rysunek uzupełniają się wzajemnie, albowiem pewne informacje można podać tylko za
pomocą tekstu słownego, a inne rysunkowo.
Normy rysunku technicznego stworzono po to, aby mogli porozumiewać się technicy
z wielu krajów.
Zaprojektowany w Japonii samochód można bez przeszkód wykonać w Europie
i odwrotnie. Element samochodu wykreślony na rysunku w Polsce może drogą elektroniczną
być przesłany do Hiszpanii, od razu do maszyny, i na niej wykonywany przedmiot.
W Polsce obowiązuje norma PN-ISO 10209-1: 1994, która podaje definicje rodzajów
i nazw rysunków. Oto niektóre z nich:
 rysunek techniczny  informacja podana na nośniku informacji (przeważnie na kalce
technicznej), graficznie przedstawiona zgodnie z zasadami (normami) i w podziałce,
 szkic, rysunek wykonany odręcznie i bardzo rzadko w podziałce,
 rysunek złożeniowy ogólny, pokazujący wszystkie zespoły (i części) wyrobu,
 rysunek części, pokazujący pojedynczą część i zawierający wszystkie informacje niezbędne
do wykonania tej części,
 rysunek zestawu elementów, podający wymiary, sposób wyróżniania, a także dane
dotyczące wykonania zestawu elementów tego samego rodzaju,
 rysunek wykonawczy, podający wszystkie informacje do wykonania przedstawionego
obiektu / elementu,
 rysunek instalacyjny, przedstawiający ogólny układ pozycji i informacje niezbędne do
zainstalowania danej pozycji w stosunku do współpracujących z nią innych pozycji,
 schemat, rysunek w którym zastosowano symbole graficzne pokazujące funkcje części
składowych i ich współdziałanie,
 plan sytuacyjny, rysunek sytuacyjny przedstawiający rozmieszczenie obiektów
budowlanych w stosunku do lokalizacji znanych punktów, dojazdy i ogólne rozplanowanie
terenu.
W praktyce używa się jeszcze wiele nazywanych umownie rysunków, aczkolwiek nie są
one objęte powyższą normą, np. rysunki patentowe, rysunki ofertowe, rysunki katalogowe,
rysunki reklamowe o tematyce technicznej, a także osobna grupa rysunków związana
z obsługa produkcji  czyli technologią wykonania wyrobu, np.: rysunek produkcyjny, rysunek
operacyjny, rysunek zabiegowy, rysunek montażowy, i inne używane czasami tylko
w nielicznych przedsiębiorstwach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Norma wprowadza także następujące terminy ogólne występujące w rysunkach wszystkich
branż, np.:
 wykres, przedstawienie graficzne (w układzie współrzędnych) zależności między
wielkościami zmiennymi,
 przekrój, jest to kład przedstawiający dodatkowo zarysy leżące poza płaszczyzną
przekroju,
 szczegół, pokazanie na rysunku, zwykle w powiększeniu elementu (przedmiotu) / części
przedmiotu / zespołu, w celu podania wymaganej informacji.
Podane rysunki techniczne (zawodowe) odnoszą się do rysunków dla branży budowy
maszyn. Oprócz norm ogólnych dotyczących rysunku technicznego, wydane są normy dla
trzech dziedzin techniki (przemysłu):
 przemysłu budowy maszyn  rysunek maszynowy,
 przemysłu elektrotechnicznego  rysunek elektryczny,
 budownictwa  rysunek architektoniczno  budowlany,
oraz elementy rysunku dla innych branż, np. chemicznej czy włókienniczej.
Od co najmniej dwóch lat następuje bardzo szybka zmiana norm z uwagi na
dostosowywanie Polskich Norm do norm międzynarodowych, tj. EN  Unii Europejskiej
i ISO, dlatego zawsze przed zastosowaniem danej normy należy sprawdzić czy norma
obowiązuje lub przez jaką została zastąpiona.
Powyżej podano numer normy i cytaty w norm dotyczących rysunku technicznego.
Ustawa o Normalizacji  ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji Dz. U. 169.1386
z 2002 (ze zmianami w Dz. U. 273, poz. 2703 z 2004) w rozdziale 3 art.5, podaje między
innymi:
 Polska Norma jest normą krajową, przyjętą w drodze konsensu i zatwierdzoną przez
krajową jednostkę normalizacyjną, powszechnie dostępną, oznaczoną  na zasadzie
wyłączności - symbolem PN.
 Polska Norma może być wprowadzeniem normy europejskiej lub międzynarodowej.
Wprowadzenie to może nastąpić w języku oryginału.
 Stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne.
Przykłady Polskich Norm dotyczących rysunku:
 PN EN ISO 5457:2002, Dokumentacja techniczna wyrobu. Wymiary i układ arkuszy,
 PN 91 / N  01604, Widoki, przekroje, kłady,
 PN EN ISO 30980:2002, Dokumentacja techniczna wyrobu. Pismo,
 PN EN ISO 5456:1999, Rysunek techniczny. Metody rzutowania,
 PN EN ISO 6433:1998, Rysunek techniczny. Oznaczanie części,
 PN EN ISO 5455:1998, Rysunek techniczny. Podziałki,
 PN-ISO 129:1996, Wymiarowanie. Zasady ogólne. Definicje. Metody wykonywania
i oznaczania specjalne,
 PN-ISO 406:1993,Rysunek techniczny. Tolerowanie wymiarów liniowych i kątowych,
 PN ISO 128, Rysunek techniczny. Ogólne zasady przedstawiania,
 PN 89 / M  01154, Rysunek techniczny maszynowy  Oznaczanie powłok.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakich celach i dlaczego wykonuje się rysunki techniczne?
2. Do czego służą rysunki techniczne?
3. Podaj nazwy i rodzaje rysunków technicznych?
4. Podaj parę nazw terminów ogólnych występujących na rysunkach technicznych?
5. Jaka jest różnica między szkicem a rysunkiem?
6. Do jakich celów służą rysunki schematyczne?
7. Określ, co oznacza termin  plan sytuacyjny ?
8. W jakich branżach techniki stosowana jest normalizacja rysunków technicznych?
9. Czy wszystkie Polskie Normy są obowiązkowe do stosowania?
10. Podaj co określa słowo  kład ?
11. Podaj przykład nazw rysunków nie objętych Polskimi Normami?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W celu utrwalenia materiału wpisz odpowiedzi na pytania sprawdzające do zeszytu.
Odpowiedz
powinna być krótka, musisz zmieścić ją maksymalnie w dwóch wierszach.
(Ćwiczenia w innych rozdziałach uwzględniają też powyższy materiał).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wpisać odpowiedzi do zeszytu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zeszyt i długopis,
 literatura.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podać nazwy i rodzaje rysunków technicznych?
2) podać nazwy terminów ogólnych występujących na rysunkach
technicznych?
3) określić co oznacza termin  plan sytuacyjny ?
4) podać co określa słowo  kład ?
5) podać przykład nazw rysunków nie objętych Polskimi Normami?
6) podać przykład nazw rysunków nie objętych Polskimi Normami?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Zasady tworzenia rysunku technicznego
4.2.1. Materiał nauczania
4.2.1.1. Znormalizowane zagadnienia w rysunku technicznym (maszynowym).
W poprzednim rozdziale omówione zostały rodzaje rysunków oraz przykłady norm.
Obejmują one ogólne zagadnienie rysunku technicznego:
 nazwy rysunków,
 formaty arkuszy rysunkowych,
 rodzaje linii rysunkowych,
 podziałki,
 pismo rysunkowe,
 przedstawianie przedmiotów w widokach i przekrojach,
 zasady wymiarowania,
 zasady oznaczania odchyłek wymiarów,
 zasady oznaczenia struktury geometrycznej powierzchni,
 uproszczenia rysunkowe,
 rysunki schematyczne,
 i wiele innych.
4.2.1.2. Formaty arkuszy
Rysunki techniczne wykonujemy na papierze, kartonie (brystolu), kalce technicznej, folii.
Wymiarowo nie jest to dowolna  kartka papieru , lecz arkusz o wymiarach podanych
w Polskiej Normie. Jednym z czynników budujących obowiązujący system wymiarowania
rysunków jest możliwość ich składania do formatu podstawowego A4 (kartki papieru
maszynowego), aby dokumentacja rysunkowa po złożeniu miała zawsze jednakowy format
(zasadniczy). Formaty dzielą się na:
 zasadnicze, (tabela 1),
 pochodne, (rys. 1).
Tabela 1. Znormalizowane formaty arkuszy rysunkowych.
Oznaczenie formatu Wymiary formatu w mm
A0 841 x 1189
A1 594 x 841
A2 420 x 594
A3 297 x 420
A4 210 x 297
Podane w tabeli wymiary formatu są wymiarami kopii rysunku po obcięciu. Minimalne
wymiary arkusza przeznaczonego na oryginał są odpowiednio większe.
Z tabeli 1 wynika spostrzeżenie, że połowiąc (dłuższy bok) największego formatu A0
(841x1189 mm) otrzymujemy format o połowę mniejszy czyli A1, połowiąc A1 otrzymamy A2
i tak do A4 (A5). Format A4 nazywamy formatem podstawowym. Do wykonywania rysunków
części stosuje się też format A5, choć nie jest on zalecany. Np. wykonuje się dwa rysunki na
formatach A5, umieszczone wspólnie na formacie A4.
W celu lepszego wykorzystania papieru, a także wygody użytkowania, podczas rysowania
np. długich o małych pozostałych wymiarach części lub zespołów maszyn, stosuje się formaty
pochodne. Formaty te powstają poprzez zwielokrotnienie formatu A4 po boku o wymiarze
210 mm ( n x 210 mm, n  nie większe niż 9). Inne np. A3 x 4, A2 x 2, itd.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Rys. 1. Formaty pochodne
Przyjęty do rysowania format arkusza należy obramować ramką w odległości 5 mm (10 mm)
od krawędzi arkusza. Gdy format będzie składany do podstawowego (A4), wówczas
w lewym dolnym rogu obramowania, na wysokość 297 mm wykonujemy obramowanie
w odległości 25 mm od brzegu arkusza. Margines niezbędny jest do wpięcia dokumentacji do
teczki, itp. technik łączenia dokumentacji w całość. W prawym dolnym rogu należy umieścić
tabliczkę.
Formaty rysunkowe można stosować także w położeniu pionowym, gdy dany rysowany
przedmiot łatwiej wypełni arkusz w tym położeniu.
Większość rysunków wykonuje się na kalce technicznej kupowanej w rolkach lub
arkuszach. Arkusze (wysokość rolki) mają wymiary większe od szeregu  A , zgodne
z szeregiem wymiarowym  B . (Jest jeszcze szereg wymiarowy papieru  C , o większych
wymiarach niż  B ).
Kalkę (inny materiał do kreślenia na nim) musimy zamocować na desce kreślarskiej,
(stole), przez co brzegi jej uszkadzają się od pinesek lub taśm klejących, a nawet kleksów,
które gdzieś muszą robić nie wprawni kreślarze.
Większy format jest praktyczny, a marginesy (różnice między wymiarami szeregów) łatwo
można obciąć uzyskując potrzebny wymiar arkusza. Inną przyczyną stosowania szeregów
wymiarowych A, B i C  jest pakowanie. Papier, dokumentację wykonaną lub złożoną
w formacie A4, nie da się włożyć do koperty o tym samym wymiarze, a gdy jest gruba
objętościowo to i do koperty  B nie zapakujemy jej. Dotyczy to też teczek do pakowania
(skoroszytów, innych różnego rodzaju teczek na dokumenty).
4.2.1.3. Linie
Linie służą do wykonywania rysunków technicznych. W rysunku maszynowym występują
następujące linie:
 ciągła,
 kreskowa,
 punktowa,
 dwupunktowa,
 falista,
 zygzakowa.
Występują jeszcze linie bardzo grube (2 x gruba), gruba, cienka (1/3 linii grubej).
Ta sama norma podaje jeszcze inne linie dla rysunku architektoniczno-budowlanego
i elektrycznego.
Linie rysunkowe stosuje się o odpowiedniej grubości, a posegregowane są w grupy.
Np. linia bardzo gruba w mm wynosi: 1,0; 1,4; 2,0; z tym, że uprzywilejowane są 1,0 i 1,4.
Dla linii cienkiej: 0,18; 0,25; 0,35; 0,5. Uprzywilejowane to: 0,18 i 0,25 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Linie mają swoje przeznaczenie rysunkowe, np. linia:
 ciągła gruba, służy do rysowania widocznych krawędzi i wyraz
nych zarysów przedmiotów
w widokach i przekrojach,
 ciągła cienka, służy do rysowania linii wymiarowych i pomocniczych linii wymiarowych,
linii odniesienia itd.,
 punktowa cienka, służy do rysowania osi symetrii, linii podziałowych, osi okręgów,
 dwupunktowa cienka, rysujemy nią skrajne położenia części ruchomych, pierwotnego
kształtu przedmiotu, linii osi ciężkości, itd.,
 zygzakowa, służy do rysowania tych samych linii co linia falista, linii urwania.
4.2.1.4. Tabliczki rysunkowe
Tabliczki rysunkowe służą do podania podstawowych danych o rysunku, takich jak:
 wykonawca rysunku i data wykonania,
 nazwa i numer rysunku,
 zastosowana podziałka główna,
 inne dane, w zależności od zastosowanej tabliczki oraz branży.
Tabliczki rysunkowe umieszcza się w prawym dolnym rogu rysunku. Wymiary tabliczek jak
i rubryki w nich zawarte objęte są normą. Tabliczki dzielą się na:
 podstawowe,
 zmniejszone,
 uproszczone.
Do celów szkolnych stosuje się tabliczki uproszczone, lub podane przez nauczyciela..
Na tabliczce w dolnym lewym rogu podaje się podziałkę główną stosowaną na danym rysunku.
4.2.1.5. Podziałka
Podziałka rysunku, (inaczej potocznie zwana skalą), jest wyrażona jako iloraz liczbowy
(dzielenie) wymiarów liniowych, (takich jak: długość, wysokość, grubość, wartość średnic,
itp.) na rysunku i odpowiednich rzeczywistych wymiarów rysowanego przedmiotu. W ilorazie
tym dzielna lub dzielnik jest równy jedności, np. 1:100 lub 2:1.
