MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Paweł Krawczak
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
724[05].E1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr hab. inż. Krzysztof Pacholski
mgr inż. Henryk Kucharski
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Barbara Kapruziak
Konsultacja:
dr inż.. Bożena Zając
Korekta:
mgr inż. Barbara Kapruziak
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 724[05].E1.03,
 Posługiwanie się dokumentacją techniczną zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu elektromechanik 724[05].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Rodzaje dokumentacji technicznej 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Znaczenie rysunku technicznego i jego rodzaje 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 19
4.2.3. Ćwiczenia 19
4.2.4. Sprawdzian postępów 20
4.3. Przybory i materiały rysunkowe. Stanowisko kreślarskie 21
4.3.1. Materiał nauczania 21
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.3.3. Ćwiczenia 25
4.3.4. Sprawdzian postępów 26
4.4. Konstrukcje geometryczne 27
4.4.1. Materiał nauczania 27
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.4.3. Ćwiczenia 32
4.4.4. Sprawdzian postępów 34
4.5. Rzutowanie aksonometryczne i prostokÄ…tne 35
4.5.1. Materiał nauczania 35
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 39
4.5.3. Ćwiczenia 39
4.5.4. Sprawdzian postępów 40
4.6. Widoki i przekroje 41
4.6.1. Materiał nauczania 41
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 47
4.6.3. Ćwiczenia 48
4.6.4. Sprawdzian postępów 49
4.7. Wymiarowanie przedmiotów na rysunkach 50
4.7.1. Materiał nauczania 50
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 56
4.7.3. Ćwiczenia 56
4.7.4. Sprawdzian postępów 57
4.8. Rysunki wykonawcze i złożeniowe 58
4.8.1. Materiał nauczania 58
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 68
4.8.3. Ćwiczenia 68
4.8.4. Sprawdzian postępów 69
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Symbole graficzne stosowane w rysunku elektrycznym 70
4.9.1. Materiał nauczania 70
4.9.2. Pytanie sprawdzajÄ…ce 72
4.9.3. Ćwiczenia 72
4.9.4. Sprawdzian postępów 72
4.10. Rodzaje rysunku technicznego elektrycznego.
Schematy elektryczne 73
4.10.1. Materiał nauczania 73
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 77
4.10.3. Ćwiczenia 77
4.10.4. Sprawdzian postępów 77
4.11. Elementy rysunku technicznego budowlanego 78
4.11.1. Materiał nauczania 78
4.11.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 80
4.11.3. Ćwiczenia 80
4.11.4. Sprawdzian postępów 81
5. Sprawdzian osiągnięć 82
6. Literatura 86
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
 Poradnik , który Ci przekazujemy będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu
posługiwania się dokumentacją techniczną.
W  Poradniku będziesz mógł znalez
ć następujące informacje ogólne:
- wymagania wstępne określające umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś mógł bez
problemów rozpocząć pracę z poradnikiem,
- cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie opanujesz w wyniku kształcenia
w ramach tej jednostki modułowej,
- materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści
jednostki modułowej,
- zestawy pytań sprawdzających, czy opanowałeś już podane treści,
- ćwiczenia, zawierające polecenia, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska pracy,
które pozwolą Ci ukształtować określone umiejętności praktyczne,
- sprawdziany postępów pozwalające sprawdzić Twój poziom wiedzy po wykonaniu
ćwiczeń,
- sprawdzian osiągnięć opracowany w postaci testu, który umożliwi Ci sprawdzenie
Twoich wiadomości i umiejętności opanowanych podczas realizacji programu jednostki
modułowej,
- literaturę związaną z programem jednostki modułowej, umożliwiającą pogłębienie Twej
wiedzy z zakresu programu tej jednostki.
Życzę owocnego korzystania z tego  Poradnika .
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
Moduł 724[05].E1
Podstawy elektromechaniki
724[05].E1.01
Przestrzeganie przepisów bhp, ochrony ppoż
oraz ochrony środowiska
724[05].E1.02 724[05].E1.07
Rozpoznawanie materiałów Obliczanie i pomiary parametrów
stosowanych w maszynach obwodów prądu stałego
i urzÄ…dzeniach elektrycznych
724[05].E1.08
724[05].E1.03
Obliczanie i pomiary parametrów
Posługiwanie się dokumentacją
obwodów prądu przemiennego
technicznÄ…
724[05].E1.09
724[05].E1.04
Dobieranie elementów
Rozpoznawanie podzespołów
i podzespołów elektronicznych
stosowanych w maszynach
oraz sprawdzanie ich parametrów
i urzÄ…dzeniach elektrycznych
724[05].E1.05
Wykonywanie prac z zakresu
obróbki ręcznej metali
i tworzyw sztucznych
724[05].E1.06
Wykonywanie prac z zakresu
obróbki mechanicznej metali
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Posługiwanie się
dokumentacją techniczną , powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- korzystać z poradników i norm,
- analizować treść zadania, dobierać metody i plan rozwiązania,
- samodzielnie podejmować decyzje,
- rozpoznawać materiały stosowane w maszynach i urządzeniach elektrycznych,
- rozpoznawać podstawowe przybory kreślarskie,
- korzystać z przyborów kreślarskich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej  Posługiwanie się dokumentacją
techniczną powinieneś umieć:
- rozróżnić poszczególne rodzaje dokumentacji technicznej maszyn i urządzeń
elektrycznych,
- określić znaczenie rysunku technicznego,
- dobrać papiery rysunkowe i przybory do rysowania,
- rozróżnić i zastosować znormalizowane linie rysunkowe,
- posłużyć się skalą podczas wykonywania lub czytania rysunku,
- wykonać rysunek techniczny prostego modelu lub części maszyny,
- zwymiarować i opisać rysunki,
- rozpoznać symbole graficzne i oznaczenia stosowane w rysunku technicznym
elektrycznym,
- narysować proste schematy elektryczne,
- odczytać proste schematy elektryczne: blokowe, ideowe i montażowe,
- odczytać rysunki maszyn i urządzeń elektrycznych,
- odczytać plan i schemat instalacji elektrycznej,
- odczytać prostą dokumentację techniczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Rodzaje dokumentacji technicznej
4.1.1. Materiał nauczania
Tworzenie i użytkowanie wyrobów (urządzeń, maszyn) wymaga specyficznej
dokumentacji technicznej składającej się z dwóch rodzajów dokumentacji: dokumentacji
konstrukcyjnej i dokumentacji technologicznej. W skład każdej z tych dokumentacji wchodzą
różnego rodzaju dokumenty i rysunki, których zestawienie zawiera poniższy schemat.
Dokumentacja techniczna wyrobu
Dokumentacja konstrukcyjna Dokumentacja technologiczna
- założenia konstrukcyjne, - karty technologiczne,
- warianty rozwiązań, szkice, - instrukcja obróbki,
- obliczenia sprawdzajÄ…ce, - instrukcje uzbrojenia (ustawienia)
narzędzi i przyrządów w obrabiarce,
- warunki analizy wykreślnej, rozkłady sił
i łańcuchy sił, - instrukcje obróbki cieplnej,
- schematy strukturalne i kinematyczne, - instrukcje obróbki powierzchni, np.
galwanicznej,
- schematy montażowe, połączeń,
- instrukcje kontroli (opracowane na
- rysunki złożeniowe całości wyrobów,
podstawie rysunku konstrukcyjnego),
z podanymi warunkami technicznymi,
- rysunki złożeniowe zespołów głównych - instrukcje montażu,
i zespołów rzędów niższych, wykazy - karty kalkulacyjne,
części,
- spis pomocy warsztatowych
- rysunki wykonawcze części, (przyrządów i uchwytów, narzędzi
i sprawdzianów).
- warunki techniczne odbioru
i dokumentacja techniczno  ruchowa
DTR,
- rysunek ofertowy wyrobu.
Rys. 1. Schemat dokumentacji wyrobu maszynowego [5]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
W dokumentacji konstrukcyjnej zawarte są między innymi:
 podstawowe dane do projektowania, np. moc urządzenia, zakres prędkości obrotowych,
rozstaw osi, wymiary gabarytowe, jakie ruchy wykonuje urzÄ…dzenie itp.,
 szkice różnych rozwiązań i wariantów konstrukcji urządzenia,
 obliczenia mechaniczne i wytrzymałościowe urządzenia,
 rysunki schematyczne: kinematyczne, montażu, połączeń  zwykle rysowane za pomocą
symboli graficznych i w różnych stopniach uproszczeń rysunkowych,
 rysunki złożeniowe i wykonawcze przedstawiające całe zespoły urządzenia lub
pojedyncze elementy,
 dokumentacja techniczno-ruchowa, która jest zbiorem dokumentów dotyczących zasad
eksploatacji: smarowania, czyszczenia, przeglądów, remontów.
Dokumentacje technologicznÄ… stanowiÄ… dokumenty zwiÄ…zane z procesem
technologicznym elementów maszyn i urządzeń. Do podstawowych dokumentów należy karta
technologiczna oraz instrukcja obróbki.
Karta technologiczna jest dokumentem opisującym proces technologiczny obróbki lub
montażu, poczynając od materiału wyjściowego do gotowego wyrobu i zawiera:
 nazwę części,
 rodzaj i stan materiału wyjściowego,
 ilość wykonywanych sztuk,
 zestawienie wszystkich operacji w kolejności ich wykonania,
 symbole oprzyrzÄ…dowania,
 parametry czasowe.
Na podstawie karty technologicznej (rys. 2) dla każdej operacji opracowuje się karty
instrukcyjne obróbki (rys. 3), które zawierają miedzy innymi:
 oznaczenie przedmiotu, operacji i stanowisk pracy,
 parametry techniczne operacji (zabiegów),
 szkic przedstawiający część po zakończeniu operacji,
 przyrzÄ…dy i uchwyty,
 sposób mocowania,
 narzędzia i sprawdziany.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys. 2. Karta technologiczna [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rys. 3. Karta instrukcji obróbki [1]
Instrukcja uzbrojenia (ustawienia) narzędzi i przyrządów jest dokumentem, który
wskazuje sposób zamocowania narzędzi wraz z podaniem istotnych wymiarów ustawczych.
Instrukcja obróbki cieplnej i obróbki powierzchni jest dokumentem podobnym do karty
instrukcyjnej jednak, dotyczy parametrów obróbki cieplnej metali lub obróbki galwanicznej
(cynkowania, niklowania, chromowania).
Instrukcja montażu określa kolejność montażu elementów w zespół wraz z podaniem
wymiarów montażowych, np. luzów pomiędzy zmontowanymi elementami.
Spis pomocy warsztatowych jest to zestawienie tabelaryczne, w którym podajemy wykaz
potrzebnych podczas obróbki przyrządów, uchwytów obróbkowych, narzędzi obróbczych,
narzędzi pomiarowych i sprawdzianów.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie dokumentacje wchodzą w skład dokumentacji technicznej?