Znormalizowane podziałki rysunkowe dla rysunku maszynowego wynoszą:
 powiększające przedmiot: 100:1, 50:1, 20:1, 10:1, 5:1, 2:1,
 naturalna: 1: 1,
 pomniejszające przedmiot: 1:2, (1:2,5), 1:5, 1:10, (1:15), 1:20, (1:25), 1:50, 1:100,
1:200, (1:250), 1:500,
(dla rysunku architektonicznego 1:1000, i więcej).
Rozróżnia się podziałki:
 główną, w której został wykonany rysunek lub większość rzutów,
 pomocniczą, w których wykonane zostały np. szczegóły. Jest to przeważnie podziałka
powiększająca. Podaje się ją w nawiasie przy danym szczególe. Mogą być zastosowane
różne podziałki, gdy szczegółów jest więcej.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Podaj co oznacza format podstawowy, jego oznaczenie i wymiary.
2. Jak wymiarowane są inne formaty rysunkowe i czy umiesz podać wymiary A3?
3. Jak tworzy się rysunkowe formaty pochodne?
4. Czy można stosować format w ustawieniu pionowym?
5. Czy typoszeregi  B i C , są większe czy mniejsze od  A ?
6. W którym miejscu formatu znajduje się tabliczka rysunkowa?
7. Jakie są rodzaje tabliczek rysunkowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
8. Czym różni się tabliczka szkolna od znormalizowanej?
9. Podaj parę przykładów linii rysunkowych.
10. Do kreślenia jakich zarysów stosuje się linię grubą, a do jakich cienką?
11. Czy występują grupy linii, jeśli tak, podaj przykład?
12. Do czego służy podziałka?
13. Podaj określenie podziałki.
14. Co znaczy określenie podziałka naturalna?
15. Podaj przykłady podziałek powiększających i pomniejszających.
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj ćwiczenie polegające na doborze materiału do kreślenia oraz znajomości
formatów rysunkowych, obramowania, umiejscowienia tabliczki, rodzajów linii i podziałek.
Stosuj pismo, które uważasz za bardzo wyraz
ne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przymocować do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A3,
3) podzielić format A3 na dwa formaty A4,
4) zaznaczyć linie obramowania i linię obcięcia oryginału,
5) pozostawić miejsce na każdym arkuszu na tabliczkę rysunkową,
6) na formacie A4 podać wymiary formatów od A4 do A0 i narysować rodzaje linii,
7) na drugim formacie A4 napisać podziałki rysunkowe: powiększające, naturalną
i pomniejszające, a w miejscu tabliczki napisać jakie znasz ich rodzaje,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.),
- przybory do kreślenia, (różne),
- ołówki, ( 3-4 rodzaje),
- tusz,
- literatura.
Przybory można wymieniać między sobą.
Ćwiczenie 2
Wykonaj ćwiczenie polegające na doborze materiału do kreślenia oraz znajomości
formatów rysunkowych, obramowania, umiejscowienia tabliczki, formatów pochodnych,
szeregu wymiarów papieru oraz kreślenia linii grubych. Stosuj pismo, które uważasz za bardzo
wyraz
ne.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Aby wykona ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przymocować do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A3,
3) podzielić format A3 na formaty A4 i A5,
4) zaznaczyć linie obramowania i linię obcięcia oryginału,
5) pozostawić miejsce na każdym arkuszu na tabliczkę rysunkową.
6) na formacie A4 podać przykład formatów pochodnych,
7) na formacie A5 napisać w jakim przypadku ma zastosowanie,
8) podać na drugim formacie A5, w jaką kopertę zapakujemy rysunki A4 i jakie wymiary ma
format podstawowy oraz podać o ile jest szersza linia bardzo gruba od grubej.
9) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.),
- przybory do kreślenia, (różne),
- ołówki, ( 3-4 rodzaje),
- tusz,
- literatura.
Szablony i przybory można wymieniać między sobą.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić oznaczenia i wymiary formatów rysunkowych?
2) rozróżnić formaty zasadnicze i pochodne?
3) rozróżnić linie obramowania i obcięcia rysunku?
4) podać szeregi wymiarowe papieru i w którym są umieszczone
formaty rysunków technicznych?
5) narysować rodzaje linii rysunkowych?
6) wskazać w którym miejscu na rysunku umieszcza się tabliczki
rysunkowe i podać do czego służą i co zawierają?
7) wymienić podziałki rysunkowe i wskazać która jest naturalną?
8) rozróżnić podziałki główną i pomocniczą oraz wskazać gdzie się je
podaje na rysunku?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.3. Materiały i przybory do rysowania
4.3.1. Materiał nauczania
Rozróżniamy dwa sposoby wykonywania rysunków technicznych:
 ręcznie, (w tym i za pomocą szablonów),
 mechanicznie, (za pomocą komputera i plotera).
4.3.1.1. Materiały do sporządzania na nich rysunków technicznych
Podstawowym materiałem do wykonywania rysunków technicznych techniką ręczną jest
kalka techniczna, z której rysunki można łatwo powielać na papier.
Dawniej np. w ub. wieku, w kreślarniach używano kartonu  jego odmiany zwanej
brystolem. Używano też lepszych gatunków papieru. Dobierano gramaturę materiału do
wielkości arkusza oraz narzędzia kreślarskiego. Np. tusz (grafion, piórko kreślarskie) lub
ołówek miękki albo twardy.
4.3.1.2. Przybory do rysowania
Jak wyżej podano, rozróżniamy dwa sposoby wykonywania rysunków technicznych,
ręcznie i za pomocą komputera. Mówiąc o przyrządach i przyborach rozumiemy, że służą do
rysowania ręcznego.
a) b)
Rys. 2. Przykład podstawowych przyborów, a) do kreślenia linii prostych i krzywych,
b) szablonów (w tym do kreślenia nakrętek).
Przybory do kreślenia ręcznego, to ołówki techniczne; w stałej drewnianej obudowie
rysika grafitowego lub tzw. automatyczne, wykonane z metalu z wysuwanym mechanicznie
rysikiem.
Rysiki są o różnej twardości, ale potocznie mówimy o twardości ołówka, bowiem na jego
obudowie podawana jest twardość rysika. Ołówek o średniej twardości (podstawowy)
oznaczony jest symbolem  HB .
Ołówki bardziej miękkie od HB czyli szeregu  B oznaczone są oprócz litery B jeszcze
cyfrą 1 do 6. Czym wyższa cyfra tym bardziej miękki ołówek. (Większe cyfry od 6, oznaczają
już  węgle rysunkowe ). Ołówki bardziej twarde od HB oznaczone są jako szereg  H . Cyfry,
odwrotnie niż w szeregu B, czym wyższa tym ołówek bardziej twardy, aż do H6. (Używane do
innych celów ołówki, w tym ołówki kolorowe, mogą mieć twardość między B a H, np. F).
Ołówki miękkie są stosowane do wykonywania na rysunku linii grubych i do cieniowania,
natomiast twarde  do nanoszenia linii wymiarowych, pomocniczych i przerywanych.
Ołówki twarde ostrzymy w stożek, a miękkie zaokrąglamy. Rysik używany do cyrkla,
powinien być tak zaostrzony, aby ścianka wewnętrzna była prostopadła do podłoża,
a zewnętrzna ścięta pod kątem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rysiki do ołówków automatycznych wykonywane są w różnych grubościach (średnicach),
od 0,25 mm do 1 mm oraz różnej twardości.
Przybory do opisywania i do kreślenia tuszem rysunku:
 piórka techniczne, osadzane w obsadkach, do cienkich linii (pisma),
 pióra typu  redis , także osadzane w obsadkach, lecz o większej średnicy. Do pisania
o różnej grubości linii. Grubość zależy od szerokości stopy pióra,
 pióra  lejki, do opisywania i kreślenia rysunków, o różnej średnicy lejka, czyli grubości
kreślonej linii. Mają już znaczenie historyczne,
 rapidografy, o zasadzie działania  wiecznego pióra , (zamiast stalówki jest lejek), np. 4
rapidografy w przyborniku na rys. 3, mają średnice lejka - linii: 0,25; 0,35; 0,5 i 0,7 mm
i służą do opisywania rysunków jak i kreślenia linii,
 grafiony, do kreślenia o zmienianej za pomocą śruby grubości kreślonej linii.
Rys. 3. Zestaw kreślarski (przybornik) do kreślenia i opisywania ręcznego.
 Przyborem do kreślenia zarówno ołówkiem jak i tuszem jest klasyczny cyrkiel, używany do
kreśleń technicznych o dwóch wymiennych narzędziach: uchwycie z rysikiem grafitowym
(ołówek) lub uchwycie z grafionem (do kreślenia tuszem). Po wprowadzeniu rapidografów
doszło trzecie narzędzie do kreślenia tuszem, tj. pióro  rapidograf mocowane do
tradycyjnego cyrkla poprzez specjalny uchwyt przystawkę.
4.3.1.3. Przyrządy do kreślenia mechanicznego.
Wykonując rysunki techniką komputerową w programie AutoCAD, otrzymujemy ich
odwzorowanie na papierze A4 lub A3 poprzez drukarkę komputerową, a formaty większe od
podstawowego A3 poprzez ploter, (drukarkę do formatów większych od A3 oraz formatów
pochodnych).
Do wykreślenia w drukarkach i ploterach służą podobne przybory jak do kreślenia
ręcznego, czyli pisaki lejkowe napełniane tuszem. Drukarka komputerowa służy do druku na
formacie A4 i A3, a do formatów większych od A3 do A0 także drukarka - ploter.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz materiały do kreślenia na nich rysunku technicznego?
2. Jaką zaletę ma kalka techniczna?
3. Jak nazywa się dobry jakościowo karton do wykonywania na nim rysunku technicznego?
4. Czy na tym kartonie można kreślić tuszem?
5. Wymień przybory do kreślenia ręcznego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
6. Podaj przykład oznaczenia ołówków miękkich i twardych?
7. Czy są ołówki z różną grubością rysika?
8. Do czego służą szablony?
9. Jaki ma kształt i jak nazywamy potocznie przymiar liniowy z różnymi podziałkami?
10. Do czego służy pióro (stalówka) typu  redis ?
11. Do czego służą grafion i rapidograf?
12. Czy można stosując cyrkiel z przybornika kreślić nim tuszem?
13. Na jakim materiale kreślimy rysunki wykonane za pomocą programu komputerowego?
14. Jakie czynności wykonuje ploter?
15. Podaj nazwę popularnego technicznego programu komputerowego do projektowania?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj ćwiczenie testujące materiały i przybory kreślarskie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przymocować do stołu 3 rodzaje materiału formatu A4,
3) kreślić na każdym materiale linie, odręcznie i za pomocą przyrządów, ołówkami o różnej
twardości,
4) kreślić na każdym materiale linie, odręcznie i za pomocą przyrządów, przyborami
i piórami na tusz,
5) spostrzeżenia i uwagi zapisać w zeszycie przedmiotowym:
 o zachowaniu się materiału gdy używamy różnych technik kreślenia rysunku (linii),
 o sposobie  ostrzenia rysików ołówków o różnej twardości,
 o jakości używanych przyborów do kreślenia tuszem,
 inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- zeszyt i długopis,
- materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.),
- przybory do kreślenia, (różne),
- szablony, (różne),
- ołówki, ( 3-4 rodzaje),
- tusz,
- literatura.
Szablony i przybory można wymieniać między sobą.
Ćwiczenie 2
Wykonaj ćwiczenie pisania: dowolnego pisma odręcznego, i wykonywanego za pomocą
szablonów.
(Np. na materiałach i przyborami kreślarskimi użytymi w ćwiczeniu 1).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
 Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przymocować do stołu 3 rodzaje materiału formatu A4,
3) pisać na każdym materiale litery i słowa, odręcznie i za pomocą szablonów, ołówkami
o różnej twardości,
4) pisać na każdym materiale litery i słowa, odręcznie i za pomocą szablonów, przyborami
i piórami na tusz,
5) spostrzeżenia i uwagi zapisać w zeszycie przedmiotowym:
 o zachowaniu się materiału gdy używamy różnych technik pisania,
 o sposobie  ostrzenia rysików ołówków o różnej twardości,
 o jakości używanych przyborów do pisania tuszem,
 inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia..
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- zeszyt i długopis,
- materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.),
- przybory do kreślenia, (różne),
- szablony, (różne),
- ołówki, ( 3-4 rodzaje),
- tusz,
- literatura.
Szablony i przybory można wymieniać między sobą.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podać nazwy materiałów do kreślenia (na nich), i je rozpoznać?
2) podać nazwy przyborów do kreślenia i je rozpoznać?
3) dobrać przybory do kreślenia do danego materiału?
4) odczytać twardości podane na ołówkach i podać do kreślenia
jakich linii mają zastosowanie?
5) kreślić i pisać na materiale kreślarskim odręcznie i za pomocą
szablonu, ołówkiem i tuszem?
6) zastosować w praktyce materiały i przybory do kreślenia?
7) rozpoznać  skalówkę i powiedzieć do czego służy?
8) powiedzieć do czego służy ploter?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.4. Opisywanie i wymiarowanie rysunków
4.4.1. Materiał nauczania
4.4.1.1. Opisywanie rysunków  pismo techniczne
Odręczne opisywanie rysunku wykonuje się:
 z  wolnej ręki ; kształt i grubość liter zależą od zastosowanego narzędzia (przyboru),
 konstrukcyjnie; za pomocą przyborów kreślarskich,
 z użyciem wzorników (szablonów).
Do opisywania rysunku technicznego używamy określonego w normie PN-EN ISO
3098:2002, (poprzednio: PN-80/N-01606) pisma technicznego. Litery, słowa, cyfry, liczby,
czyli tekst opisu rysunku wykonujemy z  wolnej ręki lub rzadziej z użyciem wzorników.
Pismo techniczne jest proste w budowie, a używamy go w dwóch odmianach jako:
 pismo proste,
 pismo pochyłe.