2. Z jakich elementów składa się dokumentacja konstrukcyjna?
3. Z jakich dokumentów składa się dokumentacja technologiczna?
4. Jaki dokument nazywamy kartÄ… technologicznÄ… wyrobu?
5. Jaki dokument nazywamy kartÄ… instrukcyjnÄ…?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz dokumentacjÄ™ technicznÄ… wyrobu. Zapoznaj siÄ™ ze wszystkimi dokumentami
wchodzącymi w jej skład i dokonaj podziału na dokumentację konstrukcyjną i technologiczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z dokumentację techniczną wyrobu,
4) dokonać klasyfikacji,
5) zaprezentować rozwiązanie nauczycielowi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru,
- dokumentacja techniczna wyrobu,
- mazaki.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dokonać klasyfikacji dokumentacji technicznej wyrobu?
ð ð
2) scharakteryzować dokumentację konstrukcyjną?
ð ð
3) scharakteryzować dokumentację technologiczną?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Znaczenie rysunku technicznego i jego rodzaje
4.2.1. Materiał nauczania
Rysunek jest najstarszą metodą zapisu informacji lub myśli człowieka za pomocą linii 
kreski. Jest formą graficznego porozumiewania się między ludz
mi bez słów, niezależnie od
kraju ich pochodzenia. Rysunek techniczny jest specjalnym rodzajem rysunku
wykonywanego według ustalonych zasad i przepisów. Dzięki zwięzłemu i przejrzystemu
wyrażaniu kształtów i wymiarów odwzorowywanego przedmiotu rysunek techniczny
dokładnie wskazuje, jak ma wyglądać przedmiot po wykonaniu, oraz informuje, jak należy
przygotować się do jego wykonania. Rysunki techniczne obrazujące wyroby przemysłu
maszynowego nazywają się rysunkami technicznymi maszynowymi, przemysłu
elektrycznego  rysunkami technicznymi elektrycznymi, przedstawiajÄ…ce budynki i obiekty
budowlane  rysunkami technicznymi budowlanymi. Wszystkie rysunki techniczne muszÄ…
spełniać szereg wymagań gwarantujących ich przydatność w technice. Podstawowy wymóg
to jednoznaczność graficznego zapisu zapewniająca jednoznaczny odczyt. W rysunku
technicznym posługujemy się liniami różnego rodzaju i grubości, znakami graficznymi,
ujednoliconymi metodami przedstawiania obiektów. Rysunek powinien być wykonany
starannie, przejrzyście, bez poprawek, z użyciem właściwych linii oraz właściwego kroju pisma.
Rysunek techniczny jest zapisem, którym posługuje się wielu ludzi nie tylko w obrębie jednego
zakładu pracy czy szkoły, ale używa się go na terenie całego kraju czy w skali międzynarodowej.
Z tego powodu reguły i zasady rysowania zostały ujednolicone i ujęte w normach. Obecnie
niemal wszystkie elementy rysunku, rozmiary arkuszy, rodzaje linii, opisy rysunków podlegają
ogólnopaństwowym przepisom nazywanym Polskimi Normami (PN), opracowanymi przez
Polski Komitet Normalizacyjny (PKN). Zagadnienia terminologiczne zwiÄ…zane z rysunkami
technicznymi reguluje Polska Norma PN ISO 10209-1.
W normie PN-ISO 10209-1 zdefiniowano następujące pojęcia podstawowe dotyczące
rysunków:
- rysunek techniczny jest informacją podaną na nośniku informacji, przedstawioną
graficznie zgodnie z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce,
- szkic jest rysunkiem wykonanym na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce,
- schemat to rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji
części składowych układu i ich współzależność.
Norma PN-ISO 10209-1 opisuje również rodzaje rysunków. Wyróżnia ona między
innymi:
- rysunek powykonawczy  stosowany do zapisów szczegółów konstrukcji po jej
zakończeniu,
- rysunek złożeniowy  przedstawiający wzajemne usytuowanie i/lub kształt zespołu na
wyższym poziomie strukturalnym zestawianych części,
- rysunek elementu  przedstawiający pojedynczy element składowy, zawierający
wszystkie informacje wymagane do określenia tego elementu,
- rysunek zestawu elementów  przedstawiający wymiary, sposób wyróżniania (rodzaj
elementu i numer identyfikacyjny) oraz zawierajÄ…cy dane dotyczÄ…ce wykonania zestawu
elementów danego rodzaju,
- rysunek szczegółu  przedstawiający na ogół w powiększeniu część konstrukcji (element)
i zawierający specyficzne informacje dotyczące kształtu i konstrukcji albo montażu
i połączeń,
- rysunek szkicowy, rysunek wstępny  rysunek służący za podstawę do wyboru
końcowego rozwiązania i/lub do dyskusji między zainteresowanymi stronami,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
- rysunek złożeniowy ogólny  przedstawiający wszystkie zespoły i części całego wyrobu,
- rysunek połączenia  podający informację potrzebną do złożenia i dopasowania dwu
części, odnoszącą się, np. do ich wymiarów, ograniczenia kształtu, wymagań
dotyczących eksploatacji i prób,
- wykaz części  kompletna lista pozycji tworzących zespół (lub podzespół) albo
poszczególnych części przedstawionych na rysunku,
- rysunek części  przedstawiający pojedynczą część (która nie może być dalej rozłożona)
i zawierający wszystkie informacje niezbędne do określenia tej części,
- rysunek podzespołu  rysunek złożeniowy na niższym poziomie strukturalnym,
przedstawiający tylko ograniczoną liczbę dróg lub części.
Znormalizowanymi elementami rysunku technicznego określonymi przez Polskie Normy
są również: formaty arkuszy, na których wykonuje się rysunki techniczne, linie rysunkowe,
tabliczki rysunkowe, podziałki w jakich odwzorowujemy rzeczywisty przedmiot na rysunku
oraz pismo rysunkowe.
Najważniejszymi elementami graficznymi każdego rysunku są linie, które ten rysunek
tworzą. W zależności od zastosowania rozróżniamy następujące rodzaje linii rysunkowych:
ciągłe, kreskowe, z długą kreską i kropką, z długą kreską i dwoma kropkami. Rysunki
techniczne wykonuje się za pomocą linii o znormalizowanych grubościach: 0,13; 0,18; 0,25;
0,35; 0,5; 0,7; 1,4; 2 mm. Grubość linii ma w rysunku bardzo duże znaczenie, należy ją
dobierać w zależności od wielkości rysowanego przedmiotu i stopnia złożoności jego
budowy, zagęszczenie linii, przeznaczenia i podziałki rysunku. Wybrana grupa grubości linii
(grubych i cienkich) powinna być jednakowa dla wszystkich rysunków wykonanych na
jednym arkuszu. Np. jeżeli grubość linii grubej wynosi 0,5 mm, to linia cienka powinna mieć
grubość 0,25 mm lub jeżeli linia gruba ma grubość 0,7 mm to linia cienka 0,35 mm.
Tabela 1. Grupy grubości linii rysunkowych [4]
Grupy grubości linii rysunkowych
Odmiana
grubości
1 2 3 4 5
cienka 0,18 0,25 0,35 0,5 0,7
gruba 0,35 0,5 0,7 1,0 1,4
bardzo gruba 0,7 1,0 1,4 2,0 2,0
Tabela 2. Rodzaje i zastosowanie linii rysunkowych [4]
Podstawowe zastosowanie
Rodzaj linii Odmiana
Lp. Linia  budowa w rysunku technicznym
(nazwa) grubości
maszynowym
 linie wymiarowe,
 pomocnicze linie wymiarowe,
1. ciągła cienka  linie odniesienia,
 linie kreskowania przekrojów,
 widoczne zarysy i krawędzie
przekrojów,
gruba  linie przekrojów,
 zarysy kładów przesuniętych,
 obramowanie rysunków
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Podstawowe zastosowanie
Rodzaj linii Odmiana
Lp. Linia  budowa w rysunku technicznym
(nazwa) grubości
maszynowym
odręczna
 zakończenia lub przerwania
urwanego widoku, przekroju,
cienka
 linia oddzielajÄ…ca widok od
przekroju,
zygzakowata
cienka  jak linia cienka odręczna
cienka  zarysy i krawędzie niewidoczne
2. kreskowa
 oznaczenie dopuszczalnych
gruba
obszarów obróbki cieplnej
 linie środkowe i symetrii,
cienka
 koła i linie podziałowe,
z długą
3. kreskÄ…
i kropkÄ…
 ograniczenie obszarów obróbki
gruba powierzchniowej,
 położenie płaszczyzn przekrojów
z długą  zarys pierwotny przed
kreską kształtowaniem,
4. cienka
i dwiema  skrajne położenie części
kropkami ruchomych
Formaty arkuszy przeznaczonych do wykonania rysunków technicznych są
znormalizowane (PN-EN ISO 5457:2002). Prostokątny kształt arkusza rysunkowego został
tak dobrany, żeby każdy arkusz dwa razy większy lub dwa razy mniejszy był podobny do
pierwotnego, to jest, aby stosunek boku dłuższego do krótszego był zawsze taki sam. Jako
format zasadniczy przyjęto arkusz o wymiarach 297 x 210 mm i oznaczono go symbolem A4.
Inne formaty (zwane podstawowymi) są wielokrotnością formatu zasadniczego, tzn. są 2,
4, 8 lub 16 razy większe od A4 i oznaczone symbolami A3, A2, A1, A0.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Tabela 3. Wymiary formatów rysunkowych [1]
Format Wymiary arkusza (mm)
A0 841 × 1189
A1 594 × 841
A2 420 × 594
A3 297 × 420
A4 210 × 297
Rys. 4. Formaty rysunkowe [1]
Na każdym rysunku technicznym bez względu na to, jakiego jest formatu, należy
wykonać obramowanie. Ramka powinna być wykonana linią ciągłą w odległości 5 mm od
krawędzi arkusza. Tabliczkę rysunkową umieszcza się w prawym dolnym polu arkusza.
TABLICZKA
Rys. 5. Układ arkusza [1]
Znaczna część objaśnień i uwag, dotyczących rysunku zawarta jest w tabliczce
rysunkowej, którą umieszcza się w prawym dolnym rogu arkusza tak, aby przylegała do linii
obramowania. Tabliczka rysunkowa jest nieodzownym elementem graficznym każdego
rysunku i zawiera zgodnie z PolskÄ… NormÄ… PN-EN ISO 7200:2005:
- numer rysunku,
- nazwÄ™ przedmiotu lub dokumentu,
- nazwę lub znak przedsiębiorstwa,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
- podziałkę,
- format arkusza,
- rodzaj materiału, z jakiego jest wykonany przedmiot,
- zapisy zmian rysunkowych,
- datÄ™.