Pisanie ułamków, wykładników potęg, odchyłek granicznych a także znaków interpunkcji
i matematycznych oraz innych podaje także norma.
Rys. 4. Przykład pisma technicznego.
4.4.1.2. Wymiarowanie elementów przedmiotów
W wymiarowaniu rysunków technicznych, nie ma żadnej dowolności. Zasady
wymiarowania są znormalizowane i podaje je norma PN  ISO 129:1996.
Wymiarowanie przedmiotu odbywa się:
 wewnątrz zarysu przedmiotu,
 na zewnątrz zarysu przedmiotu, przy użyciu linii pomocniczych wymiarowych.
Linia wymiarowa jest to cienka linia (prosta lub łukowa) zakończona grotami, które dotykają
ostrzem linii rysunkowych.
Zamiast grotów dopuszczalne jest stosowanie pochyłych kresek pod kątem 450 i dł. 3,5
mm lub kropek o średnicy 1 mm.
Liczby wymiarowe, określające wymiary nominalne pisze się pismem o wysokości nie
mniejszej od 3,5 mm po środku linii wymiarowej. Wszelkie inne przypadki podane są
w normie.
Na rysunkach maszynowych:
 wymiary liniowe podaje się w milimetrach, opuszczając oznaczenie  mm , nawet gdy
liczba wymiarowa podawana jest z dokładnością do trzech znaków po przecinku. Gdy
podajemy liczbę wymiarową w innych jednostkach to koniecznie musimy podać jej miano,
np. 15 cm, 4,5 , 2 m,
 wymiary kątowe podaje się w stopniach, minutach i sekundach, np. 50 13 15 .
Wymiary na rysunkach rozmieszcza się tak, aby można je było odczytać:
 patrząc od dołu lub z prawej strony rysunku,
 patrząc od dołu rysunku, a w liniach wymiarowych różnych od poziomych liczbę
wymiarową umieszczoną poziomo wstawia się w przerwę linii wymiarowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wymiarowanie elementów przedmiotów odnosi się do wymiarowania, np.:
 średnic i promieni,
 łuków i cięciw,
 kątów,
 przekrojów kwadratowych i prostokątnych,
 stożków, ostrosłupów foremnych i klinów,
 ścięć krawędzi, zakończeń wałków i zaokrągleń,
 podcięć obróbkowych,
 powierzchni powlekanych, itd.
4.4.1.3. Tolerancja wymiarowania
Chropowatość i falistość powierzchni powstaje w wyniku jej obróbki różnymi narzędziami.
Do oznaczania chropowatości na rysunku stosuje się symbole wraz z podaniem parametru
dopuszczalnej chropowatości.
a) b)
Rys. 5. Przykład oznaczeń dopuszczalnej chropowatości oraz sposoby umieszczania oznaczeń na rysunkach,
a) oznaczanie dopuszczalnej chropowatości, b) umieszczenie oznaczeń na rysunkach. [1]
Tolerancja. Wymiary nominalne są to wymiary przedmiotów względem których odnosi się
odchyłki. Rzeczywiste wymiary przedmiotu będą zawierać się w zakresie wymiaru
nominalnego i odchyłek (górnej i dolnej). Różnica między nimi jest tolerancją, która jest
zawsze dodatnia. Rozróżniamy tolerancje:
 wymiarów pasowań,
 kształtu i położenia,
 obróbki powierzchni.
+0,5
Przykład oznaczania na linii wymiarowej: ł50 ; 28,8 (max.); ł30H7; ł30g6.
0
Tolerowanie normalne to dobranie odpowiednich odchyłek z Polskich Norm.
Pasowanie to skojarzenie dwóch elementów umownie nazwanych wałkiem i otworem.
Przykład oznaczania na linii wymiarowej: ł30 H7/p6. Rozróżniamy pasowanie luz
ne,
mieszane i ciasne.
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz metody opisywania rysunków?
2. Jakie znasz rodzaje pisma technicznego?
3. Czy pisanie ułamków i innych znaków objęte jest normą rysunkową?
4. Czy wymiarowanie elementów objęte jest Polską Normą?
5. Jakie są dwa sposoby wymiarowania przedmiotu?
6. W jaki sposób kończą się linie wymiarowe?
7. W jakich mianach podaje się wymiary na rysunku maszynowym?
8. W jaki sposób rozmieszcza się wymiary na rysunkach, aby można było je wygodnie
odczytać?
9. Czy umiesz podać parę przykładów wymiarowania elementów przedmiotów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Napisz pismem technicznym po pięć liter i cyfr pismem prostym i pochyłym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przymocować do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A4,
3) przygotować linie pomocnicze wg normy,
4) napisać podane przez nauczyciela litery i cyfry za pomocą ołówków,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.),
- przybory do kreślenia, (różne),
- ołówki, ( 3-4 rodzaje),
- literatura.
Ćwiczenie 2
Zwymiaruj otrzymany od nauczyciela szkic / rysunek przedmiotu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przymocować do deski otrzymany szkic / rysunek,
3) nanieść linie wymiarowe,
4) wstawić liczby wymiarowe w podziałce naturalnej,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- przybory do kreślenia, (różne),
- ołówki, (3- 4 rodzaje),
- literatura.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) opisać rysunek pismem technicznym z  wolnej ręki ?
2) opisać rysunek za pomocą szablonu?
3) zastosować linie wymiarowe oraz groty, kreski i kropki?
4) rozmieścić wymiary na rysunku aby były łatwe do odczytania?
5) posłużyć się Polską Normą oraz książką dot. rysunku
technicznego?
6) odczytać rysunek podający wymiarowanie powierzchni
powlekanych, (np. chromowanych, lakierowanych, itp.)?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.5. Zasady geometrii wykreślnej
4.5.1. Materiał nauczania
Geometria wykreślna jest jedną z nauk matematycznych stworzonych dla potrzeb techniki,
za jej pomocą można odwzorować element przestrzenny na rysunku (powierzchni płaskiej)
w dwóch lub więcej rzutach prostokątnych. Najczęściej rzuty wykonujemy na płaszczyznę:
 poziomą i pionową,
 w miarę potrzeby  na boczną.
(Rzutowanie prostokątne w technice zobacz punkt 4.7.)
Rzutowanie wykonujemy w kierunku patrzenia na odpowiednią płaszczyznę, tj.
prostopadle do powierzchni rzutowej.
Rzut dowolnego punktu na płaszczyznę nazywamy punkt przebicia prostej poprowadzonej
z tego punktu na płaszczyznę, na którą rzutujemy.
Np. rzutem odcinka linii prostej na płaszczyznę może być punkt lub odcinek w zależności od
położenia względem płaszczyzny rzutów. Rzutem punktu będzie zawsze punkt.
W naturze patrząc na przedmiot znajdujący się w przestrzeni widzimy go
z uwzględnieniem złudzeń wzrokowych.
Rys. 6. Punkt zbieżności na linii horyzontu.
Zjawisko to określamy mianem perspektywy zbieżnej (rys. 6), określanej też jako rzut
środkowy. Rzut środkowy ma zastosowanie w malarstwie i architekturze.
W rysunku technicznym stosujemy rzut równoległy, ukośny (rys.7). Następuje to
wówczas, gdy środek rzutów przesuniemy w nieskończoność, to promienie rzutujące będą
wówczas względem siebie równoległe, a stosunki skrótów krawędzi będą stałe, w odróżnieniu
od rzutu środkowego, w którym się zmieniają. Rozwinięciem tej teorii jest w praktyce
rzutowanie prostokątne i aksonometryczne.
Rys. 7. Przykład rysunków w rzutach aksonometrycznych i rzucie prostokątnym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak powstaje rysunek rzutowy?
2. Co nazywamy rzutem punktu na płaszczyznę?
3. Ile rzutów na ogół wyznacza przedmiot?
4. W jaki sposób wykonujemy rzutowanie?
5. Czy mając dwa rzuty elementu na płaszczyznę można znalez
ć trzeci rzut?
6. Co oznacza termin  rzut środkowy ?
7. Jaki rodzaj rzutu i jaki skróty krawędzi stosujemy w rysunku technicznym?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Stań przy ścianie naprzeciw tablicy i naszkicuj klasę w perspektywie zbieżnej (rzut
środkowy).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) stanąć przy ścianie klasy naprzeciw tablicy,
2) patrząc na ścianę z tablicą naszkicować obraz klasy w perspektywie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zeszyt (papier) A4,
 ołówek,
 literatura.
Ćwiczenie 2
Naszkicuj pudełko od zapałek w perspektywie w rzucie środkowym i rzucie równoległym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) posiadać pudełko od zapałek,
2) ustawić pudełko w odległości gdy oko widzi je z uwzględnieniem złudzenia wzrokowego,
3) wykonać szkic w rzucie środkowym,
4) na podstawie rzutu środkowego pudełka wykonać rzut równoległy,
5) napisać gdzie znajduje się środek rzutów w szkicu równoległym,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 pudełko od zapałek,
 zeszyt A4,
 ołówek,
 literatura.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) opisać zjawisko perspektywy i podać gdzie ma zastosowanie?
2) wskazać na rysunku przedmioty narysowane w aksonometrii?
3) wymienić rodzaje rysunku aksonometryczne?
4) rozróżnić na rysunku rzut prostokątny od aksonometrycznego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.6. Konstrukcje geometryczne
4.6.1. Materiał nauczania
Proste geometryczne konstrukcje to:
 podział odcinka, kąta i okręgu na równe części,
 prosta styczna do okręgu lub okręgów stycznych między sobą,
 linie krzywe:
 okrąg i koła (rysowane cyrklem),
 owal (rysowane cyrklem),
 elipsa, parabola, hiperbola, ewolwenta, cykloida, spirala Archimedesa.
Do wykreślenia linii krzywych niezbędny jest oprócz przymiarów liniowych i trójkątów,
cyrkiel oraz krzywiki.
Zastosowanie praktyczne linii krzywych w przedstawianiu przedmiotów, to np.:
 elipsy: łańcuch, ucho, właz, (a w budownictwie łęk eliptyczny),
 paraboli: walec, wieszak łożyska pędni, wspornika,
 owalu: klucze do zamków, tarczki drzwiowe, rączki pokręteł, pokrywki,
(a w budownictwie łęk koszowy),
 ewolwenty: zarysy zębów kół zębatych,
 cykloidy: zarys zębów zębatki.
4.6.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdz
, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz płaskie konstrukcje geometryczne?
2. Do jakich celów stosujemy płaskie konstrukcje geometryczne?
3. Jakie linie krzywe stosuje się do wykreślenia zarysu kół zębatych.
4. Jakie linie krzywe stosowane są w budownictwie do budowy sklepień mostów i piwnic?
5. Jakiego kształtu oprócz okrągłego stosuje się na włazy do zbiorników i kanałów?
6. Jakich podstawowych przyborów używa się do kreślenia figur geometrycznych?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz i naszkicuj w zeszycie proste elementy konstrukcji na przykładzie klucza
maszynowego.
Rys. 8. Klucz płaski maszynowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wziąć do ręki otrzymany dowolny klucz maszynowy i obejrzeć go ze wszystkich stron,
2) napisać w zeszycie z jakich podstawowych elementów konstrukcji geometrycznych składa
się skomplikowany kształt klucza,
3) wykonać szkice tych elementów,
4) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 klucz płaski maszynowy,
 zeszyt i długopis,
 ołówki, (3 szt. o różnej twardości),
 literatura.
Ćwiczenie 2
Posługując się literaturą wykreśl w zeszycie styczną do okręgu oraz wykonaj szkice
3 wyrobów ślusarskich o różnych kształtach linii krzywych.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznaj się z literaturą  otwórz książkę do rysunku technicznego na odpowiedniej
stronie,
2) używając przyborów wykreśl w zeszycie styczną do okręgu,
3) wykonaj w zeszycie szkice 3 (płaskich) wyrobów ślusarskich o kształtach linii krzywych,
4) dokonaj oceny poprawności wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do kreślenia, (cyrkiel, przymiar liniowy, krzywik),
 ołówki, (2-3 szt. o różnej twardości),
 zeszyt,
 literatura.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać proste konstrukcje geometryczne o skomplikowanych
kształtach przedmiotów przedstawionych na rysunkach?
2) wymienić nazwy kilku linii krzywych?.
3) wskazać w kole zębatym zarys linii krzywej i ją nazwać.
4) wykreślić linię krzywą za pomocą cyrkla i krzywika.
5) powiedzieć w jakiej branży stosuje się też sklepienia (łęki) o zarysie
elipsy, lub owalnym?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.7. Rzutowanie prostokątne i aksonometryczne
4.7.1. Materiał nauczania
4.7.1.1. Rzutowanie prostokątne
Rzutowanie prostokątne to podstawowa zasada wg której wykonywane są rysunki
techniczne. Rozróżniamy dwie metody:
 metodę europejską  E polegającą na wyznaczaniu rzutów prostokątnych przedmiotu na
wzajemnie prostopadłych rzutniach, przy założeniu, że przedmiot rzutowany znajduje się
między obserwatorem i rzutnią.
a)
b)
Rys. 9. Rzutowanie prostokątne metodą E, a) prostopadłościan rzutni, b) układ rzutów. [1]
Nazwy prostopadłych rzutów  rzut w kierunku:
A  rzut z przodu (rzut główny),
B  rzut z góry,
C  rzut od lewej strony,
D  rzut od prawej strony,
E  rzut z dołu,
F  rzut z tyłu.
 metodę amerykańską  A stosowaną w krajach anglosaskich, różniącą się od  E tym, że
praktycznie niektóre rzuty są poprzestawiane.
Rzutowanie z dowolnym rozmieszczeniem rzutów występuje wówczas, gdy występuje
trudność z zastosowaniem metody  E . Należy wtedy na rysunku zaznaczyć kierunki rzutów.
4.7.1.2. Rzuty aksonometryczne
Rzuty aksonometryczne w rysunku technicznym stosuje się wówczas, gdy w jednym rzucie
w sposób poglądowy należy przedstawić kształty całego przedmiotu, (np. katalogi części
zamiennych, tablice planszowe, poglądowe do celów szkoleniowych, rysunki ofertowe).
Rodzaje rzutów aksonometrycznych:
 jednowymiarowe,
 dwuwymiarowe,
 ukośne, (najłatwiejsze do rysowania),
 prostokątne, (najbardziej naturalne elementy na rysunku).
Rodzaje różnią się:
 układem osi współrzędnych x, y, z,
 podziałką na poszczególnych osiach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.7.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.
1. Kiedy stosuje się rzutowanie prostokątne?
2. Jakie są dwie metody rzutowania prostokątnego?
3. Kiedy stosuje się rzutowanie z dowolnym rozmieszczeniem rzutów?
4. Kiedy stosuje się rzuty aksonometryczne?
5. Jak nazywają się poszczególne rodzaje rzutów aksonometrycznych?
6. Jakimi parametrami różnią się rodzaje rzutów aksonometrycznych?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Uzupełnij rysunek. w podziałce 1:1 o brakujący rzut.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) naszkicować rysunek w podziałce 5:1 w zeszycie,
2) wykonać brakujący rzut przedmiotu,
3) nanieść linie wymiarowe,
4) nazwać występujące na rysunku rzutnie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zeszyt A4,
 ołówki, 2 rodzaje,
 literatura.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ćwiczenie 2
Naszkicować w rzucie aksonometrycznym, o osiach współrzędnych z - y = 90o, y - z = 1350,
i podziałce na osiach y i z = 1:1, x = 1:2, sześcian o wymiarach 50 x 50 x 50 mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) naszkicować osie współrzędne w zeszycie,
2) naszkicować sześcian,
3) nanieść linie wymiarowe,
4) nazwać rodzaj rzutów,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenia stanowiska pracy:
 zeszyt A4,
 ołówek, 2 szt. o dwóch rodzajów twardości,
 przymiar linowy,
 literatura.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) czytać rysunki techniczne?
2) zastosować metodę europejską wykonywania rzutów
prostokątnych?
3) rozpoznać i nazwać rzut główny?
4) rozpoznać i czytać rysunek w rzutach aksonometrycznych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.8. Zasady wymiarowania
4.8.1. Materiał nauczania
Wykonując szkic widzianego przedmiotu, w celu jego wykonania (kopii) musimy podać
jego wymiary. Także szkicując lub rysując wymyślony przez nas element musimy podać jego
wymiary. Bez wymiarów w jednym i drugim przypadku nie da się nic wytworzyć.
Wymiarowanie przedmiotu na rysunku, polega na wpisaniu (na rysunku) rzeczywistych
wymiarów przedmiotu.
Pomijamy wielkość podziałki oraz ilość występujących podziałek (dla szczegółów) na rysunku.
Wymiar wpisany zawsze jest rzeczywisty i tylko tak się go podaje i przyjmuje.
Wartości liczbowe określające: długości, kąty, łuki, nazywamy wymiarami lub liczbami
wymiarowymi.
Zasady wymiarowania są znormalizowane i podaje je norma PN  ISO 129:1996.
Wymiarowanie przedmiotu odbywa się:
 wewnątrz zarysu przedmiotu,
 na zewnątrz zarysu przedmiotu, przy użyciu linii pomocniczych wymiarowych, (rys. 10).
Linia wymiarowa jest to cienka linia (prosta lub łukowa) zakończona grotami, które dotykają
ostrzem linii rysunkowych.
Zamiast grotów dopuszczalne jest stosowanie pochyłych kresek pod kątem 450 i dł. 3,5
mm lub kropek o średnicy 1 mm.
Liczby wymiarowe, określające wymiary nominalne pisze się pismem o wysokości nie
mniejszej od 3,5 mm po środku linii wymiarowej. Wszelkie inne przypadki podane są
w normie.
Na rysunkach maszynowych:
 wymiary liniowe podaje się w milimetrach, opuszczając oznaczenie  mm , nawet gdy
liczba wymiarowa podawana jest z dokładnością do trzech znaków po przecinku. Gdy
podajemy liczbę wymiarową w innych jednostkach to koniecznie musimy podać jej miano,
np. 15 cm, 4,5 , 2 m.
 wymiary kątowe podaje się w stopniach, minutach i sekundach, np. 50 13 15 .
Wymiary na rysunkach rozmieszcza się tak, aby można je było odczytać:
 patrząc od dołu lub z prawej strony rysunku,
 patrząc od dołu rysunku, a w liniach wymiarowych różnych od poziomych liczbę
wymiarową umieszczoną poziomo wstawia się w przerwę linii wymiarowej.
Wymiarowanie elementów przedmiotów zawiera wiele specjalistycznej wiadomości zawartej
w normach i literaturze, a odnosi się do wymiarowania, np.:
 średnic i promieni, łuków i cięciw, kątów, przekrojów kwadratowych i prostokątnych,
stożków, ostrosłupów foremnych i klinów, ścięć krawędzi, zakończeń wałków itd.
a) b) c)
Rys. 10. Przykłady wymiarowania a) ścięcia krawędzi, b) łuków, c) cienkich elementów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.8.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy wymiarowanie elementów objęte jest Polską Normą?
2. Jakie wymiary liczbowe zawsze podawane są na rysunku?
3. Jakie są dwa sposoby wymiarowania przedmiotu?
4. W jaki sposób kończą się linie wymiarowe?
5. W jakich mianach podaje się wymiary na rysunku maszynowym?
6. W jaki sposób rozmieszcza się wymiary na rysunkach, aby można było je wygodnie
odczytać?
7. Czy umiesz podać parę przykładów szczególnego wymiarowania elementów
przedmiotów?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj szkice poniższych rysunków w zeszycie z uwzględnieniem podziałki podanej
w sposobie wykonania ćwiczenia i wstaw wymiary (liczby wymiarowe).
(Pomiar wymiaru powinien zawsze odbywać się z przedmiotu, a nie z rysunku. W ćwiczeniu
dokonano odstępstwa do celów szkolnych).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) naszkicować rysunki w zeszycie w podanych poniżej podziałkach,
2) zmierzyć długość wszystkich wymiarów liniowych podanych na rys. a, wykonanym
w podziałce 1:5,
3) wstawić liczby wymiarowe na odpowiednich liniach wymiarowych,
4) zmierzyć długość wszystkich wymiarów liniowych podanych na rys. b, wykonanym
w podziałce 1:1,
5) wstawić liczby wymiarowe na odpowiednich liniach wymiarowych,
6) zmierzyć długość wszystkich wymiarów liniowych podanych na rys. c, wykonanym
w podziałce 2:1,
7) wstawić liczby wymiarowe na odpowiednich liniach wymiarowych,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenia stanowiska pracy:
 zeszyt i ołówek,
 przymiar liniowy z podziałkami, (tzw. skalówka),
 literatura.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Ćwiczenie 2
Naszkicuj w zeszycie poniższe szkice wstaw linie wymiarowe oraz liczby wymiarowe.
Poniższe szkice a i b wykonane w podz. 1:1:
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) naszkicować w zeszycie podane rysunki w podziałce 2:1,
2) wstawić na szkicach linie wymiarowe oraz wymiary liczbowe,
3) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd), lub otrzymany rysunek,
- przybory do kreślenia, (różne),
- ołówki, ( 3-4 rodzaje),
- przymiar liniowy,
- literatura.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) poznać rodzaj rysunku po podanych na nim wymiarach?
2) zastosować na rysunku oznaczenia: 1 mm, 1 cm, 1 m, 1 , 10 1 1 ?
3) zastosować linie wymiarowe oraz groty, kreski i kropki?
4) rozmieścić wymiary na rysunku aby były łatwe do odczytania?
5) posłużyć się Polską Normą oraz książką dot. rysunku
technicznego?
6) odczytać rysunek podający wymiarowanie powierzchni
powlekanych, (np. chromowanych, lakierowanych, itp.)?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.9. Zasady wykonywania widoków i przekrojów
4.9.1. Materiał nauczania
Definicje z normy rysunku technicznego:
 widok jest to rzut prostokątny przedstawiający widoczną część przedmiotu, a także
w miarę potrzeby jego zarysy niewidoczne,
 przekrój, jest to kład przedstawiający dodatkowo zarysy leżące poza płaszczyzną przekroju
(Pokazują wewnętrzną budowę przedmiotów wydrążonych),
 kład, jest to przedstawienie rysunkowe pokazujące tylko zarysy przedmiotu leżące w jednej
lub kilku płaszczyznach przekroju.
Rzutami przedmiotów mogą być:
 widoki, (rys. 11a),
 przekroje, które powstają przez przecięcie przedmiotów płaszczyzną (wyobrażalną)
przekroju o odrzucenie części przedmiotu znajdującej się przed płaszczyzną przekroju.
Widoczna zostaje część wewnętrzna poza płaszczyzną przekroju.
Przekrój należy oznaczyć dwiema grubymi kreskami, ze strzałkami wskazującymi kierunek
rzutowania przekroju, nie dotykających krawędzi przedmiotów. Obok strzałek oznacza się
przekrój dużymi literami.
Pola przekroju (materiału) przedmiotu kreśli się liniami cienkimi o pochyleniu 450.
Przekroje cienkich elementów np. blachy, zaczernia się.
Kreskowanie przekrojów innych materiałów niż metal podaje PN, np. kamień naturalny
- liniami przerywanymi.
Rodzaje przekrojów:
 proste, (jedną płaszczyzną), (rys.11 b),
 złożone, (dwiema lub więcej płaszczyznami),
 łamane,
 stopniowe,
 rozwinięte.
Praktycznie kład kreślimy jako zarys figury leżącej w płaszczyz
nie poprzecznego przekroju
przedmiotu obróconego o 900 i położonego na widoku przedmiotu (kład miejscowy), lub poza
nim (kład przesunięty). Kreskowanie jak w przekroju.
Przedmioty symetryczne przedstawia się często w postaci:
 półwidoku,
 półprzekroju,
 półwidoku-półprzekroju.
Długie przedmioty można rysować w skróceniu opuszczając część środkową.
Występują także na rysunkach: przekroje uzupełniające, widoki cząstkowe oraz wyrwania.
Rys. 11. Przykład, a) rzutu z góry, b) przekroju jedną płaszczyzną. [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.9.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy widokiem?
2. Czy przekrój może być rzutem przedmiotów?
3. Podaj różnice między przekrojem, a kładem?
4. Jak powstaje przekrój przedmiotu?
5. Co obrazuje przekrój (kład) przedmiotu?
6. Jakie znasz rodzaje przekrojów?
7. Czy przekroje i kłady się kreskuje?
8. Jakie elementy zaczernia się w przekroju?
9. Jakie przedmioty przedstawia się w półwidoku-półprzekroju?
10. W jaki sposób można przedstawić długie przedmioty?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Szkicuj ołówek w 3 rzutach prostokątnych, na jednym z rzutów wykonaj kład, a drugi
przedstaw jako przekrój. Zaznacz zgodnie z PN drewno i grafit. Nanieś linie i liczby
wymiarowe.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) posiadać ołówek jako przedmiot szkicowany,
2) dobrać wielkość podziałki do zadania i arkusza A4, rozpatrując wariant rysowania
przedmiotu w skróceniu,
3) narysować ołówek w rzutach prostokątnych i w przekroju oraz wykonać kład,
4) zapoznać się z PN lub literaturą będącą w szkole dotyczącą oznaczania materiałów na
rysunkach technicznych,
5) wykonać odpowiednie oznaczania materiałów na wykonanym rysunku,
6) nanieść linie i liczby wymiarowe, dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 ołówki (min. 2 sztuki),
 zeszyt, papier A4,
 przymiar liniowy ( stalówka ),
 odpowiednią PN ze zbiorów szkolnych,
 literaturę.
Ćwiczenie 2
Otrzymasz od nauczyciela symetryczny przedmiot metalowy, lub rysunek przedmiotu,
który naszkicujesz w zeszycie w półwidoku-półprzekroju. Naniesiesz linie i liczby wymiarowe.
Oznaczysz przekrój kreskowaniem.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z przedmiotem lub rysunkiem,
2) ustawić przedmiot w wyobraz
ni i przestrzeni i poprowadzić płaszczyznę przekroju,
3) wykonać szkic rzutu w zeszycie A4,
4) wykonać półwidok-pólprzekrój,
5) kreskować półprzekrój,
6) nanieść linie i liczby wymiarowe,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 otrzymany przedmiot, rysunek,
 zeszyt, (papier A4),
 ołówki, (min. 2 rodzaje twardości),
 przymiar liniowy,
 odpowiednia PN ze zbiorów szkolnych,
 literaturę.
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać na rysunkach i podać w jakim celu wykonuje się
przekroje?
2) podać w wyniku jakiego działania powstaje widok, a jakiego
przekrój?
3) rozróżnić na rysunku kład od przekroju?
4) wskazać z
ródło wg. którego oznacza się materiały na rysunkach
technicznych i z niego skorzystać?
5) wskazać na rysunku rodzaj przekroju?
6) oznaczyć przekrój blachy, żebra itp. cienkich elementów
przedmiotu?
7) wskazać na rysunku przedmiot symetryczny wykonany
w półwidoku oraz półwidoku-półprzekroju?
8) wskazać na rysunku przedmiot długi w formie skróconej
i powiedzieć która część została usunięta?
9) ustawić przedmiot względem rzutni i szkicować proste
przedmioty w rzutach i wykonać przekrój prosty?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.10. Oznaczenia graficzne na rysunkach
4.10.1. Materiał nauczania
4.10.1.1. Symbole graficzne stosowane w rysunku maszynowym
Symbol graficzny jest to naniesiony na rysunku znak umowny. W rysunku maszynowym
symbolami graficznymi oznacza się np.:
 znak spoiny,
 połączenia klejone,
 śruby i wkręty,
 łożyska toczne,
 sprzęgła i hamulce,
 koła zębate,
 elementy schematów hydraulicznych i pneumatycznych,
 i inne.
Tabela 2. Przykład symboli kierunku obróbki struktury powierzchni.[1]
Oznaczenia te wynikają z uproszczeń rysunkowych oraz konieczności wykonywania pięciu
schematów:
 mechanicznych,
 hydraulicznych,
 pneumatycznych,
 energetyki cieplnej,
 techniki próżni.