Wzór tabliczki dla rysunków szkolnych przedstawia rys. 6.
Rys. 6. Wzór tabliczki do rysunków szkolnych [1]
W przypadku, gdy rysując przedmiot nie możemy odzwierciedlić jego rzeczywistych
wymiarów, gdyż są za duże dla danego formatu lub narysowany przedmiot jest niewielkiej
wielkości i rysunek nie będzie czytelny, posługujemy się rysunkiem w odpowiedniej
podziałce. Podziałki rysunkowe mogą być:
- zwiększające  2:1; 5:1; 10:1; 20:1; 50:1; 100:1;
- naturalna  1:1
- zmniejszajÄ…ce  1:2; 1:5; 1:10; 1:20.
Ponieważ rysunek techniczny zawiera nie tylko informacje graficzne, ale także jego opis
celem uzyskania przejrzystości tych opisów wprowadzono znormalizowane elementy pisma
jak: wysokość, grubość, pochylenie. Zgodnie z PN (PN-EN ISO 3098-0:2002  Dokumentacja
techniczna wyrobu  Pismo ), znormalizowana wysokość h pisma wynosi: 1,8; 2,5; 3,5; 5; 7;
10; 14; 20 mm. Grubość linii pisma d wynosi:
- dla pisma rodzaju A ~ 0,07 h (tabela 4),
- dla pisma rodzaju B ~ 0,01 h (tabela 5).
Na przykład, gdy wysokość pisma wynosi 20 mm to grubość linii rodzaju A wynosi 1,4
mm, rodzaju B 2 mm. Szerokość g dla różnych liter i cyfr jest zależna od rodzaju litery lub
cyfry oraz od rodzaju pisma. Pismo użyte na rysunkach może by pismem pochyÅ‚ym (Ä… = 75°)
i pismem prostym (rys. 7).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 7. Konstrukcja pisma prostego i pochyłego: h  wysokość pisma (wysokość liter wielkich i cyfr),
c  wysokość liter małych, d  grubość linii pisma, b  minimalna podziałka wierszy (wysokość siatki
pomocniczej), g  szerokość liter, a  odstęp między literami, e  minimalny odstęp między wyrazami
i liczbami, f  przewyższenie liter i cyfr [1]
Tabela 4. Charakterystyczne wielkości pisma rodzaju A [1]
Wielkości charakterystyczne
Wymiary, mm
Nazwa Oznaczenie
Wysokość pisma
h (14/14) h 14d 2,5 3,5 5,0 7,0 10,0 14,0 20,0
(wysokość liter wielkich i cyfr)
c (10/14) h 10d 1,8 2,5 3,5 5,0 7,0 10,0 14,0
Wysokość liter małych
Odstęp między literami a (2/14) h 2d 0,35 0,5 0,7 1,0 1,4 2,0 2,8
i cyframi
Minimalna podziałka wierszy
b (22/14) h 22d 4,0 5,5 8,0 11,0 16,0 22,0 31,0
(wysokość siatki pomocniczej)
Minimalny odstęp między wy-
e (6/14) h 6d 1,1 1,5 2,1 3,0 4,2 6,0 8,4
razami i liczbami
Grubość linii pisma
d (1/14) h  0,18 0,25 0,35 0,5 0,7 1,0 1,4
Tabela 5. Charakterystyczne wielkości pisma rodzaju B [1]
Wielkości charakterystyczne
Wymiary, mm
Nazwa Oznaczenie
Wysokość pisma (wysokość h (10/10) h 10d 1,8 2,5 3,5 5,0 7,0 10,0 14,0 20,0
liter wielkich i cyfr)
Wysokość liter małych
c (7/10) h 7d 1,3 1,8 2,5 3,5 5,0 7,0 10,0 14,0
Odstęp między literami (2/10) h 2d 0,35 0,5 0,7 1,0 1,4 2,0 2,8 4,0
i cyframi
Minimalna podziałka wierszy
17/10) h 17d 3,1 4,3 6,0 8,5 12,0 17,0 24,0 34,0
(wysokość siatki pomocniczej)
Minimalny odstęp między
(6/10) h 6d 1,1 1,5 2,1 3,0 4,2 6,0 8,4 12,0
wyrazami i liczbami
(1/10) h  0,18 0,25 0,35 0,5 0,7 1,0 1,4 2,0
Grubość linii pisma
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki rysunek nazywamy rysunkiem technicznym?
2. Jaki rysunek nazywamy szkicem?
3. Jaki rysunek nazywamy schematem?
4. Do rysowania jakich elementów używamy linii ciągłej grubej?
5. Do rysowania jakich elementów używamy linii ciągłej cienkiej?
6. Jakie sÄ… wymiary arkusza podstawowego A4?
7. Jakie informacje zawarte sÄ… w tabliczce rysunkowej?
8. Jaki rodzaj pisma stosujemy do opisania rysunku technicznego?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wypisz litery alfabetu łacińskiego pismem technicznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) wpisać alfabet łaciński,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ołówki,
- papier milimetrowy,
- gumka.
Ćwiczenie 2
Masz do dyspozycji obcięty arkusz A4. Narysuj ramkę rysunku. Zaprojektuj tabliczkę
rysunkową i narysuj ją w formatce. Następnie posługując się pismem technicznym wpisz
dane w tabliczkÄ™ rysunkowÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) wykreślić ramkę formatu A4 na papierze,
4) narysować tabliczkę rysunkową,
5) opisać pismem technicznym tabliczkę rysunkową,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- papier rysunkowy,
- przybory kreślarskie,
- ołówki,
- gumka.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić zastosowanie linii rysunkowych ?
ð ð
2) wskazać wymiary formatu A4?
ð ð
3) narysować ramkę rysunkową o odpowiednich wymiarach?
ð ð
4) narysować tabliczkę rysunkową?
ð ð
5) zastosować odpowiednie pismo do opisania rysunku?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.3. Przybory i materiały rysunkowe. Stanowisko kreślarskie
4.3.1. Materiał nauczania
Do sporządzania rysunku technicznego potrzebne są materiały i przybory rysunkowe. Do
podstawowych materiałów możemy zaliczyć:
 papier biały bez nadruków lub w kratkę do szkicowania lub drukowania rysunków,
 papier milimetrowy,
 karton biały  tzw. brystol, do rysowania ołówkiem i tuszem,
 kalkę techniczną do rysowania twardymi ołówkami lub tuszem: jest to materiał
półprzez
roczysty, o małej wytrzymałości mechanicznej, podczas składania pęka, z tego
względu zaleca się, by rysunki wykonane na kalce technicznej były zwijane w rulon
i przechowywane w tubie rysunkowej wykonanej z tworzywa lub tektury,
 folia techniczna  poliestrowa do rysowania na ogół tuszem: jest to materiał
półprzezroczysty o dużej odporności mechanicznej, nie nadaje się do składania.
Rysunki wykonuje się ołówkami lub tuszem. Ponieważ wykonywane są one na różnego
typu materiałach, wymagają ołówków o różnych stopniach twardości. Oznaczenie twardości
ołówka składa się z cyfry i dużej litery. Literą B oznaczono ołówki miękkie: 8B, 7B, 6B, 5B,
4B, 3B, 2B, B. Im większa wartość przy literze B, tym ołówek bardziej miękki. Literą H
oznaczono ołówki twarde: 6H, 5H, 4H, 3H, 2H, H  im większa wartość przy literze tym
ołówek bardziej twardy. Literami HB, F, Nr2 oznaczono ołówki średnio twarde.
Ponieważ w rysunku technicznym stosujemy linie o różnej grubości, to tradycyjne
ołówki w oprawie drewnianej (trudność ostrzenia) wypierane są przez ołówki automatyczne
przystosowane do różnych grubości grafitu (rys. 8). Zaletą tego typy ołówków jest możliwość
zakupienia wkładów o różnej twardości oraz średnicy rysika.
Rys. 8. Ołówki kreślarskie automatyczne nie wymagające ostrzenia [4]
Do usuwania zbędnych linii wykonanych ołówkiem używa się gumki technicznej.
Produkowane są gumki o różnym stopniu twardości. Do ścierania linii wykonanej ołówkiem
używa się gumki miękkiej a do tuszu gumki twardej.
Do rysowania rysunków tuszem stosowany jest tusz kreślarski w kolorze czarnym,
rzadziej wykorzystywane są też tusze kolorowe (czerwony, niebieski, zielony). Tusz na kalkę
lub papier nanoszony jest za pomocą grafionów lub rapidografów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 9. Przyrządy do kreślenia tuszem: a) grafion, b) rapidograf [1]
Grafiony (rys. 9 a) ze względu na swoje liczne wady związane z obsługa i użytkowaniem
są wypierane przez rapidografy (rys. 9 b). Rapidograf jest to odpowiednik pióra, posiadający
pojemnik do okresowego napełniania tuszem oraz tak samo jak ołówek automatyczny,
w zależności od średnicy końcówki, pozwala na rysowanie linii o różnej grubości (rys. 10).
Rys. 10. Komplet rapidografów [4]
Do wykonywania rysunków używa się również kompletnych zestawów kreślarskich (rys. 11).
Rys. 11. Przybornik kreślarski: a  cyrkiel uniwersalny, b  przenośnik, c  cyrkiel uniwersalny mały,
d  zerownik, e  odmierzacz, f  grafiony, g  zasobnik z grafitami, h  wkrętak, i  gniazdo
środkujące, a1 c1 i d1  wkładki z grafitem, a2 c2 i d2  wkładki z grafionem, a3  wkładka z igłą,
a4  przedłużacz [1]
Do już wymienionych przyborów kreślarskich należy dołączyć również: linijki, trójkąty
rysunkowe, kątomierze, krzywiki, wzorniki rysunkowe. Komplet trójkątów składa się
z dwóch sztuk. Jeden posiada kÄ…ty 90°, 45°, 45° a drugi 90°, 60°, 30° (rys. 12).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 12. Zestaw przyrządów kreślarskich [3]
Komplet krzywików składa się z trzech krzywików: eliptycznego, parabolicznego,
i hiperbolicznego (rys. 13).
Rys. 13. Krzywiki rysunkowe [4]
Wzorniki rysunkowe ułatwiają rysowanie takich elementów jak: okręgi o różnych
średnicach, widoki z góry łbów śrub sześciokątnych, owale, łuki zaokrągleń (rys. 14).
Rys. 14. Przykłady wzorników [4]
Miejsce, w którym wykonuje się prace rysunkowe nazywamy, stanowiskiem kreślarskim.
Podstawowym elementem wyposażenia tradycyjnego stanowiska kreślarskiego oprócz już
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
wymienionych przyrządów jest deska kreślarska (rys. 15). Wykonuje się je zwykle
z tworzywa sztucznego lub drewna i wyposaża w dodatkowe elementy tj.: prowadnice,
wielofunkcyjne i wymienne liniały, obrotowe głowice kątowe, uchwyty do mocowania
papieru itp. Przygotowując stanowisko kreślarskie należy pamiętać o odpowiednim
rozmieszczeniu narzędzi i przyborów kreślarskich, dobrym oświetleniu i właściwej pozycji
ciała.
Rys. 15. Deska kreślarka i stół kreślarski [3]
Wraz z rozwojem technik komputerowych oraz oprogramowania wspomagajÄ…cego CAD
tworzenie rysunków technicznych stało łatwiejsze (rys. 16). Linijki, ekierki, cyrkle, ołówki
zostały zastąpione przez komputer, ploter, drukarki oraz urządzenia peryferyjne
wspomagajÄ…ce proces rysowania.
Rys. 16. Projekt obudowy aparatu fotograficznego wykonany w programie CATIA [8]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są materiały, na których sporządza się rysunki techniczne?
2. Jakie są twardości ołówków używanych do rysowania?
3. Jakie są podstawowe przybory kreślarskie i jakie jest ich zastosowanie?
4. Do czego służą wzorniki rysunkowe?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Posługując się przyborami kreślarskimi narysuj na formacie A4 cztery linie równoległe
oddalone od siebie o 20 mm i pochylone wzglÄ™dem podstawy rysunku pod kÄ…tem 75°.
Następnie wyznacz linie prostopadłe do linii narysowanych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) narysować linie równoległe,
4) narysować linie prostopadłe,
5) narysować i opisać tabelkę rysunkową,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- papier rysunkowy,
- przybory kreślarskie,
- ołówki,
- gumka.
Ćwiczenie 2
Posługując się przyborami kreślarskimi narysuj kwadrat o boku 100 mm, następnie
w narożnikach kwadratu narysuj okrÄ™gi o Å›rednicach odpowiednio równych Ø10, Ø15, Ø20,
Ø25 mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) narysować kwadrat o boku 100 mm,
4) wrysować okręgi o zadanych średnicach,
5) narysować i opisać tabelkę rysunkową,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- papier rysunkowy,
- przybory kreślarskie,
- ołówki,
- gumka.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać przybory kreślarskie do rysowania zadanych elementów
ð ð
rysunku?
2) dobrać linie rysunkowe?
ð ð
3) dobrać papier rysunkowy?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.4. Konstrukcje geometryczne
4.4.1. Materiał nauczania
Wykonywanie konstrukcji geometrycznych to zadania, które rozwiązuje się wykreślnie,
za pomocą przyrządów kreślarskich. Przedmioty odwzorowywane na rysunku technicznym
mają bardzo często złożone kształty, składające się jednak najczęściej z linii prostych,
okręgów, łuków, owali oraz różnorodnych kombinacji tych elementów. Umiejętność
wykreślania prostych konstrukcji geometrycznych, takich jak np. podział odcinka, kąta,
i okręgu na równe części, konstrukcja prostej stycznej do okręgu jest niezbędnym warunkiem
do wykonywania rysunku technicznego.
Podział dowolnego odcinka na 2, 4, 8 itd. równych części dokonuje się tzw. metodą
połowienia (rys. 17). Odcinek prostej AB dzieli się na 2 równe części. Ramię cyrkla ustawia
się w punkcie A i promieniem większym niż połowa odcinka zatacza łuk. Następnie ramię
cyrkla przenosi się do punktu B i nie zmieniając długości promienia, zatacza łuk do przecięcia
z poprzednim łukiem. Otrzymane punkty C i D łączy się linia prostą. Powstały w przecięciu
z odcinkiem AB punkt E jest środkiem odcinka AB. Prostą odcinka CD nazywamy
symetralną odcinka AB. Jeżeli odcinek AB należy podzielić na 4 równe części, powtarza się
te same czynności co uprzednio dla jednej i drugiej połowy.
Rys. 17. Podział odcinka na dwie równe części [4]
Dowolny kąt dzieli się na połowy w następujący sposób: z wierzchołka O zatacza się łuk
dowolnym promieniem r do przecięcia z ramionami kąta w punktach A i B (rys. 18).
Z otrzymanych punktów A i B zakreśla się kolejno łuki promieniem r większym niż połowa
odległości między tymi punktami, do przecięcia się ze sobą w punkcie C. Otrzymany punkt
przecięcia C łączy się z wierzchołkiem O. Prosta poprowadzona przez punkty O i C dzieli kąt
na połowy, jest to tzw. dwusieczna kąta.
Rys. 18. Podział kąta na dwie równe części: a) ostrego, b) rozwartego [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Podział kąta prostego na trzy równe części odbywa się w następujący sposób (rys. 19):
z wierzchołka O kąta prostego kreśli się łuk o dowolnym promieniu r, przecinający ramiona
kąta w punktach B i A. Z otrzymanych punktów tym samym promieniem r rysuje się kolejno
2 łuki, otrzymując punkty C i D, które po połączeniu z wierzchołkiem O dzielą kąt na trzy
równe części.
Rys. 19. Podział kąta na trzy równe części [4]
Podział okręgu na cztery i osiem równych części odbywa się w następujący sposób (rys.
20): po narysowaniu dowolnego okręgu przez środek O prowadzi się dwie prostopadłe do
siebie proste, które przetną okrąg w punktach l, 2, 3, 4 i podzielą go na cztery równe części.
Po połączeniu punktów l, 2, 3, 4 liniami prostymi powstaje kwadrat wpisany w okrąg. Jeśli po
narysowaniu okręgu i dwóch prostopadłych do siebie linii przechodzących przez środek O
narysuje siÄ™ nastÄ™pnÄ… parÄ™ prostopadÅ‚ych przesuniÄ™tÄ… w stosunku do poprzednich o kÄ…t 45°, to
linie te  łącznie z narysowanymi poprzednio  przetną okrąg, dzieląc go na 8 równych
części. Po połączeniu punktów podziału l, 5, 2, 6 itd. powstaje ośmiokąt foremny wpisany
w okrÄ…g.
Rys. 20. Podział okręgu na cztery i osiem części [1]
W podobny sposób dokonuje się podziału okręgu na trzy, sześć i dwanaście części
(rys. 21).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rys. 21. Podział okręgu na trzy, sześć i dwanaście części [1]
Jeżeli przez punkt A leżący na okręgu mamy poprowadzić styczną do okręgu, to należy
wykonać następujące czynności (rys. 22): punkt A łączy się ze środkiem okręgu promieniem
OA i z punktu A wystawia prostą prostopadłą do promienia OA. Wyznaczona prosta jest
szukaną styczną. Jeżeli styczną do okręgu należy poprowadzić z punktu A leżącego poza
okręgiem, punkt A łączy się ze środkiem O okręgu. Na odcinku OA, jak na średnicy, rysuje
się okrąg do przecięcia się z danym okręgiem w punktach Ci D. Po połączeniu punktów
przecięcia C i D z punktem A otrzymuje się dwie proste styczne do danego okręgu, bo kąty
ACO i ADO są proste, jako kąty wpisane, oparte na średnicy.
Rys. 22. Styczna do okręgu przechodzącego przez punkt na nim leżący oraz przez punkt zewnętrzny [1]
Styczną do dwóch okręgów o promieniu R i r prowadzi się następująco: z punktu O
promieniem R  r rysuje się okrąg, następnie z punktu O1 kreśli w znany sposób styczną O1A
do tego okręgu (rys. 23). Odcinek OA przedłuża się do przecięcia z okręgiem o promieniu R
w punkcie B. Przez punkt B kreśli się prostą równoległą do O1A. Prosta przechodząca przez
punkty B i C jest żądaną styczną (zewnętrzną). Do danych dwóch okręgów o promieniach R
i r można też poprowadzić styczną wewnętrzną. Z punktu O promieniem R + r kreśli się
okrąg, a z punktu O1  styczną O1A. Promień O A poprowadzony przez punkt styczności
przecina okrąg o promieniu R w punkcie B. Przez punkt B kreśli się prostą równoległą do
O1A. Prosta przechodząca przez punkty B i C jest żądaną styczną.
Rys. 23. Styczne do dwóch okręgów: a) z zewnątrz, b) wewnątrz [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Dwie proste prostopadłe można połączyć łukiem o założonym promieniu rz. Połączenie
polega na wyznaczeniu dwóch punktów styczności A i B łuku z prostymi oraz punktu C
będącego środkiem tego łuku (rys. 24).
Rys. 24. A
ączenie linii prostopadłych łukiem [4]
Dwie proste przecinające się pod katem ostrym można połączyć łukiem o promieniu r
stycznym do nich (rys. 25).
Rys. 25. A
ączenie łukiem linii ukośnych [4]
a
Dwie proste równoległe można połączyć łukiem stycznym o promieniu rz = , gdzie
2
a jest odległością między prostymi (rys. 26).
Rys.26. A
ączenie prostych równoległych łukiem [4]
Aby połączyć okręgi łukiem wklęsłym o określonym promieniu R należy z punktu C1
i C2 wykreślić łuki o promieniu R1 + R oraz R2 + R do przecięcia się, a następnie wykreślić
proste przechodzące przez punkt przecięcia i punkty C1 i C2 oraz połączyć punkty przecięcia
łukiem o promieniu R. Podobnie łączymy okręgi łukiem wypukłym, tym razem jednak
promienie odejmuje siÄ™ (rys. 27).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 27. Kreślenie łuku okręgu stycznego do dwóch okręgów [1]
Owal to krzywa płaska zamknięta, składająca się z czterech łuków okręgu,
symetrycznych względem dwu osi owalu: dużej i małej. Każde dwa łuki owalu leżące
naprzeciw siebie są sobie równe (rys. 28). Konstruowanie owalu, gdy dane są obie osie
wykonuje się w następujący sposób: po narysowaniu dwóch wzajemnie do siebie
prostopadłych osi AB i CD, przecinających się w punkcie O, promieniem OA zakreśla się łuk
do przecięcia się z przedłużeniem osi OC w punkcie E. Punkt A łączy się prostą z punktem C,
po czym promieniem CE = OE - OC rysuje łuk do przecięcia z prostą AC w punkcie F.
Następnie kreśli się symetralną odcinka AF, która przetnie oś AB w punkcie O1
i przedłużenie osi CD w punkcie O2. Punkty O1 i O2 są szukanymi środkami łuków okręgów
o promieniach r i R. Drugą połowę owalu wykonujemy analogicznie do pierwszej.