Zwraca się uwagę, że ten sam znak graficzny (symbol) występujący w różnych branżowo
rysunkach technicznych nie musi oznaczać to samo.
Większość pracowników w okresie swej pracy w jakiejś branży technicznej spotyka się
z rysunkami innych dziedzin technicznych. Musi umieć je odczytać.
Na rysunkach technicznych dziedzin (branż) elektrycznej, chemicznej i architektoniczno-
budowlanej (dla których rysunek techniczny jest znormalizowany) bardzo często występują
też znormalizowane umowne symbole i oznaczenia. Znajomość ich jest nieodzowna do
odczytania rysunku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.10.1.2. Schematy procesów technologicznych chemicznych
Rysunki techniczne na których za pomocą znormalizowanych symboli obrazuje się aparaty
i urządzenia potrzebne do prowadzenia danego procesu technologicznego, są praktycznie
schematami.
Symbole graficzne stosowane w schematach procesów chemicznych opisują grupy aparatów,
maszyn i urządzeń, np.:
 urządzeń do magazynowania ciał stałych, cieczy i gazów,
 urządzeń do transportu cieczy, gazów i ciał stałych,
 urządzeń do rozdrabniania i segregowania ciał stałych,
 urządzeń do oddzielania ciał stałych i cieczy do gazów,
Stosuje się też uproszczenia symboli.
4.10.1.3. Symbole graficzne w rysunku technicznym innych branż
Inne dziedziny techniki (produkcji) niż do tej pory opisywane, też posługują się
znormalizowanym rysunkiem technicznym, a w nim symbolami graficznymi przypisanymi
danej branży. Przykładem niech będzie branża włókiennicza, a rysunek techniczny odzieży
w którym norma podaje symbole rysunkowe podane w tabeli 3.
Tabela 3. Symbolika graficzna stosowana w odzieżownictwie.
4.10.1.4. Symbole graficzne nie związane z rysunkiem technicznym, jednak powszechnie
stosowane w różnych dziedzinach gospodarczych i życia codziennego
Język obrazkowy odwzorowujący to co widzą oczy jest językiem naturalnym. Neutralnym
natomiast w stosunku do języków mówionych i / lub pisanych, których na naszej kuli ziemskiej
występuje kilkaset odmian, bowiem nie trzeba go tłumaczyć w żaden sposób. Wynikające
z natury znaki graficzne są zrozumiałe dla ludzi wykształconych jak i dla analfabetów.
Symbole graficzne upraszają i przyspieszają nam sporządzanie rysunków technicznych, gdy
głównym ich przesłaniem jest pokazanie idei projektu w sposób schematyczny. Stosowane
symbole poza rysunkiem technicznym, aczkolwiek także i nanoszone na nim, służą przeważnie
do ostrzegania lub informowania ludzi, jak. np. symbole używane w dziedzinie bhp., znaki
drogowe, znaki używane w transporcie i na opakowaniach, ostrzeżenia przed pożarem
i wybuchem gazu, itd.
Widać na tych przykładach uniwersalność wszelkich symboli graficznych oraz często
przekazywany przez nie duży zakres informacji.
Przykładem niech będą piktogramy - symbole graficzne, (rys.13), używane w branży
lakierniczej oraz z ulotki dla mieszkańców ostrzegającej przed skutkami wybuchu gazu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rys. 12. Piktogramy używane w branży lakierniczej  przykład.
Wraz z postępującą globalizacją gospodarki symbole / znaki / piktogramy / pismo
obrazowe, lub jak je inaczej nazwiemy, spełniają swoją rolę i będą przez długi czas nam
towarzyszyć w życiu zawodowym i prywatnym, a jak łatwo zauważyć często przenikającym
się nawzajem.
4.10.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Wymień znaczenia symboli graficznych?
2. W jakim celu używamy symboli graficznych?
3. Wymień 5 grup elementów oznaczanych w rysunku maszynowym symbolami graficznymi?
4. Czy na schematach używamy symboli graficznych?
5. Wymień branże na których rysunkach technicznych stosujemy symbole graficzne?
6. Czy można używać na rysunku technicznym innych oznaczeń niż podane w normach?
7. Wymień 3 grupy urządzeń oznaczanych symbolami graficznymi w schematach
chemicznych?
8. Czy symbole graficzne mają zastosowanie w przemyśle poza rysunkiem technicznym. Jeśli
tak podaj przykłady?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj 5 różnych przykładów oznaczeń graficznych stosowanych na rysunkach
technicznych oraz 2 przykłady wykorzystywanych w życiu codziennym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) zamocować na desce materiał do rysowania o formacie A3,
3) wykonać linie obramowania arkusza i narysować szkolną tabliczkę rysunkową.
4) narysować ręcznie posługując się normami lub książką zadane znaki graficzne,
5) narysować ręcznie znane znaki graficzne z otoczenia zawodowego lub domowego,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 szkolne stanowisko kreślarskie,
 materiały do kreślenie, (kalka, karton, blok kreślarski, itp.),
 przybory do kreślenia (różne),
 ołówki (2-4 rodzaje),
 zbiór norm (będących w szkole),
 literatura.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Ćwiczenie 2
Narysuj 5 przykładów oznaczeń graficznych stosowanych w publikacjach dotyczących
lakiernictwa samochodowego
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przypiąć do stołu materiał do kreślenia,
3) narysować ręcznie posługując się otrzymaną planszą (książką) zadane znaki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- uczniowskie stanowisko kreślarskie,
- przybory kreślarskie (różne),
- ołówki (2-4 rodzaje),
- przymiar liniowy,
- literatura.
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) uzasadnić stosowanie symboli graficznych na rysunkach
technicznych?
2) podać na jakich rysunkach technicznych używa się symboli
graficznych?
3) podać branże które mają znormalizowane rysunki techniczne?
4) odczytać i zastosować symbole graficzne poza rysunkiem
technicznym i gdzie się je spotyka?
5) ustalić w praktyce posiadając normy, jaką branżę przedstawia
schemat oraz jakie elementy (urządzenia) na nim występują?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.11. Uproszczenia rysunkowe
4.11.1. Materiał nauczania
Elementy maszyn, inaczej części maszyn, należy przedstawiać na rysunkach technicznych
dokładnie, czyli odwzorowując wszystkie szczegóły budowy, a także zachowując proporcje
wymiarowe.
Występuje jednak w budowie maszyn wiele części powtarzających się w danej konstrukcji,
jak i też znormalizowanych:
 śruby, nakrętki i podkładki,
 nity,
 łożyska,
 przekładnie,
 hamulce,
 sprzęgła,
 sprężyny.
Odwzorowywanie ich na rysunkach złożeniowych, które wykonuje się .w dużym
zmniejszeniu od wymiarów naturalnych zwiększałoby znacznie nakład pracy i często też
znacznie zmniejszałoby czytelność rysunku. Także rysowanie gwintów wielu takich samych
śrub i nakrętek też podnosiłoby znacznie nakład pracy.
Powyższe dotyczy też wykonywania w stopniach uproszczenia typowych połączeń, takich jak:
 spawane,
 śrubowe,
 nitowane,
 klejone, itp.
Z tego powodu wprowadzono uproszczenia rysunkowe, które objęte są Polską Normą,
a dzielą się na trzy stopnie uproszczenia:
 przedstawienie uproszczone, to I stopień uproszczenia, stosowany głównie na rysunkach
wykonawczych elementów maszyn,
 przedstawienie umowne, to II stopień uproszczenia, stosowany na rysunkach złożeniowych
o dużym pomniejszeniu oraz dużej ilości drobnych elementów,
 przedstawienie schematyczne, uważane za III stopień uproszczenia, stosowane do
wykonywania schematów mechanizmów i maszyn.
Z powyższego wynika, że im wyższy stopień uproszczenia to na rysunku pomija się więcej
szczegółów budowy danego elementu maszyny.
(Uwaga: nazwa  część obecnie zastępowana jest w literaturze określeniem  element
maszyny).
Rys. 13. Przykład dokładnego i uproszczonego rysowania połączeń śrubowych, a) rys. dokładny,
b) (I stopień) przedstawienie uproszczone, c) (II stopień) przedstawienie umowne w przekroju i w widoku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.11.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.
1. Czy określenia  części i  elementy maszyn można używać wymiennie?
2. Z jakich powodów wprowadzono uproszczenia rysunkowe?
3. Ile jest stopni uproszczeń rysunkowych, i czy uproszczenia objęte są Polską Normą?
4. Jakiego rodzaju elementy (części) maszyn są objęte rysunkowymi stopniami uproszczenia?
5. Który stopień uproszczenia pomija na rysunku najmniej szczegółów w budowie danej
części ma maszyny?
4.11.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odszukaj w PN lub literaturze zapisów dotyczących uproszczeń rysunkowych i posługując
się nimi narysuj ręcznie śrubę i nakrętkę jako rysunek dokładny oraz w stopniach uproszczenia
i umownym.
Sposób wykonania ćwiczenia
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przymocować do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A3,
3) wykonać linie obramowania i szkolną tabelkę rysunkową,
4) narysować ręcznie przedmioty podane w danym ćwiczeniu,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Ćwiczenie 2
Odszukaj w PN lub literaturze zapisów dotyczących uproszczeń rysunkowych i posługując
się nimi narysuj ręcznie uproszczone i umowne rysowanie połączeń spawanych i miejsc
napawanych oraz znaki umowne spoin.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:
6) zorganizować stanowisko kreślarskie,
7) przymocować do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A3,
8) wykonać linie obramowania i szkolną tabelkę rysunkową,
9) narysować ręcznie przedmioty podane w danym ćwiczeniu,
10) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.), lub otrzymany rysunek,
- przybory do kreślenia (różne), i ołówki (3-4 rodzaje),
- literatura.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.11.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) posłużyć się PN i literaturą w celu znalezienia zapisów dotyczących
stopni uproszczenia poszczególnych elementów maszyn?
2) potrafisz narysować posługując się normą elementy maszyn w różnych
stopniach uproszczenia?
3) wskazać, które połączenia przedstawia się także w stopniach
uproszczenia na rysunkach technicznych?
4) potrafisz narysować posługując się normą połączenie spawane,
klejone, nitowe i śrubowe w różnych stopniach uproszczenia?
5) spostrzec na rysunku, które elementy lub połączenia wykonane są
w stopniach uproszczenia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.12. Zasady szkicowania elementów
4.12.1. Materiał nauczania
Szkic, w rysunku technicznym oznacza wstęp do wykonania obrazu lub rysunku
technicznego, aczkolwiek często na szkicu kończy z różnych względów pracę.
Szkicowanie w technice służy w zasadzie do dwóch celów:
 odręcznego narysowania jakiegoś elementu maszyny, (rzadziej całej maszyny), pomiar
i naniesienie wymiarów na szkicu w celu wykonania tej części na warsztacie lub
/i wykonania rysunku (brakującego) do znajdującej się w przedsiębiorstwie dokumentacji.
Szkicowanie i pomiary odbywają się przeważnie w warunkach warsztatowych lub często
polowych, (maszyna znajduje się w eksploatacji w terenie).
 odręcznego rysowania przez konstruktora wymyślonej ( stworzonej w głowie ) maszyny,
urządzenia, aparatu, pojazdu, elementu maszyny itd.
Szkicowanie odbywa się przeważnie w warunkach biurowych, ale często też w innych
warunkach jak np. domowych, kawiarnianych, w samochodzie, pociągu czy tramwaju.
Mózgu nie można wyłączyć, a on też pracuje przez skojarzenia, więc jadąc tramwajem
można coś zobaczyć, skojarzyć z zadaniem w wykonywanym projekcie i znalez
ć
rozwiązanie. Szkicuje się wówczas na gazecie, pudełku papierosów, czyli na tym co jest
pod ręką. Można to nazwać umownie  przedszkicem . Po przyjściu do biura, czy do
domu, wykonać poprawny szkic.
Jeśli na podstawie szkiców można wykonać elementy maszyn lub maszynę, to można,
a nawet należy zadać pytanie: dlaczego wykonujemy rysunki? Jednak przed odpowiedzią na to
pytanie, zdefiniujmy różnicę między rysunkiem, a szkicem:
 szkic techniczny; rysunek narysowany odręcznie, a przedmiot przedstawiony
w przybliżonych proporcjach, bez zastosowania podziałki (na oko). Format arkusza,
wymiary szkicowanego przedmiotu, jego rozmieszczenie na formacie, a także szczegółów
i przekrojów oraz opis często jest niezgodny z zasadami podawanymi w Polskich
Normach,
 rysunek techniczny; rysunek wykreślony za pomocą przyborów kreślarskich w przyjętej
podziałce. Format arkusza, sposób wymiarowania, rozmieszczenie na formacie
rysunkowym przedmiotu, szczegółów i przekrojów, a także linie rysunkowe i pismo do
opisu oraz tabliczka rysunkowa wykonane są zgodnie z zasadami podanymi w normach.
Zasady szkicowania są takie same jak wykonywania rysunków, tylko z różnych przyczyn
tj. wykonywania w warunkach warsztatowych lub polowych szkice różnią się estetyką
wykonania od rysunków, natomiast nie powinny różnić się zawartością merytoryczną.
Szkice wykonuje się na różnym papierze, ołówkami i długopisami.
W praktyce występuje często inny przyrząd do pisania, tj. kreda szkolna lub pisaki
kolorowe do pisania (znakowania) na blachach. Umiejętność szkicowania jest nieodzowna przy
pracach konstrukcyjno-montażowych, a szczególnie prowadzonych na wysokościach, przy
budowie statków a szczególnie przy ich remontach, dużych zbiorników, itp.. Szkic powstaje na
belce dwuteowej, kawałku blachy wspornikowej, poszyciu kadłuba, itp. płaszczyznach.
Wykonuje je mistrz lub inżynier z nadzoru, aby pokazać rodzaj i miejsce spawu, miejsce
wiercenia otworów montażowych, zmiany wypalenia otworów na rurociągi, i wiele innych
zmian występujących zawsze przy tego rodzaju pracach, mimo dobrze wykonanej
dokumentacji. Jednak bardzo często wykonują je robotnicy, gdy są różnice z dokumentacją
i trzeba rozstrzygnąć natychmiast na budowie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Rys. 14. Wprawki do rysunku odręcznego.