Rys. 28. Kreślenie owalu [1]
Zastosowanie konstrukcji geometrycznych przy odwzorowywaniu części maszyn
ilustruje poniższy przykład rysunku klucza płaskiego (rys. 29). Konstrukcję zarysu szczęki
klucza maszynowego o rozwartości s rozpoczyna się od narysowania dwu linii punktowych
wzajemnie do siebie prostopadłych. Następnie z punktu O leżącego na ich przecięciu kreśli
się okrąg o średnicy s. Na nim opisuje się sześciokąt foremny, na którym z kolei należy
opisać okrąg o promieniu r. Wierzchołki sześciokąta oznaczone są cyframi l, 2, 3, 4, 5.
Z punktu O promieniem 2r rysuje się łuk 2' - 4' oraz z punktów 2 i 4 promieniem r - łuki l - 2'
i 5 - 4'. Przez punkty l i 3 kreśli się linię punktową, w odległości równej r od niej prowadzi się
dwie linie równoległe, które określą szerokość chwytu klucza. Aby wyokrąglić przejście
chwytu w główkę klucza łukami o promieniach r i 1,5 r, musimy znalez
ć znanym sposobem
środki łuków oznaczone punktami 6 i 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rys. 29. Przykład kreślenia rysunku klucza maszynowego: a), b), c) kolejne etapy konstrukcji szczęki [1]
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy konstrukcjÄ… geometrycznÄ…?
2. Jakie znasz podstawowe konstrukcje geometryczne?
3. W jaki sposób dokonuje się podziału okręgu na cztery równe części?
4. W jaki sposób rysuje się styczne do okręgu?
5. W jaki sposób łączy się okręgi łukami?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
StosujÄ…c konstrukcje geometryczne wykonaj rysunek techniczny przedmiotu
przedstawionego na rys. 30 zgodnie z zaznaczonymi wymiarami. Zastosuj odpowiednie
grubości linii rysunkowych. Zachowaj linie odzwierciedlające elementy konstrukcji
geometrycznej.
Rys. 30. PÅ‚ytka [4]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego,
4) dobrać przybory kreślarskie,
5) narysować ramkę i tabliczkę rysunkową,
6) narysować osie symetrii przedmiotu,
7) odwzorować przy pomocy konstrukcji geometrycznej przedmiot,
8) narysować krawędzie przedmiotu,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 arkusz papieru,
 przybory kreślarskie,
 gumka,
 ołówki.
Ćwiczenie 2
StosujÄ…c konstrukcje geometryczne wykonaj rysunek techniczny przedmiotu
przedstawionego na rys. 31 zgodnie z jego wymiarami. Zastosuj odpowiednie grubości linii
rysunkowych. Zachowaj linie odzwierciedlajÄ…ce elementy konstrukcji geometrycznej.
Rys. 31. Klucz płaski [4]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego,
4) dobrać przybory kreślarskie,
5) narysować ramkę i tabliczkę rysunkową,
6) narysować osie symetrii przedmiotu,
7) odwzorować przy pomocy konstrukcji geometrycznej przedmiot,
8) narysować krawędzie przedmiotu,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 arkusz papieru,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
 przybory kreślarskie,
 gumka,
 ołówki.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego?
ð ð
1) zastosować odpowiednią konstrukcję geometryczną?
ð ð
2) zastosować odpowiedni rodzaj i grubość linii rysunkowych?
ð ð
3) posługiwać się przyborami kreślarskimi?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.5. Rzutowanie aksonometryczne i prostokÄ…tne
4.5.1. Materiał nauczania
Rzutem nazywamy rysunkowe odwzorowanie przedmiotu lub bryły geometrycznej na
płaszczyz
nie rzutów, zwanej rzutnią, którą jest płaszczyzna rysunku. W przypadku
odwzorowywania przedmiotów płaskich na kartce papieru nie ma większego problemu,
ponieważ jego kształt zawiera się pomiędzy dwiema osiami zawartymi w płaszczyz
nie kartki.
Problem powstaje, gdy na arkuszu papieru powinniśmy odwzorować bryłę. Rozwiązano ten
problem poprzez rysowanie brył metodą rzutowania:
- aksonometrycznego,
- prostokÄ…tnego.
Rzut i rzutowanie w rysunku technicznym opisuje norma PN EN ISO 5456, w której
zdefiniowano następujące pojęcia:
- rzut  to graficzne przedstawienie przedmiotu, wykonanego według ustalonego sposobu
rzutowania zgodnie z zasadami opisanymi w PN,
- rzutowanie  to czynność wykonywana według określonych zasad prowadząca do
otrzymania dwuwymiarowego obrazu przedmiotu trójwymiarowego,
- rzut aksonometryczny  to poglÄ…dowe przedstawienie przedmiotu na jednej
płaszczyz
nie, dające trójwymiarowe wyobrażenie rysowanego obiektu.
AksonometriÄ… nazywamy rzutowanie modelu na jednÄ… rzutniÄ™. Rzuty przypominajÄ…
swoim wyglÄ…dem rysunki perspektywiczne stosowane w plastyce.
W rysunku technicznym znajdujÄ… zastosowanie trzy rodzaje aksonometrii - dimetria
ukośna, dimetria prostokątna i izometria (rys. 32). Poszczególne rzuty różnią się między sobą
sposobem ustawienia przedmiotu względem rzutni, co wiąże się ze zmianą długości
niektórych krawędzi. Rysunki aksonometryczne stosowane są do kreślenia rysunków
poglądowych. Rzadko wykorzystuje się je jako rysunki wykonawcze, gdyż przedstawienie
wymiarów jest tu trudne i nie zawsze możliwe.
Dimetria
Izometria Dimetria
ukośna
prostokÄ…tna
Rys. 32. Położenie osi współrzędnych X, Y, Z oraz zmiana wymiarów w aksonometriach: a) izometrii,
b) dimetrii prostokątnej, c) dimetrii ukośnej [4]
Reguły rysowania obiektów w rzutach aksonometrycznych polegają na tym, że główne
krawędzie przedmiotu  długość, wysokość i szerokość  rysuje się równolegle do osi
aksonometrycznych i stosuje się obowiązujące na nich skrócenia aksonometryczne.
Z trzech rodzajów rzutów najłatwiejsze do rysowania są rzuty ukośne (dimetria ukośna)
(rys. 32 c). Krawędzie przedmiotu równoległe do osi Z  wysokości i Y  szerokości rysuje
się bez skróceń, czyli w rzeczywistych wymiarach. Natomiast krawędzie równoległe do osi
X  gÅ‚Ä™bokoÅ›ci skraca siÄ™ o poÅ‚owÄ™ i rysuje je nachylone pod kÄ…tem 45° do pozostaÅ‚ych osi
(poziomej i pionowej).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. 33. Przykład figur płaskich w dimetrii ukośnej [4]
Rys. 34. Przykłady brył narysowanych w rzutach aksonometrycznych [9]
Najczęściej stosowane na rysunkach wykonawczych są rzuty prostokątne, które pokazują
przedmiot z kilku stron. Przyjęto układ rzutowania wykorzystujący trzy płaszczyzny
wzajemnie prostopadłe zwane rzutniami (rys. 35). Na każdej z nich przedstawiamy rzut
prostokątny przedmiotu. Płaszczyzny te nazywamy: I  rzutnia pionowa zwana główną,
II  rzutnia pozioma, III  rzutnia boczna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 35. Układ trzech rzutni [1, s. 60]
Rzut prostokątny powstaje w następujący sposób (rys. 36 i 37):
- przedmiot ustawiony zostaje równolegle do rzutni, tak aby znalazł się pomiędzy
obserwatorem a rzutniÄ…,
- patrzymy na przedmiot prostopadle do płaszczyzny rzutni,
- z każdego widocznego punktu prowadzimy linię prostopadłą do rzutni,
- punkty przecięcia tych linii z rzutnią łączymy odpowiednimi odcinkami, otrzymując rzut
prostokÄ…tny tego przedmiotu na danÄ… rzutniÄ™.
Rys. 36. Rzutowanie odcinka na trzy rzutnie [1]
Rys. 37. Rzutowanie trójkąta leżącego w płaszczyz
nie równoległej do rzutni pionowej [1]
Bryły należy ustawiać względem płaszczyzn rzutów (rzutni) tak, aby jak najwięcej
krawędzi i ścian zajmowało położenie równoległe do płaszczyzn rzutów. Rzuty ich w tym
ustawieniu odtwarzają bowiem rzeczywiste ich wymiary i kształty (rys. 38 i 39).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Rys. 38. Prostopadłościan w rzutach na trzy rzutnie [1]
Rys. 39. Przykład rzutu prostokątnego bryły złożonej [4]
Jeżeli trzy rzuty nie wystarczają do odwzorowania przedmiotu, zwłaszcza o budowie
niesymetrycznej i skomplikowanej, stosuje się rzutowanie prostokątne według tzw. metody
europejskiej E na sześć rzutni (rys. 40).
Rys. 40. Przykład rzutu prostokątnego na sześć rzutni [1]
Podstawową zasadą wyboru liczby rzutów potrzebnych do odwzorowania rysunkowego
danego przedmiotu jest zasada ograniczenia tej liczby do minimum niezbędnego do
przejrzystego przedstawienia przedmiotu oraz jego zwymiarowania. Rzut główny rysuje się
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
zawsze, a z pozostałych najczęściej stosuje się rzut z góry na rzutnią II i rzut od lewej strony
na rzutniÄ™ III.
Podczas rzutowania należy pamiętać o następujących zasadach:
- w rzucie głównym odwzorowujemy tę płaszczyznę, która ma najwięcej elementów
konstrukcyjnych,
- na rysunku wykonawczym nie rysujemy linii rzutni i nie oznaczamy rzutów.
- zawsze rysujemy przedmiot w tylu rzutach ile jest potrzebnych do jednoznacznego
odwzorowania przedmiotu na rysunku.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy aksonometriÄ…?
2. Jakie znasz rodzaje aksonometrii?
3. Jak zachowują się wymiary przedmiotów rysowanych w aksonometrii?
4. Co nazywamy rzutowaniem prostokÄ…tnym?
5. Na ilu rzutniach możemy odwzorować przedmiot?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz model bryły. Narysuj ten model w rzucie aksonometrycznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zmierzyć wymiary modelu,
4) dobrać format arkusza rysunkowego,
5) posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w rzucie
aksonometrycznym,
6) narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- modele brył,
- narzędzia pomiarowe,
- arkusze papieru,
- przybory kreślarskie,
- ołówki,
- gumka.
Ćwiczenie 2
Otrzymasz model bryły. Narysuj ten model za pomocą rzutowania prostokątnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zmierzyć wymiary modelu,
4) dobrać format arkusza rysunkowego,
5) posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w rzucie prostokątnym,
6) narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- modele brył,
- narzędzia pomiarowe,
- arkusze papieru,
- przybory kreślarskie,
- ołówki, gumka.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) odwzorować przedmiot w rzucie aksonometrycznym?
ð ð
2) odwzorować przedmiot płaski w rzucie prostokątnym?
ð ð
3) odwzorować bryłę za pomocą rzutowania prostokątnego?
ð ð
4) zastosować odpowiedni rodzaj i grubość linii rysunkowych?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.6. Widoki i przekroje
4.6.1. Materiał nauczania
Widoki sÄ… to rzuty odwzorowujÄ…ce przedmioty widziane z zewnÄ…trz, przekroje natomiast
odzwierciedlają wewnętrzną budowę przedmiotu.
W zależności od potrzeb i kształtów rysowanych przedmiotów rozróżniamy następujące
rodzaje widoków:
- podstawowy  jest to rzut główny przedmiotu w rzutowaniu prostokątnym na rzutnię
podstawowÄ… (rys. 41a),
- kompletny  odzwierciedla całą powierzchnię przedmiotu (rys. 41b),
- częściowy  odzwierciedla tylko fragment przedmiotu: po stronie urwania należy go
ograniczyć linią falistą (rys. 41c),
- pomocniczy  służy do odzwierciedlenia tych płaszczyzn przedmiotu, które nie są
równoległe do rzutni. Widok ten jest oznaczony strzałką opisaną dużą literą, prostopadle
skierowaną do powierzchni, która zostanie przedstawiona w formie widoku (rys. 42),
- cząstkowy  służy do odzwierciedlenia szczegółów przedmiotów: powinien być
wykonany linią ciągłą grubą i połączony z widokiem głównym linią osiową (rys. 43),
- cząstkowy w zwiększonej podziałce  jest rzutem obrazującym drobne szczegóły
przedmiotu, których w normalnej podziałce nie możemy dokładnie przedstawić ani
zwymiarować: widok ten należy oznaczyć a na rysunku w zwiększonej podziałce należy
wpisać wartość tej podziałki (rys. 44),
- widok rozwinięty  jest rzutem przedmiotu wygiętego przedstawionego przed zagięciem
lub rzutem rozwiniętego przedmiotu walcowego lub stożkowego,
- półwidok i ćwierćwidok  jest rzutem obrazującym tylko połowę lub jedną czwartą
przedmiotu (rys. 45 i 46).
Rys. 41. Przykłady widoków a) podstawowego, b) kompletnego, c) częściowego [4]
Rys. 42. Przykłady widoków pomocniczych [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Rys. 43. Przykład widoku cząstkowego [4]
Rys. 44. Przykład zastosowanie widoku o zwiększonej podziałce [4]
Rys. 45. Przykład widoku rozwiniętego [4]
Rys. 46. Przykłady zastosowania: a) półwidoku, b) ćwierćwidoku,
c) inny sposób rysowania półwidoków [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Kształty i zarysy wewnętrzne przedmiotów można odzwierciedlać na dwa sposoby:
- metodÄ… linii kreskowej,
- metodą przekrojów.
Metoda linii kreskowej polega na tym, że na tle widoku, linią kreskową cienką rysuje się
zarys wewnętrzny przedmiotu utworzony przez otwory lub wnęki (rys. 47). Czytelność
takiego rzutu zmniejsza się jednak wraz ze stopniem złożoności kształtów wewnętrznych,
co jest podstawowÄ… wadÄ… tej metody.
Rys. 47. Wewnętrzne zarysy przedmiotów odwzorowane linią kreskową [4]
W celu przedstawienia na rysunkach technicznych wewnętrznych zarysów przedmiotów
w sposób przejrzysty i w celu dokładnego ich zwymiarowania stosuje się przekroje
rysunkowe. Przekrój powstaje przez przecięcie przedmiotu w interesującym nas miejscu
wyobrażalną płaszczyzną (rys. 48). Następnie  również w wyobraz
ni  odrzucamy przedniÄ…
część przeciętego przedmiotu, a drugą część rysujemy w rzucie prostokątnym z widocznym
już wewnętrznym ukształtowaniem. Miejsce, w którym dokonano przekroju, oznaczamy
równolegÅ‚ymi liniami ciÄ…gÅ‚ymi cienkimi rysowanymi pod kÄ…tem 45°.
Rys. 48. Zasada powstawania przekrojów [4]
Położenie płaszczyzny przekroju oznaczamy w rzucie dwiema krótkimi grubymi
kreskami nieprzecinającymi zarysu przedmiotu oraz strzałkami wskazującymi kierunek
rzutowania przekroju, umieszczonymi w odległości 2 3 mm od zewnętrznych końców kresek
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
(rys. 49). Płaszczyznę przekroju oznacza się dwiema jednakowymi wielkimi literami, które
pisze się obok strzałek, a nad rzutem przekroju powtarza się te litery, rozdzielając je poziomą
kreskÄ…. Rzut przekroju kreskujemy. Pochylenie linii powinno wynosi 45° do linii zarysu
przedmiotu. Odległość kresek wynosi od 0,5 mm dla małych przekrojów do 5 mm dla
przekrojów dużych przedmiotów. W przekrojach dwóch (lub większej liczby) części
stykających się ze sobą  przylegających do siebie  kreskowanie powinno różnić się
kierunkiem lub podziałką. Należy pamiętać, że ten sposób kreskowania dotyczy przedmiotów
wykonanych ze stali, żeliwa, metali kolorowych. Przekroje przedmiotów z innych materiałów
majÄ… inne znormalizowane oznaczenia.
Rys. 49. Oznaczenie przekroju [1]
Liczba przekrojów przedmiotu powinna być ograniczona do liczby niezbędnej do
jednoznacznego określenia jego konstrukcji. Zależy ona od trafnego wyboru płaszczyzn
przecięcia. Płaszczyzny te mogą bowiem przebiegać pionowo, poziomo lub ukośnie wzdłuż
lub w poprzek przedmiotu, mogą przecinać go całkowicie, po linii prostej lub łamanej.
Zależnie od tego, jaką część przedmiotu płaszczyzna przekroju obejmuje, przekroje bywają:
całkowite i cząstkowe oraz półprzekroje i ćwierćprzekroje.
Zależnie od liczby płaszczyzn tworzących przekrój rozróżnia się przekroje: proste
(rys. 50), gdy użyto jednej płaszczyzny, złożone, gdy płaszczyzn jest więcej (przekroje:
łamany i stopniowy). Przekrój przedmiotu o zarysie zaokrąglonym może być wykonany
płaszczyzną walcową, a potem wyprostowany  jest to tzw. przekrój rozwinięty.
Przekrój całkowity powstaje w wyniku przecięcia przedmiotu umowną płaszczyzną
przechodzącą przez cały przedmiot. Ponieważ na rysunku ślad płaszczyzny cięcia stanowi
linię prostą, przekrój taki nazywamy przekrojem prostym (rys. 50).
Rys. 50. Przykład przekroju całkowitego prostego [1]
W przedmiotach niewymagających rysunkowego odwzorowania w postaci całkowitego
przekroju, by pokazać istotne szczegóły, stosuje się przekroje cząstkowe. Linię obrysu
przekroju czÄ…stkowego rysuje siÄ™ liniÄ… cienka falistÄ… lub cienka zygzakowÄ… (rys. 51).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Rys. 51. Przykłady zastosowania przekrojów cząstkowych [4]
Jeśli szczegóły przedmiotu nie mogą być dokładnie przedstawione w przyjętej podziałce
rysunku, to należy wykonać odrębny przekrój szczegółu w zwiększonej podziałce (rys. 52).
W takim przypadku szczegół należy ograniczyć okręgiem wykonanym linią cienką i oznaczyć
na linii odniesienia wielką literą alfabetu łacińskiego, np. A. Takie samo oznaczenie powinno
być powtórzone nad odpowiednim powiększeniem szczegółu z podaniem podziałki. Przekrój
narysowany w zwiększonej podziałce, może zawierać szczegóły przedmiotu niepokazane na
rysunku wykonanym w ogólnej podziałce.
Rys. 52. Przykład przekroju cząstkowego powiększonego [4]
W przypadku przedmiotów o powierzchniach walcowych można na jednym z rzutów
narysować przedmiot w rozwinięciu, podając kierunek rzutowania oraz znak graficzny
rozwinięcia (rys. 53).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Rys. 53. Przykład przekroju rozwiniętego [1]
W przypadkach przedstawiania przedmiotów w półprzekroju lub ćwierćprzekroju
symetria powinna być zaznaczona przez umieszczenie na końcach osi symetrii dwóch
równoległych kresek długości 3,5 mm, rysowanych linią cienką (rys. 54).
Rys. 54. Przykłady rysunkowe: a) półprzekrój, b) ćwierćprzekrój [4]
Bardzo często na jednym rzucie rysuje się przedmiot w półwidoku i półprzekroju
(rys. 55). Należy wtedy pamiętać, że przy poziomym położeniu osi symetrii półwidok
rysujemy nad osią, a półprzekrój pod osią, natomiast przy pionowym położeniu osi symetrii
półwidok rysuje się z lewej strony osi, a półprzekrój z prawej. Linią odgraniczającą półwidok
od półprzekroju jest cienka linia punktowa osi symetrii. Wszystkie krawędzie należy rysować
linią grubą. Przekrój połówkowy stosujemy, gdy na jednym rzucie, ze względu na prostotę
budowy przedmiotu, chcemy pokazać zarówno jego widok zewnętrzny jak i wewnętrzny.
Rys. 55. Przykład przekroju połówkowego [4]
Jeżeli przekrój wykonuje się trzema lub więcej płaszczyznami, których ślady tworzą
linię łamaną o kątach prostych, to przekrój taki nazywa się przekrojem złożonym stopniowym
(rys. 56a). W rzucie takiego przekroju przedstawia się te części przekroju, które leżą
w płaszczyznach równoległych do rzutni. Miejsca przecinania się płaszczyzn przekroju
oznaczamy krótkimi cienkimi liniami grubymi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Jeżeli przekrój przedmiotu wykonuje się dwiema lub więcej płaszczyznami, których ślady
tworzą linię łamaną o kątach rozwartych, to przekrój należy sprowadzić do jednej
płaszczyzny rzutów. Taki przekrój nazywa się przekrojem złożonym łamanym (rys. 56b).
Rys. 56. Przykład przekroju złożonego: a) stopniowego, b) łamanego [1, 4]
Jeśli płaszczyzna przekroju przechodzi wzdłuż ścian, żeber i ramion kół, to wówczas te
elementy rysuje się zawsze w widoku, czyli w taki sposób jak gdyby leżały one tuż za
płaszczyzną przekroju (rys. 57). Nie wykonuje się również przekrojów wzdłużnych przez
nity, kołki, śruby, wkręty, wałki, kliny i zawleczki oraz ogniwa łańcuchów  rysuje się je
zawsze w widoku. Na rysunkach złożeniowych również nakrętki i podkładki należy rysować
w widoku.