Tylko ćwiczenie rodzi mistrza, wobec czego przed przystąpieniem do wykonywania
ćwiczeń należy wykonać szereg prostych szkiców znanych figur geometrycznych, podobnych i
innych niż na rys. 15. Rysuj linie równoległe i prostopadłe. Linie najlepiej wykonać jednym
pociągnięciem ręki. Jednakże linie będą się  krzywić w zależności od tego jak prowadzić
będziemy rękę. Sprawdz
na przykładzie, rysując trójkąt równoramienny i zobacz jak będą
wyglądały linie, gdy ręka będzie prowadzona z góry do dołu w lewo skos, i prawo skos.
Wprawki do szkicowania elementów i brył pokazane są na rys. 16.
a) b)
Rys. 15. Przykłady ćwiczeń szkicowania przedmiotów, a) płaskich, b) brył.
Również należy ćwiczyć określane wzrokowo odległości. Jest to ćwiczenie niezbędne do
zachowania  przyzwoitych proporcji podczas szkicowania różnych przedmiotów. Trzeba
narysować np. dziesięć różnych odcinków linii prostych i napisać ich wymiary określone
wzrokowo (na oko). Następnie wziąć przymiar (linijkę) zmierzyć odcinek i napisać różnicę
między oceną na oko a pomierzoną. Ćwiczyć, aż różnice nie będą znaczne.
Następnie wykonać ćwiczenie odwrotne, pomyśleć o jakim wymiarze ma być odcinek, i go
narysować. Pomierzyć. Ćwiczyć, aż różnice nie będą zbyt duże. Wynik tych ćwiczeń przydaje
się nie tylko w życiu zawodowym, ale też  w domowym .
4.12.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Jaka jest różnica między szkicem a rysunkiem technicznym?
2. Kiedy i dlaczego wykonujemy szkice rysunkowe?
3. Jakich przyborów i narzędzi używamy do wykonania szkicu w terenie?
4. Kiedy i w jakich warunkach użyjesz kredy do szkicowania?
5. W jaki sposób ustalisz proporcje szkicowanego przedmiotu?
6. Jaki jest sposób wymiarowania przedmiotu przedstawionego na szkicu?
7. Jakiego rodzaju rysunki można wykonywać w formie szkicu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
4.12.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj szkice posiadanych przy sobie kluczy lub innych przedmiotów w ilości co
najmniej 3 sztuk, starając się zachować podziałkę 2:1.
Ćwiczenie 2
Wykonaj szkice w rzutach prostokątnych i aksonometrycznych trzech brył będących na
wyposażeniu kreślarni (np. stożek kula, prostopadłościan, sześcian, itp.).
Sposób wykonania dla obydwu ćwiczeń
Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko kreślarskie,
2) przypiąć do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A3,
3) wykonać linie obramowania i szkolną tabelkę rysunkową,
4) narysować ręcznie przedmioty podane w danym ćwiczeniu,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko kreślarskie,
- materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd), lub otrzymany rysunek,
- przybory do kreślenia, (różne),
- ołówki, (3-4 rodzaje),
- literatura.
4.12.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozróżnić szkic od rysunku?
2) wykonać z  wolnej ręki szkic prostego elementu?
3) czy potrafisz z pomocą przyborów kreślarskich wykonać ze szkicu
rysunek?
4) praktycznie zastosować technikę szkicowania w warunkach
warsztatowych?
5) wykonać szkic dostępnymi narzędziami w warunkach pracy poza
warsztatem stałym?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.13. Zagadnienia rysunku technicznego w dokumentacji
technologicznej
4.13.1. Materiał nauczania
W technologii budowy maszyn występują technologie nanoszenia warstw ochronno-
-dekoracyjnych (w tym technikami lakierniczymi).
Wszystkie gotowe produkty przemysłu budowy maszyn, jak np. obrabiarki, pojazdy, statki,
samoloty, maszyny robocze i drobne wyroby codziennego użytku, muszą być  pomalowane .
Naniesienie warstwy ochronnej lakierniczej, emalierskiej, lub każdej innej podane jest
w dokumentacji technologicznej.
Dokumentacja technologiczna składa się z następujących dokumentów:
 planu operacyjnego,
 karty instrukcji wykonania,
 karty zabiegów,
 karty czynności,
 karty sprawdzenia obróbki,
 rysunku montażowego.
Części technologii stanowią:
 operacja technologiczna w budowie maszyn, to część procesu produkcyjnego wykonywana
bez przerwy na jednym stanowisku pracy. Operacja dzieli się na zabiegi,
 czynność produkcyjna, obróbka przedmiotu jednym narzędziem na jednej maszynie. Może
się składać z paru zabiegów dla których zmienia się zamocowania przedmiotu,
 zabieg technologiczny, część operacji technologicznej wykonywanej jednym narzędziem
bez zmiany zamocowania obrabianego przedmiotu.
Na podanych powyżej dokumentach technologicznych wykonane są rysunki, a w zasadzie
fragmenty rysunku wykonawczego (konstrukcyjnego) z zaznaczeniem grubą linią obrabianej
powierzchni. Czyli w dokumentacji technologicznej stosuje się wszelkie zasady wykonywania
rysunku technicznego, tylko ze zmianą grubości linii powierzchni obrabianej.
Na rysunku odlewów nanosi się pewne linie rysunkowe z uwagi na skórcz odlewniczy
materiału, występujący naddatek na obróbkę skrawaniem, stosowanego modelu, itp.
Ponadto na rysunkach w dokumentacji technologicznej muszą być podane: bazy
obróbkowe, sposób mocowania przedmiotu, znaki chropowatości powierzchni (rys.5),
dokładności obróbki, równoległości i prostopadłości powierzchni, sposób zabezpieczenia
powierzchni i jego zakres, itp. Nanosi się je zgodnie z wymaganiami norm rysunku
technicznego ogólnego i maszynowego, (lub innej branży).
Z tym, że w zależności od wymagać konstrukcyjnych, wykonuje się tylko niezbędne operacje,
zabiegi i czynności, a więc nie wszystkie przytoczone powyżej elementy rysunku technicznego
mają zawsze zastosowanie.
Dla lakiernika na podstawie planu operacyjnego i wynikającej z niego dokumentacji, muszą być
na zawartych tam rysunkach podane wymagania:
 rodzaj pokrycia, (lakier / farba, emalia, itd.),
 grubość i ilość warstwy pokrycia, (np. 200 mikronów),
 grubość i rodzaj podkładu,
 sposób nanoszenia warstw pokrycia, (zanurzeniowy, dynamiczny, itd.),
 sposób zawieszania do suszenia w piecu,
 i inne niezbędne dane.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Rys. 16. Przykłady oznaczania powłok. [1]
Nie zawsze lakierowany jest cały przedmiot, dlatego też na rysunku operacyjnym lub innym
zaznaczone jest grubą linią przerywaną (kreska, kropka) pole nanoszenia pokrycia
i zwymiarowane. W praktyce często dla dużych obiektów zaznacza się na rysunku część nie
pokrywaną umieszczając napis: chronić przed malowaniem. Rys. 17, np. A: emalia.
Dla opracowania technologii pokryć (malowania) oprócz chropowatości powierzchni mogą
być przydatne dane odnośnie stanu powierzchni po obróbce i kierunkowości w strukturze
powierzchni. Jedne i drugie oznaczenia są znormalizowane na rysunku technicznym.
4.13.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Podaj definicję  technologii ?
2. Jakie dokumenty wchodzą w skład dokumentacji technologicznej?
3. Co oznaczają określenia: operacja technologiczna, czynność produkcyjna i zabieg
technologiczny?
4. Jaki rodzaj rysunku wykorzystujemy w sporządzaniu dokumentacji technologicznej?
5. Czy w dokumentacji technologicznej podawane są cechy warstwy ochronnej nanoszonej
na dany wytwarzany przedmiot?
6. Czy w dokumentacji technologicznej podaje się chropowatość powierzchni i inne cechy
powierzchni obrabianego przedmiotu?
7. Jakie dane (jeśli są potrzebne) podaje się dla lakiernika w dokumentacji technologicznej?
8. Czy normy rysunku technicznego mają zastosowanie w dokumentacji technologicznej?
4.13.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz co widzisz na otrzymanej  Karcie technologicznej .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią otrzymanej  Karty technologicznej ,
2) stwierdzić czy opisuje ona operacje, czynność czy zabieg technologiczny,
3) stwierdzić jaki rodzaj rysunku i pisma został zastosowany,
4) stwierdzić jakie inne polecenia technologiczne, podane są poprzez znane znaki obróbcze,
na Karcie technologicznej,
5) napisać w punktach w zeszycie to co stwierdziłeś i spostrzegłeś na otrzymanej Karcie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
6) wymienić się parami  Kartami technologicznymi i wykonać to samo co podano powyżej,
7) dokonać oceny wykonanego zadania wewnątrz poszczególnej pary uczniów, zapisując
różnice w zeszycie,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
  Karta technologiczna ,
 zeszyt i długopis,
 literatura.
Ćwiczenie 2
Na podstawie dotychczas zdobytej wiadomości wykonaj (uproszczoną)  Kartę
technologiczną np. lakierowania surowej obręczy samochodu / lub takiego korpusu frezarki/.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykonać  Kartę technologiczną (w zakresie sprecyzowanym przez nauczyciela),
2) zapoznać się z wykonanymi przez kolegów zadaniami w zespołach 2-4 osobowych,
3) zapisać w zeszycie (w tabelce) różnice występujące między poszczególnymi
opracowaniami,
4) dokonać oceny wykonanego zadania wewnątrz poszczególnego zespołu uczniów,
zapisując różnice w zeszycie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 Otrzymany blankiet  Karty technologicznej ,
 zeszyt i długopis,
 literatura.
4.13.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia technologii, oraz operacji, czynności
i zabiegu technologicznego?
2) podać jakie dokumenty wchodzą w skład dokumentacji
technologicznej?
3) podać jakie rodzaje rysunku stosowane są w wykonywaniu
dokumentacji technologicznej?
4) wymienić jakie oznaczenia stanu powierzchni i podobne
występują w dokumentacji technologicznej?
5) czytać i rozumieć zapisy i rysunki występujące w karcie
technologicznej, a szczególnie dotyczącej lakierowania?
6) sporządzić Kartę technologiczną operacji lakierowania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
4.14. Dokumentacja techniczna w przedsiębiorstwie
4.14.1. Materiał nauczania
W uproszczeniu możemy każde przedsiębiorstwo podzielić na piony:
 administracyjny, zwany popularnie  biurem ,
 produkcyjny lub usługowy, lub jeden i drugi,
 pomocnicze, np. transportu dalekiego zasięgu do obsługi części produkcyjnej.
W małych firmach można w pierwszym momencie nie rozróżnić tego podziału, bowiem
czynności charakterystyczne dla poszczególnych pionów w dużej firmie, może w małej
wykonywać jeden człowiek. Mogą być instytucje, które nie prowadzą żadnej produkcji
środków materialnych, lecz też będą miały swoje biura, pod którym to określeniem będzie
rozpoznawalna cała instytucja lub jeden z działów wewnętrznych.
Każdy nowo zatrudniany pracownik musi przejść  przez ręce urzędników zatrudnionych
w biurze (dawniej mówiono też w kantorze), więc lepiej lub gorzej pozna ten pion.
4.14.1.1. Biuro
Słowo biuro pochodzi od francuskiego słowa  bureau  grube sukno. W  biurze może
pracować jeden jak i tysiące pracowników. Jednak każde biuro jest już standardowo
wyposażone w następujący sprzęt biurowy:
 komputer z drukarką (ploterem),
 telefon, telefax, zegar,
 niszczarkę do dokumentów z papieru (rys. 18a), bindownicę do oprawiania dokumentów
(rys. 18c ), termozgrzewarkę (rys. 18b), itd.,
a także do celów socjalno-bytowych pracowników i klientów:
 czajnik elektryczny, (automat do wydawania napojów zimnych i gorących),
 mikrofalówka, itp.
Każde z tych maszyn lub urządzeń musi posiadać swoją dokumentację techniczną!
a) b)
c)
Rys. 17. Urządzenia biurowe: a) niszczarka dokumentów i kosz na ścinki, b) termozgrzewarka dokumentów
(okładki z naniesionym klejem na grzbiecie), c) bindownica i materiały do oprawiania dokumentów.
4.14.1.2. Pion produkcyjny / usługowy przedsiębiorstwa wytwarzającego dobra materialne
Kantory mistrzów, działów obsługujących administracyjnie produkcję i zlokalizowanych na
halach produkcyjnych będą (mogą być), wyposażone w sprzęt jak w biurze.
Zasadnicza część wytwórcza (produkcyjna) przedsiębiorstwa przeznaczona do
pierwotnego wytwarzania, remontu użytkowanych wyrobów lub świadczenia usług na
wyrobach przemysłowych, wyposażona jest zawsze w ruchomości, do których zaliczamy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
zgodnie z urzędową Klasyfikacją Środków Trwałych (KŚT), wydawaną przez Główny Urząd
Statystyczny (GUS), grupy:
 3, Kotły i maszyny energetyczne,
 4, Maszyny, urządzenia i aparaty ogólnego zastosowania,
 5, Maszyny, urządzenia i aparaty specjalne branżowe,
 6, Urządzenia techniczne,
 7, Środki transportowe,
 8, Narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenie.
(Do grup 0, 1 i 2 należą nieruchomości: grunty, budynki i budowle).
Opierając się na definicji  aparatu , aparat telefoniczny wcale nie jest aparatem, tylko
maszyną, bowiem przetwarza fale głosowe na elektromagnetyczne. Jest więcej takich
przykładów. KŚT ułożona jest wg funkcji danego wyrobu, a nie nazwy, choćby głęboko
zakorzenionej w naszym słownictwie.
Ruchomości (fabrycznie nowe lub używane) trafiają do przedsiębiorstwa poprzez ich
zakupy od firm zewnętrznych, ale mogą też być w nim wytworzone.