Rys. 57. Przykłady rysunkowe elementów, których nie kreskujemy na przekrojach [1]
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy widokiem?
2. Jakie znasz rodzaje widoków?
3. W jakim celu stosujemy przekroje na rysunku technicznym?
4. Jakie znasz rodzaje przekrojów?
5. W jakich przypadkach stosuje siÄ™ przekroje Å‚amane i stopniowe?
6. Kiedy stosuje siÄ™ przekroje i widoki czÄ…stkowe?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz model tulei. Narysuj ten model w wybranym przez Ciebie przekroju.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zmierzyć wymiary modelu,
4) dobrać format arkusza rysunkowego,
5) posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w przekroju,
6) narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- modele tulei,
- narzędzia pomiarowe,
- arkusze papieru,
- przybory kreślarskie,
- ołówki,
- gumka.
Ćwiczenie 2
Otrzymasz płytkę z wykonanymi otworami. Narysuj płytkę w przekroju stopniowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zmierzyć wymiary płytki,
4) dobrać format arkusza rysunkowego,
5) posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w przekroju stopniowym,
6) narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- płytki,
- narzędzia pomiarowe,
- arkusze papieru,
- przybory kreślarskie,
- ołówki, gumka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić rodzaje widoków?
ð ð
2) wymienić rodzaje przekrojów?
ð ð
3) narysować widok cząstkowy?
ð ð
4) narysować model w przekroju prostym?
ð ð
5) narysować model w przekroju złożonym?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
4.7. Wymiarowanie przedmiotów na rysunkach
4.7.1. Materiał nauczania
Wymiarowanie, czyli podawanie wymiarów na rysunkach technicznych jest objęte
normą: PN-ISO 129:1996  Rysunek techniczny  Wymiarowanie  Zasady ogólne 
Definicje  Metody wykonania i oznaczenia specjalne . Wymiar rysunkowy to wielkość
liniowa lub kątowa wyrażona w określonych jednostkach miary, której formę graficzną
stanowi zespół linii, znaków i liczb. Wymiar przedstawiamy za pomocą: linii wymiarowej,
ograniczonej znakami ograniczenia linii wymiarowych, pomocniczych linii wymiarowych,
liczby wymiarowej oraz często znaków wymiarowych (rys. 58).
Rys. 58. Elementy wymiaru rysunkowego: 1  linia wymiarowa, 2- znak ograniczajÄ…cy wymiar, 3  liczba
wymiarowa, 4  pomocnicza linia wymiarowa, 5  znak wymiarowy, 6  oznaczenie poczÄ…tku linii
wymiarowej, 7  linia odniesienia [4]
Linie wymiarowe i linie pomocnicze rysowane są linią cienką ciągłą. Linię wymiarową
należy prowadzić równolegle do wymiarowanego odcinka prostoliniowego (rys. 59).
Przy wymiarowaniu kąta linią wymiarową jest łuk okręgu, zatoczonego z wierzchołka tego
kąta. Liniami wymiarowymi nie powinny być linie zarysu, pomocnicze linie wymiarowe
i osie symetrii oraz ich przedłużenia. Linie wymiarowe nie powinny się przecinać
z wyjątkiem linii wymiarowych średnic okręgów współśrodkowych. W przypadku
wymiarowania średnicy okręgu dopuszcza się urywanie linii wymiarowych w odległości
2-10 mm poza środkiem okręgu lub osią symetrii.
Rys. 59. Linie wymiarowe i pomocnicze linie wymiarowe [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Odstęp między równoległymi liniami wymiarowymi powinien być jednakowy i nie
mniejszy niż 7 mm, a odstęp między linią wymiarową a linią zarysu  nie mniejszy niż 10
mm. Linie wymiarowe można umieszczać w obrębie zarysu przedmiotu, jeżeli nie zaciemnia
to rysunku. Pomocnicze linie wymiarowe prowadzi siÄ™ prostopadle do kierunku
odpowiadających im wymiarów. Pomocnicze linie wymiarowe mogą również przechodzić
przez tzw. teoretyczne krawędzie przedmiotu, jeżeli rzeczywiste krawędzie dotyczą
powierzchni zbieżnych i są zaokrąglone (rys. 59g, h). Przy wymiarowaniu długości luku
okrÄ™gu opartego na kÄ…cie nie wiÄ™kszym niż 90° pomocnicze linie wymiarowe sÄ… prostopadÅ‚e
do cięciwy łuku (rys. 59e). Przy wymiarowaniu długości łuku opartego na kącie większym od
90° pomocnicze linie wymiarowe prowadzi siÄ™ promieniowo (rys. 59i). Należy unikać
wzajemnego przecinania się linii zarówno wymiarowych, jak i pomocniczych oraz
prowadzenia ich równolegle do linii kreskowania przekroju.
Rys. 60. Przykłady rozmieszczania linii i liczb wymiarowych [1]
Znakami ograniczenia linii wymiarowych mogą być groty, ukośne kreski i oznaczenia
początków linii wymiarowych (rys. 61). W przypadku braku miejsca na groty na końcach linii
wymiarowej linię tę przedłuża się, a groty rysuje na zewnątrz wymiarowanego elementu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Rys. 61. Przykłady zakończeń linii wymiarowych [4]
W rysunku technicznym maszynowym najczęściej wykorzystujemy grot zamknięty
zaczerniony (rys. 61c) oraz w uzupełnieniu przy małych wymiarach ukośne kreski (rys. 61d).
Liczby wymiarowe wyrażają długości wymiarów w milimetrach z pominięciem przy
liczbie skrótu mm. Wartości kątów podaje się w stopniach, minutach i sekundach kątowych.
Liczby wymiarowe występujące na jednym arkuszu rysunkowym należy pisać cyframi
o jednakowej wysokości i umieszczać nad liniami wymiarowymi w odległości 0,5 1,5 mm od
linii w pobliżu jej środka. Odstępstwem od tego jest wpisywanie liczby wymiarowej na
przedłużeniu linii wymiarowej lub odnośniku. Zasadę tą stosujemy, gdy liczba wymiarowa
nie mieści się pomiędzy pomocniczymi liniami wymiarowymi. Liczby wymiarowe nie
powinny być przecięte żadnymi liniami. W przypadkach koniecznych w miejscu
umieszczenia liczby wymiarowej należy przerwać linie rysunkowe zarysu, osie symetrii czy
linie kreskowania.
Przy liczbach wymiarowych stosuje się także znaki wymiarowe. Znaki wymiarowe pisze
się przed liczbami wymiarowymi z wyjątkiem znaku długości łuku, który powinien być
umieszczony nad liczbÄ… wymiarowÄ… (tabela 5).
Tabela 5. Znaki wymiarowe [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
 Prócz już wymienionych sposobów i zasad wymiarowania istnieją jeszcze ogólne reguły
prawidłowego wymiarowania przedmiotów, zwane zasadami wymiarowania. Są one
następujące:
- zasada niepowtarzania wymiarów  nie należy podawać tego samego wymiaru
przedmiotu więcej niż jeden raz, bez względu na liczbę rzutów,
- zasada pomijania wymiarów oczywistych  nie podajemy wymiarów takich jak kÄ…t 0° lub
90° oraz podziaÅ‚ki elementów równomiernie rozmieszczonych na okrÄ™gu,
- zasada grupowania wymiarów  wymiary dotyczące tego samego szczegółu
konstrukcyjnego przedmiotu, np. rowka, występu itp., jeżeli to możliwe powinny być
zgrupowane na jednym rzucie,
- zasada otwartych łańcuchów wymiarowych  w łańcuchu wymiarowym należy pominąć
jeden z wymiarów przyjęty jako wypadkowy,
- zasada wymiarowania od baz wymiarowych  wymiary różnych elementów należy
podawać od przyjętej bazy wymiarowej; baza wymiarowa jest to element geometryczny
przedmiotu ( powierzchnia, krawędz
, oÅ› symetrii lub punkt).
Poniżej zostały przedstawione przykłady wymiarowania części maszynowych.
Rys. 62. Przykłady wymiarowania powierzchni walcowych [4]
Rys 63. Przykłady wymiarowania powierzchni kulistych [4]
Rys. 64. Wymiarowanie do krawędzi teoretycznych [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Rys. 65. Przykłady wymiarowania łuków i promieni [4]
Rys. 66. Wymiarowanie stożków [4]
Rys. 67. Wymiarowanie ścięć [4]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Rys. 68. Wymiarowanie elementów powtarzających się [4]
Rys. 69. Wymiarowanie przedmiotów krzywoliniowych [2]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… podstawowe zasady wymiarowania?
2. Jak brzmi zasada niepowtarzania wymiarów?
3. Jakie wymiary zalicza się do grupy wymiarów oczywistych?
4. Jaki symbol umieszczony przy liczbie wymiarowej wskazuje: średnicę, przedmiot
kwadratowy, promień, kulę?
5. Jaka zasada obowiÄ…zuje przy umieszczaniu liczb wymiarowych?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz rysunek techniczny części maszynowej. Twoim zadaniem jest zwymiarowanie
rysunku zgodnie z zasadami wymiarowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) posługując się przyborami kreślarskimi zwymiarować rysunek,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunek części maszynowej,
- narzędzia pomiarowe,
- arkusze papieru,
- przybory kreślarskie,
- ołówki,
- gumka.
Ćwiczenie 2
Otrzymasz rysunek techniczny części maszynowej. Twoim zadaniem jest sprawdzenie
poprawności naniesionych wymiarów na rysunku i wskazanie ewentualnych błędów oraz
naniesienie wymiarów zgodnie z zasadami wymiarowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z rysunkiem,
4) dokonać analizy rysunku,
5) wskazać błędnie naniesione wymiary,
6) dokonać korekty błędnie naniesionych wymiarów,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunek części maszynowej,
- narzędzia pomiarowe,
- arkusze papieru,
- przybory kreślarskie,
- ołówki,
- gumka.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zwymiarować przedmioty przestrzegając zasad wymiarowania?
ð ð
2) zastosować znaki wymiarowe?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
4.8. Rysunki wykonawcze i złożeniowe
4.8.1. Materiał nauczania
Rysunki wykonawcze są to osobne rysunki poszczególnych części danego mechanizmu.
Przy projektowaniu nowego urzÄ…dzenia lub maszyny rysunki wykonawcze opracowuje siÄ™ na
podstawie zatwierdzonego rysunku złożeniowego. Rysunek wykonawczy musi być
szczegółowo opracowany pod względem rysunkowym, wymiarowym oraz technologicznym,
gdyż jest on podstawą do bezpośredniego wykonania danej części w warsztacie, jej kontroli
i odbioru.