Dokumentem zakupu jest faktura, a własnego wytworzenia ruchomości  faktura
wewnętrzna lub protokół przekazania do eksploatacji. Nie są to dokumenty techniczne
a finansowe (księgowe). Jednakże mają po wielu latach eksploatacji zakupionych maszyn duży
wpływ na informację techniczną o nich, gdy brak jest dokumentów technicznych.
Brak na fakturze:
 pełnej nazwy maszyny i podanego typu, (odmiany),
 numeru fabrycznego,
 roku budowy, (który nie musi się pokrywać z rokiem zakupu),
powoduje, że nie przenosi się tych danych na tzw. druk  OT (przyjęcie środka trwałego do
eksploatacji). Jest to ważny moment, bowiem nie od daty zakupu, przy dużej inwestycji
ruchomość może być magazynowana i parę miesięcy, a od daty przekazania ruchomość
zaczyna żyć w przedsiębiorstwie i od tej chwili naliczane są odpisy amortyzacyjne. Na
podstawie tego dokumentu sporządza się zapisy w księdze inwentarzowej (obecnie
prowadzonej przeważnie w formie elektronicznej) w dziale księgowości. Kopia OT powinna
trafiać do działu bezpośrednio eksploatującego daną ruchomość, działu utrzymania ruchu lub
głównego mechanika w zależności od ustalonej organizacji firmy.
Zbiór dokumentów danej maszyny, oprócz wymienionych już finansowo-księgowych, musi
zawierać dokumenty techniczne, do których należą:
 Dokumentacja Techniczno Ruchowa (DT-R). Zgodnie z polskim prawem powinna być
sporządzona w języku polskim (przetłumaczona na język polski);
 Instrukcje:
 stanowiskową,
 technologiczną,
 bezpiecznej obsługi i higienie pracy (bhp.),
 zapobiegającą pożarowi (p. poż.), i inne w razie potrzeby.
(Zapoznanie się z DT-R i innymi instrukcjami pracownik powinien potwierdzić podpisem).
Dokumentacja Techniczno-Ruchowa składa się z czterech części, wg normy
międzynarodowej przyjętej obecnie za krajową. Norma przewiduje dla każdej części
odpowiedni kolor okładki, ale w praktyce nie jest to zawsze przestrzegane. Podział na części
jest następujący:
 transport i montaż (magazynowanie),
 eksploatacja (w tym Instrukcja bezpiecznej obsługi),
 naprawy,
 katalog części zamiennych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Na karcie tytułowej powinny znajdować się dane:
 data wydania DT-R,
 typ maszyny, i jej odmiana (jeśli istnieje),
 numer fabryczny maszyny, i inne niezbędne dane ją identyfikujące.
(Jeśli wszystkich danych nie naniósł producent, to dane te powinien uzupełnić użytkownik).
Jest to istotne, bowiem często DT-R sporządzana jest przez producenta dla typoszeregu
lub paru odmian maszyny różniącej się szczegółami konstrukcyjnymi, istotnymi podczas
zamawiania części lub usuwaniu awarii. Praktycznie dane dotyczące innych typów lub odmian
należy przekreślić w tekście DT-R w chwili jej otrzymania z maszyną. Wówczas, po czasie
w trakcie eksploatacji, a szczególnie w trakcie awarii, (gdy ludzie pracują w stresie), nie
dojdzie do pomyłek, (często drogich lub opóz
niających jej usunięcie, co też przynosi straty, bo
traci się bezpowrotnie czas produkcji).
Od dnia wejścia Polski do Unii Europejskiej (UE), obowiązują inne przepisy niż do tego
czasu. Każda maszyna musi spełniać warunki nadania jej znaku bezpieczeństwa  CE i fakt ten
powinien być umieszczony na maszynie lub jej tabliczce fabrycznej. Pisemną  Deklarację
zgodności z wymogami UE dla maszyn użytkowanych na rynku UE. (Również swoje
deklaracje muszą posiadać maszyny przeznaczone do wbudowania w inną maszynę).
Deklaracje wystawia producent, który bierze na siebie odpowiedzialność prawną za
wprowadzoną maszynę do użytkowania.
Powinny być przechowywane dla eksploatowanej maszyny - dokumenty dotyczące bezpiecznej
jej pracy i obsługi wystawione:
 po wejściu do UE:
 deklaracje zgodności UE dla maszyn,
 deklaracje z badań maszyn na minimalne wymagania bezpieczeństwa, dla maszyn
eksploatowanych w kraju bez znaku CE.
 przed wejściem do UE:
 certyfikaty na znak  B ,
 stwierdzenia Komisji państwowej, zjednoczenia lub wytwórcy o dopuszczeniu na rynek
maszyny spełniającej wymogi bezpieczeństwa.
Z wyrobami powszechnego użytku  sprzętu AGD, stosowanego m. innymi w biurze
i domu oraz podobnego, zamiast DT-R wydawana jest tylko  Instrukcja obsługi , (powinna
być w języku polskim). Znak  CE umieszczony jest bezpośrednio na wyrobie lub na jego
tabliczce fabrycznej.
Inną grupę znajdujących się w przedsiębiorstwie dokumentów technicznych będą
dokumenty eksploatacyjne, do których zalicza się:
 techniczna karta informacyjna, tzw. paszport maszyny, (dane techniczne i fotografia),
 dziennik obsługi maszyny, (parametry pracy, wymiany części, itp.),
 dziennik smarowania maszyny, (może być połączony z dziennikiem obsługi),
 protokóły awarii i napraw, oraz badań zerowania maszyny, (innych elektrycznych),
 protokół likwidacji maszyny, który jest ostatnim dokumentem.
Dokumenty te mogą się częściowo różnić nazwami w różnych przedsiębiorstwach. Będą
występowały inne zapisy z eksploatacji, itp., jednakże nie chodzi tu o formę, a o istotę rzeczy
 zapisy eksploatacyjne muszą być dokonywane i archiwizowane póki maszyna jest
w eksploatacji.
Używane w przedsiębiorstwie dz
wignice (żurawie, suwnice, dz
wigi, itp.) i zbiorniki
ciśnieniowe (w tym kotły) stanowią grupę tzw. urządzeń poddozorowych, czyli objętych
urzędowym dozorem przez Urząd Dozoru Technicznego (UDT), który wydaje decyzję (!)
o dopuszczeniu do dalszej eksploatacji. Bez uzyskania urzędowej decyzji nie wolno danego
urządzenia eksploatować.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Dla tych urządzeń wymagana jest odpowiednia dokumentacja techniczna sporządzona wg
wymagań UDT i przechowywana przez użytkownika danego urządzenia.
Powyższy tekst w dużej mierze dotyczył dokumentacji maszyn produkcyjnych. Jednakże
na tych maszynach wytwarzane są wyroby / produkty. Aby je wykonać musi przed tym
powstać ich dokumentacja. Dlatego też w przedsiębiorstwie będzie znajdował się cały zbiór
dokumentacji wytwórczej konstrukcyjno-technologicznej. Zbiór ten będą stanowić
dokumentacje:
 konstrukcyjna, (rysunki złożeniowe),
 wykonawcza, (rysunki wykonawcze części),
 technologiczna z rysunkami:
 produkcyjnymi, operacyjnymi, zabiegowymi i czynnościowymi,
 montażowa,
 ochrony środowiska,
 wysyłkowa i inna niezbędna dla procesu produkcyjnego.
4.14.1.3. Piony pomocnicze  usługowe dla pionu wytwórczego
Działy usługowe mogą posiadać taką strukturę organizacyjną jak pion wytwórczy oraz
biuro, i być wyposażone w podobne maszyny i środki transportu. Posiadać więc będą taką
samą dokumentację lub jej część, jak w opisanych już poprzednio dwóch pionach.
4.14.1.4. Identyfikacja maszyn, urządzeń i środków transportowych
Praktycznie nie ma przedsiębiorstwa, w którym nie byłoby choć jednej maszyny, urządzenia
lub pojazdu, a w tym choć jednego pojazdu samochodowego z grupy samochodów
osobowych, ciężarowych czy specjalistycznych.
Rys. 18. Przykłady tabliczek i naklejek fabrycznych, a) ze statku rzecznego, b) z samochodu.
Do różnych celów niezbędna jest ich identyfikacja. Człowiek jest identyfikowany poprzez
dowód osobisty ze zdjęciem, odciski palców, siatkówkę oka, mowę i zapach; a maszyny
i pojazdy identyfikujemy poprzez:
 Dokumentację Techniczno  Ruchową lub Instrukcję obsługi,
 dokumenty formalno-prawne i finansowe: kartę gwarancyjną, książkę pojazdu, fakturę,
 tabliczkę fabryczną lub znamionową umieszczoną na maszynie,
 pole numerowe  wybity numer fabryczny maszyny na jej głównej części np. ramie, itp.
Numer musi być wklęsły lub wypukły, brak lub naddatek materiału w korpusie,
w zależności od techniki wykonania.
Tabliczka fabryczna oraz pole numerowe powinno być utrzymane w nienagannym stanie
technicznym, czyste i czytelne, (nie zamalowywane), bez ingerencji osób trzecich w jej
oznakowanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
 Przykłady tabliczek fabrycznych statku  umieszczonej na nadbudówce i samochodu
 umieszczonej na nadwoziu pokazano na rys.19.
Patrząc na pole numerowe lub tabliczkę fabryczną, przy pewnej wprawie widać już gołym
okiem, czy nastąpiła ingerencja w pole numerowe i oznaczenie (fałszerstwo) czy nie.
Wszystkim się wydaje, że np. z  1 łatwo zrobić  4 itd. Najczęściej zmieniane oznaczenia cyfr
i liter można sprawdzić. Przez lupę o powiększeniu x 5, widać prawie wszystko.
Cyfry zmieniane są przeważnie następująco:
z: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
na: 4 8 8 9 6 8 9 9 8 9
Fałszowanie tabliczek fabrycznych / znamionowych polega na:
 zamianie oryginalnej tabliczki fabrycznej na inną  odpowiednio spreparowaną,
 zmianie dat produkcji lub numerów,
 zatarciu (zniszczeniu) na oryginalnej tabliczce np. numeru lub roku budowy,
 całkowitym usunięciu tabliczki fabrycznej z maszyny.
Kupując w przyszłości do (swej) firmy maszyny na rynku wtórnym ( z drugiej ręki ),
np. sprężarkę, urządzenia do lakierowania, odkurzacz przemysłowy, itp., trzeba dokładnie
przyjrzeć się tabliczce fabrycznej i innym dokumentom. Gdyby oznaczenia lub tabliczka
maszyny wzbudziły podejrzenie, to najlepiej na tę okoliczność zasięgnąć opinii specjalisty
(eksperta).
4.14.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Wymień kilka podstawowych urządzeń biurowych.
2. Rozszyfruj skróty KŚT i DTR. Opisz, co określają?
3. Z jakich części składa się DTR?
4. Co oznacza znak  CE , i jakie ma znaczenie?
5. Rozszyfruj skrót organizacji UDT, i podaj czym się ona zajmuje?
6. Bez jakiego dokumentu nie można eksploatować urządzenia podlegającego UDT?
4.14.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Praktyczne posługiwanie się :
a) instrukcją obsługi, lub
b) Dokumentacją Techniczno-Ruchową (DT-R).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować dowolną instrukcję obsługi np. telewizora, lub DT-R maszyny,
2) sprawdzić, czy wszystkie informacje w nich zawarte zgadzają się ze stanem faktycznym,
czy dokumentacja urządzenia/maszyny i maszyna posiada wszystkie wymienione funkcje,
3) sprawdzić, czy znajdują się w niej ostrzeżenia / instrukcje o właściwej obsłudze,
4) czy znajduje się znak CE lub deklaracja producenta,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
5) zapisać w zeszycie spostrzeżenia i uwagi dotyczące:
 różnic w instrukcji obsługi ze stanem faktycznym,
 sposobie napisania instrukcji, czy jest zrozumiała,
 zawartych w niej ostrzeżeniach,
6) inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja obsługi maszyny lub urządzenia,
- urządzenie, którego dotyczy instrukcja obsługi,
- zeszyt i długopis.
- literatura.
Instrukcjami i urządzeniami należy się wymieniać między uczniami w grupie.
Ćwiczenie 2
Dokonaj identyfikacji maszyny / urządzenia / samochodu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować maszynę (urządzenie) samochód, posiadające tabliczkę fabryczną,
2) sprawdzić jej zamocowanie i umiejscowienie,
3) sprawdzić, czy maszyna (urządzenie) posiada także pole numerowe,
4) spisać nazwę maszyny, producenta, typ, numer fabryczny i wszystkie pozostałe
informacje umieszczone na tabliczce fabrycznej,
5) spostrzeżenia i uwagi zapisać w zeszycie:
 o ilości i rodzaju oznakowań na maszynie (urządzeniu),
 o stanie tabliczki fabrycznej, ilości danych na niej, i możliwości jej odczytania
(uszkodzenia, czytelność tekstu),
 inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia.
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- maszyna / urządzenie / samochód z tabliczka fabryczną,
- lupa o powiększaniu x5,
- zeszyt i długopis,
- literatura.
4.14.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozszyfrować skrót dokumentacji DT-R i opisać do czego służy?
2) rozszyfrować skrót KŚT i wymienić czego dotyczą jej grupy?
3) określić na jakich maszynach i gdzie znajduje się znak  CE ?
4) podać czym się zajmuje UDT?
5) posługiwać się instrukcja obsługi i DT-R maszyny i pojazdu?
6) zidentyfikować urządzenie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
4.15. Technika komputerowa w zakresie informacji technicznej
4.15.1. Materiał nauczania
4.15.1.1. Powielanie (kopiowanie) rysunków i tekstów
W przedsiębiorstwach, aby ułatwić sobie pracę stosuje się powielanie rysunków za pomocą
różnych urządzeń. A
atwiej jest edytować gotowy rysunek, niż tworzyć go od początku.
Metodami przestarzałymi i nie komputerowymi, ale jeszcze ciągle stosowanymi są:
 naświetlanie rysunków z kalki na papier światłoczuły z użyciem amoniaku w procesie
technologicznym,
 stosowanie technologii kserograficznej (ksero), której możliwości kończą się na
kopiowaniu z papieru na papier lub folię, aczkolwiek można zwiększać i zmniejszać
przenoszoną treść. Kserografy przemysłowe mogły kopiować także duże formaty.
Technika komputerowa wiąże się z wprowadzaniem i wyprowadzaniem tekstu (pisanego
i rysunkowego) za pomocą oprzyrządowania peryferyjnego do komputera, w którym ten tekst
zostaje przetworzony wg naszych potrzeb za pomocą odpowiedniego programu.
Podstawowym i powszechnie stosowanym urządzeniem jest skaner, który odczytuje tekst
/ rysunek (zapis na papierze) i przenosi go do komputera, czyli przekształca tekst z zapisu na
papierze w zapis elektroniczny do pliku w komputerze.
Dodatkowo niektóre skanery wyposażone są w przystawkę do skanowania slajdów,
zatem obraz można pobrać bezpośrednio z wywołanej kliszy fotograficznej.
Istnieją skanery stacjonarne jak i ręczne. Pierwsze używamy do skanowania
z wydrukowanej strony, a drugie, gdy skanowany obiekt nie da się umieścić w skanerze np.
wzór na ścianie.
4.15.1.2. Przechowywanie dokumentacji rysunkowej w wersji elektronicznej
Najpopularniejszym jeszcze parę lat temu sposobem na przechowywanie plików była
dyskietka (z zapisem magnetycznym treści). Obecnie już, gdy pliki mają duże rozmiary,
a zdjęcia wykonywane są w rozdzielczości nawet 10 Mega Pixeli dyskietka stała się nośnikiem
praktycznie bezużytecznym. Lepszym nośnikiem jest płyta CD, której pojemność jest prawie
500 razy większa od dyskietki, a jeszcze lepszym płyta DVD, której pojemność jest większa 7
razy od płyty CD lub dyski przenośne, których pojemność jest jeszcze większa niż płyt.
Aby zachować dowolny plik (tekst, rysunek zdjęcia) na płycie CD lub DVD należy
posiadać nagrywarkę CD lub DVD oraz program nagrywający np. NERO. Za pomocą tego
programu można nagrać pliki z dysku komputera lub z innej płyty (CD, DVD) na nowy nośnik.
Nagrany nośnik należy opisać na zewnętrznej stronie płyty i przechowywać w opakowaniu,
ewentualnie w specjalnej kopercie, a te razem w odpowiednim pojemniku, aby nie uległ
uszkodzeniu mechanicznemu lub elektronicznemu. Płyty powinny być przechowywane w
temperaturze 4  20 OC w pozycji stojącej (jak książki). Nie należy pisać na nich ołówkiem
lub długopisem, jedynie przeznaczonymi do tego celu markerami po stronie do tego
przeznaczonej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
4.15.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Podaj przestarzałą nazwę metody powielania rysunków?
2. Do czego służy kserograf?
3. Podaj różnicę między skanowaniem a kserowaniem?
4. Kiedy przydatny jest skaner ręczny?
5. Jaka pojemność mają: dyskietka, płyta CD i płyta DVD oraz dyski przenośne?
6. Co jest potrzebne, aby zarchiwizować pliki na płycie CD lub DVD?
7. Czy można przechowywać płyty w pozycji leżącej?
8. Jaka temperatura jest odpowiednia do przechowywania płyt CD i DVD?
4.15.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Powiel dokument w kilku wariantach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) posiadać dostęp do kserografu,
2) przygotować dokument A4 do kserowania,
3) kserować dokument tak jak oryginał,
4) kserować dokument pomniejszony o 50% i przyciemniony,
5) spostrzeżenia i uwagi zapisać w zeszycie przedmiotowym:
 dokładności pracy kserografu,
 czytelności kopii dokumentu,
 zmianie czytelności dokumentu po pomniejszeniu i ściemnieniu,
6) inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kserograf,
- zeszyt i długopis,
- dokument do kopiowania,
- papier A4,
- literatura.
Ćwiczenie 2
Skopiuj (zeskanuj) przy pomocy komputera i skanera swoje zdjęcie typu legitymacyjnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko komputerowe ze skanerem,
2) przygotować własne zdjęcie do obróbki w komputerze,
3) zeskanować zdjęcie do komputera w trzech różnych rozdzielczościach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
4) za pomocą programu Paint występującego w systemie operacyjnym Windows
zmodyfikować zdjęcie,
5) spostrzeżenia i uwagi zapisać w zeszycie przedmiotowym:
 o różnicy w zdjęciu przy zastosowaniu różnych rozdzielczości skanowania,
 o możliwościach edycji zdjęcia w programie Paint,
 inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia..
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko komputerowe ze skanerem,
- zeszyt i długopis,
- własna fotografia, literatura.
Ćwiczenie 3
Archiwizacja danych na płycie CD lub DVD.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko komputerowe z nagrywarką płyt CD lub DVD,
2) przygotować pliki do zapisania na płycie CD lub DVD,
3) nagrać płytę za pomocą odpowiedniego programu,
4) spostrzeżenia i uwagi zapisać w zeszycie przedmiotowym:
 o szybkości nagrywania,
 o stanie płyty CD lub DVD przed nagraniem,
 inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkolne stanowisko komputerowe z nagrywarką CD lub DVD,
- zeszyt + długopis,
- płyta CD lub DVD,
- literatura.
4.15.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) kserować dokument na kserografie?
2) zmienić wygląd kopii podczas kserowania?
3) zeskanować fotografie lub dokument do komputera?
4) edytować obraz w komputerze?
5) zarchiwizować pliki na płycie CD lub DVD?
6) przechowywać poprawnie płyty CD i DVD?
7) wymienić różnice między skanowaniem a kserowaniem?
8) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 22 pytań dotyczących dobierania materiałów, narzędzi i metod do
posługiwania się dokumentacją techniczną. Pytania: 1 do 12, i 21 22, są to pytania
wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedz
jest prawidłowa. Pytania: 12 i 13 to pytania
z luką, a w pytaniach: 16 do 20 należy udzielić krótkiej odpowiedzi, (czynności należy
określać krótko 1  3 słowa). Pytanie 15 to zadanie rysunkowe.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
 w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
znakiem
 X , (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową),
 w pytaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedz
w wyznaczone pole,
 w zadaniach do uzupełnienia wpisz brakujące wyrazy lub oznaczenia rysunkowe,
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
pytania: 15 21, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
8. Na rozwiązanie testu masz 90 min.
Powodzenia.
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw pytań testowych,
 karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Rysunek techniczny objęty jest Polskimi Normami, których stosowanie jest:
a) obowiązkowe,
b) obowiązkowe w zakresie pisma technicznego,
c) obowiązkowe dla rysunków umieszczanych w DTR,
d) dobrowolne.
2. Format arkusza 210 x 297 mm jest:
a) formatem podstawowym, w szeregu A,
b) formatem podstawowym, w szeregu B,
c) formatem pochodnym A3,
d) nie jest formatem typowym..
3. Ploter służy do kreślenia mechanicznego rysunków o formacie:
a) 210 x 297,
b) ograniczonych szerokością maszyny i o długości paru metrów,
c) dowolnym,
d) A3 do A0.
4. Pisma technicznego zgodnie z PN możemy używać w dwóch odmianach:
a) łacińską i cyrylicę,
b) arial i times,
c) proste i pochyłe,
d) proste blokowe i pochyłe w lewą stronę.
5. Perspektywa zbieżna ma zastosowanie:
a) w rysunku technicznym,
b) w rysunku maszynowym,
c) w malarstwie i architekturze,
d) liternictwie.
6. Do narysowania zarysu zęba koła zębatego używamy linii krzywej:
a) okręgu,
b) owalu,
c) elipsy,
d) ewolwenty,
7. W rzutowaniu prostokątnym, ilość wszystkich płaszczyzn rzutni wynosi:
a) 2,
b) 6,
c) 3,
d) 8.
8. Linie wymiarowe oprócz zakończenia grotem, mogą być także zakończone:
a) okręgiem o średnicy 3 mm,
b) kropką o średnicy 1mm lub kreską pochyłą pod kątem 450
c) dwoma kreskami skośnymi,
d) bez zakończenia lecz z liczbą wymiarową.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
9. Zaczerniamy zamiast kreskowania pola przekroju:
a) cienkich elementów metalowych, np. blach,
b) elementów drewnianych, np. krokwi,
c) odlewów z żeliwa, np. pokryw przekładni,
d) ścian żelbetowych.
10. Symbolem graficznym na rysunku technicznym jest:
a) pismo techniczne,
b) tabliczka rysunkowa,
c) numer rysunku,
d) znak umowny.
11. Uproszczenia rysunkowe w rysunku maszynowym wg Polskiej Normy dzielą się na:
a) 2 stopnie,
b) 3 stopnie,
c) 5 stopni,
d) nie dzielą się.
12. Szkic kojarzy się z:
a) rysunkiem odręcznym,
b) rysunkiem technicznym,
c) obrazem olejnym,
d) akwarelą.
13. Uzupełnij tekst: Dokumentacja technologiczna składa się z następujących dokumentów:
planu operacyjnego, karty ............ i karty czynności oraz karty sprawdzenia
....................., i rysunku ............................... .
14. Uzupełnij tekst: Wraz z maszyną powinna być dostarczona .........................................
..................................................................(DT-R), a dokumentem zakupu maszyny jest
............... , przyjęcia jej jako środka trwałego do eksploatacji, tzw. druk .........
15. Zadanie rysunkowe:
Naszkicuj w rzutach prostokątnych oraz w dowolnym rzucie aksonometrycznym ołówek.
Nanieś linie wymiarowe w rzucie prostokątnym:
16. Wstaw oznaczenie lakierowania wskazanego miejsca na rysunku przedmiotu. Dowolne
oznaczenie lakieru, emalii, itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
17. Podaj które dwa z czterech wymienionych pojęć są istotne dla lakiernika i dlaczego?
a) tolerancja, b) pasowania, c) chropowatość powierzchni, d) kierunkowość struktury
powierzchni.
Istotne dla lakiernika są: ...............................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
....................................................................................................................................
18. Jaką dokumentacją Twoim zdaniem posługuje się lakiernik podczas wykonywania swej
pracy zawodowej:
...............................................................................................................................
.................................................................................................................................
................................................................................................................................
19. Podaj sposoby archiwizowania dokumentacji technicznej:
a) w formie papierowej, (w tym określ szeregi papierów i ich opakowań),
b) elektronicznej (podaj rodzaje nośników i sposób ich przechowywania).
 .................................................................................................................................
 .................................................................................................................................
20. Podaj z ilu części składa się DT-R i jakie dane powinny znajdować się na jej stronie
tytułowej. Podaj dwie nazwy części.
 DT-R składa się z ....... części.
 Na stronie tytułowej DT-R powinno być podane:
.....................................................................................................................................
...............................................................................................................................
21. Oznaczenia na pojez
dzie niezbędne do jego urzędowej identyfikacji, to:
a) tabliczka fabryczna,
b) numer na polu numerowym i tabliczka fabryczna,
c) numer na polu numerowym i tablice rejestracyjne,
d) tabliczka fabryczna i dowód rejestracyjny.
22. Płyty CD z materiałem archiwalnym oznaczamy:
a) markerem, na stronie do tego przeznaczonej,
b) ołówkiem po stronie zapisu,
c) długopisem, po stronie do tego przeznaczonej,
d) markerem po dowolnej stronie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
Zakreśl kółkiem poprawną odpowiedz
, wpisz brakujące części zdania, wykonaj rysunek,
udziel krótkiej odpowiedzi
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1.
a b c d
2.
a b c d
3.
a b c d
4.
a b c d
5.
a b c d
6.
a b c d
7.
a b c d
8.
a b c d
9.
a b c d
10.
a b c d
11.
a b c d
12.
a b c d
13.
14.
15.
16.
17.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
18.
19.
20.
21.
a b c d
22.
a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
6. LITERATURA
1. Bablick M.: Roboty malarskie i lakiernicze. Praktyczny poradnik w pytaniach
i odpowiedziach. Wyd. Instalator Polski, Warszawa 1999.
2. Konferencja N.T. Lakiernictwo samochodowe XXI wieku. A
ódz
26-28.04.2000 r.
3. SIMP-ZORPOT A
ódz
2000.
4. Korozja samochodów i jej zapobieganie. Poradnik. WN-T, Warszawa 1991.
5. Leksykon naukowo-techniczny, WNT, Warszawa 1989.
6. Pokrycia ochronne i dekoracyjne. Poradnik .WNT Warszawa 1967.
7. Poradnik ceramiczny. Arkady. Warszawa 1963.
8. Powłoki malarsko-lakiernicze. Poradnik. WNT Warszawa 1983.
9. Rączkowski B.: BHP w praktyce. Poradnik, ODDK, Gdańsk 1997.
10. Sobierajska G., Neumann Zb.: Lakiernictwo samochodowe. SIMP-ZORPOT Ośrodek
Rzeczoznawstwa, Szczecin 2006.
11. Tomsia Z., Zapytkowski B.: Technologia przemysłu emalierskiego. WGH, Katowice 1960.
12. Wolski Z., Roboty malarskie, WSiP, Warszawa 1997.
13. Zawadzki J.: Lakierowanie samochodów. WNT, Warszawa 1988.
14. Periodyki  czasopisma techniczne:
a) Lakiernictwo przemysłowe. Dwumiesięcznik. Wyd. Goldmann, Tczew.
b) Lakiernik. Magazyn reklamowy dla lakierników i blacharzy.
Miesięcznik. Wyd. Troton, Sp. z o.o. Ząbrowo k / Kołobrzegu.
c) AutoMoto Serwis. Miesięcznik. Wyd. Instalator Polski, Warszawa.
d) Nowoczesny Warsztat. Miesięcznik. Wyd. Goldman, Tczew.
e) Warsztat blacharsko-lakierniczy. Periodyk (3 x w roku). Wyd. Goldman, Tczew.
15. Materiały promocyjno-reklamowe dotyczące wyrobów lakierniczych i pomocniczych
zamieszczane w Internecie przez producentów krajowych i zagranicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65