Rysunek wykonawczy zawiera tabliczkÄ™ rysunkowÄ… umieszczonÄ… w prawym dolnym
rogu arkusza (rys. 70). Tabliczka rysunku wykonawczego zawiera dane dotyczące części
przedstawionej na rysunku, podziałkę rysunku, nazwę firmy oraz nazwiska kreślarza.
Rys. 70. Rysunek wykonawczy wału [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
Rys. 71. Rysunek wykonawczy koła zębatego [1]
Na rysunku wykonawczym, prócz wymiarowania muszą być zawarte informacje, które
pozwolą na dotrzymanie podczas ich wykonywania wszystkich wymagań narzuconych przez
konstruktora danego elementu (rys. 71). Do informacji tych zaliczamy:
- oznaczenia stanu powierzchni,
- tolerancje kształtu,
- tolerancje położenia,
- tolerancje wymiarów liniowych,
- pasowania wymiarów,
- informacje o obróbce cieplnej elementu,
- oznaczenia powłok nałożonych na powierzchnię,
- oznaczenia spoin w przypadku rysunku wykonawczego elementów spawanych.
Stan powierzchni przedmiotu określa się przede wszystkim przez oznaczenie jej
chropowatości. W przypadkach szczególnych  dodatkowo oznacza się kierunkowość
struktury oraz falistość powierzchni. Chropowatość powierzchni oznacza się znakiem
ogólnym w postaci dwóch nierównych ramion tworzÄ…cych kÄ…t 60° (rys. 72). Znak rysuje siÄ™
liniami cienkimi, a wierzchołek znaku (kąta) umieszcza się na rozpatrywanej powierzchni
przedmiotu lub na odpowiedniej linii odniesienia.
Rys. 72. Znak ogólny chropowatości (h  wysokość pisma na rysunku) [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
Tabela 6. Oznaczenia chropowatości powierzchni zależnie od sposobu wytwarzania [1]
Znak
Lp. Zastosowanie
chropowatości
Sam znak może być stosowany tylko w zbiorczych oznaczeniach chro-
l
powatości
Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
2 chropowatości (Ra) może być uzyskana przez zdjęcie lub bez zdjęcia
warstwy materiału
Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
3
chropowatości (Ra) powinna być uzyskana przez zdjęcie warstwy
materiału
Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
4
chropowatości (Ra) powinna być uzyskana bez zdjęcia warstwy materiału
Chropowatość powierzchni bez wartości liczbowej a parametru
chropowatości (Ra) powinna być zachowana z poprzedniego procesu
5
technologicznego lub w przypadku przedmiotów wykonanych z materia-
łów hutniczych o określonym profilu i wymiarach
Jeżeli określona chropowatość ma być uzyskana przez zdjęcie warstwy materiału, to znak
ogólny zamyka się kreską, a gdy powinna uzyskana bez usuwania materiału  w znak ogólny
wpisuje się okrąg. Sposób obróbki (np. szlifowanie, polerowanie), wymagany do uzyskania
określonej chropowatości powierzchni, podaje się słownie nad półką znaku chropowatości
(tabela 6).
Chropowatość powierzchni określa się za pomocą parametru Ra zwanego średnią
arytmetyczną odchylenia profilu od linii średniej. Wartość liczbową w mikrometrach
parametru Ra wpisuje się nad znakiem w rozwidleniu ramion kąta. Uprzywilejowane wartości
liczbowe parametru Ra według PN są następujące: 400; 200; 100; 50; 25; 12,5; 6,3; 1,60;
0,80; 0,40; 0,20; 0,100; 0,050; 0,025; 0,012 µm.
Znak chropowatości wstawia się tak, aby można było go odczytać patrząc z dołu lub
z prawej strony rysunku.
Na rysunku przedmiotu znak chropowatości powierzchni należy umieszczać (rys. 73):
- na liniach zarysu,
- na pomocniczych liniach wymiarowych,
- nad półkami linii odniesienia,
- na liniach wymiarowych lub ich przedłużeniach,
- w przerwie pomocniczych linii wymiarowych w miejscu umieszczenia znaku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
Rys. 73. Przykłady umieszczania znaków chropowatości [1]
Zbiorcze oznaczenia chropowatości różnych powierzchni (rys. 74) stosowane są, gdy:
- chropowatość wszystkich powierzchni przedmiotu jest jednakowa; oznaczenie
chropowatości podawane jest tylko raz, w górnym prawym rogu rysunku,
- przeważająca liczba powierzchni przedmiotu ma taką samą chropowatość; oznaczenie
chropowatości tych powierzchni umieszcza się w prawym górnym rogu rysunku przed
znakiem ogólnym ujętym w nawiasy; znak ogólny ujęty w nawiasy informuje, że oprócz
chropowatości określonej znakiem zbiorczym (przed nawiasem) istnieją jeszcze
powierzchnie, których chropowatość jest inna niż zbiorcza podana bezpośrednio na
rysunku.
Wysokość zbiorczych znaków chropowatości powinna być 1,4 2 razy większa niż
oznaczeń indywidualnych pozostałych powierzchni.
Rys. 74. Zbiorcze oznaczenia chropowatości powierzchni [1]
Oznaczenie graficzne tolerancji kształtu i położenia stanowią (rys. 75):
- ramka tolerancji,
- znak tolerancji,
- wartość liczbowa tolerancji,
- literowe oznaczenie elementu odniesienia (tylko w przypadku tolerancji położenia
i tolerancji złożonych).
Tolerowanie kształtu podaje się na rysunkach umownie w postaci ramki prostokątnej,
wykonanej linią ciągłą cienką, podzielonej na dwa pola. W pierwszym polu umieszcza się
znak (symbol) rodzaju tolerancji, w drugim  wartość liczbową odchyłki wyrażoną
w milimetrach. RamkÄ™ tolerancji Å‚Ä…czy siÄ™ z elementem tolerowanym (liniÄ… konturowÄ… lub
linią pomocniczą) za pomocą linii odniesienia zakończonej strzałką. Linia odniesienia jest
doprowadzana do elementu tolerowanego zawsze pod kÄ…tem prostym (rys. 76).
Linia odniesienia jest przedłużeniem jednego z boków ramki lub może być doprowadzona do
środka jednego z boków (lewego lub prawego) ramki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
0,1 A
Rys. 75. Przykładowy zapis tolerancji
Rys. 76. Sposoby rysowania linii łączącej ramkę tolerancji z zarysem części [1]
W poniższej tabeli znajdują się przykłady oznaczeń tolerancji kształtu.
Tabela 7. Przykłady tolerancji kształtu [1]
Tolerancja Znak Przykład oznaczania
Prostoliniowości
Płaskości
Okrągłości
Walcowości
Zarysu przekroju
wzdłużnego walca
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
Tabela 8. Przykłady tolerancji położenia [1]
Tolerancja Znak Przykład oznaczania
Równoległości
Prostopadłości
Nachylenia
Współosiowości
i współśrodkowości
Symetrii
Przecinania siÄ™ osi
Pozycji punktu
Tolerancja bicia
promieniowego i osiowego
Tolerancję położenia (tabela 8) oznacza się identycznie jak w przypadku tolerowania
kształtu przez podanie w ramce znaku tolerancji i jej wartości liczbowej. Stosuje się natomiast
kilka sposobów łączenia ramki z elementami tolerowanymi:
- gdy elementy są wzajemnie tolerowane i traktuje się je jako równorzędne, ramkę łączy się
liniami odniesienia zakończonymi strzałkami z obydwoma elementami; gdy elementami
tolerowanymi są osie lub płaszczyzny symetrii, linie odniesienia są przedłużeniem linii
wymiarowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
- gdy jeden z elementów tolerowanych jest elementem odniesienia, linię odniesienia
dochodzącą do tego elementu zakańcza się zaczernionym trójkątem, którego podstawa
leży na konturze tego elementu lub na odpowiedniej linii pomocniczej; zaczerniony
trójkąt może zastąpić jedną ze strzałek wymiarowych,
- gdy ramki nie można połączyć w sposób prosty z elementem tolerowanym, jeden
z elementów tolerowanych oznacza się dużą literą obwiedzioną kwadratową ramką.
Ramkę litery łączy się z elementem tolerowanym krótką linią zakończoną strzałką
w przypadku elementów wzajemnie tolerowanych, trójkątem zaczernionym lub pustym
w przypadku elementu odniesienia. TakÄ… samÄ… literÄ™ wpisuje siÄ™ w dodatkowe, trzecie pole
ramki podstawowej (za rodzajem tolerowania i wartością tolerancji). Jeżeli dwa elementy
przedmiotu tworzą wspólny element odniesienia, to każdy z tych elementów należy oznaczyć
oddzielnie wielką literą, a w trzecim polu ramki tolerancji wpisać te litery oddzielając je
poziomÄ… kreskÄ….
Wykonanie przedmiotu ściśle według żądanych wymiarów podanych na rysunku jest
prawie niemożliwe. Konstruktor przewiduje, jakie mogą być największe dopuszczalne
odchyłki wymiarów, aby przedmiot spełniał swoje zadanie. Ważne wymiary na rysunkach
wykonawczych powinny zawierać wymiar nominalny oraz dopuszczalne odchyłki wymiarów.
Ustalenie odchyłek i wpisywanie ich na rysunkach nazywa się tolerowaniem wymiarów.
Wymiar, który ma podaną granicę górną i dolną, nazywa się wymiarem tolerowanym.
Przy tolerowaniu swobodnym wymiarów wartości odchyłek są dobierane przez
konstruktora, zwykle w głąb materiału (rys. 77). W rysunkach technicznych podaje się
odchyłki za wymiarem nominalnym, pisząc je cyframi o wysokości równej liczbie
wymiarowej. Górną odchyłkę należy pisać u góry, dolną u dołu poprzedzone znakiem +
lub -, odchyłkę graniczną równą zeru podaje się bez znaku + lub -. Jeżeli odchyłki górna
i dolna mają równe wartości bezwzględne i różnią się tylko znakiem, to za wymiarem
nominalnym pisze się wartość bezwzględną odchyłek poprzedzoną znakiem ą.
Rys. 77. Sposoby wpisywania odchyłek [1]
Przy tolerowaniu normalnym w projektowaniu oraz w budowie maszyn i urządzeń
obowiązuje stosowanie znormalizowanych wymiarów nominalnych: średnic wałków,
otworów oraz wymiarów długościowych. Właściwy dobór wartości odchyłek związany
z doborem odpowiedniej tolerancji wymiaru ma bezpośrednie znaczenie dla pracy
i współpracy poszczególnych części maszyny oraz stwarza możliwość pełnej ich zamienności.
Układ tolerancji normalnych został opracowany przez Polski Komitet Normalizacyjny
i określa go Polska Norma. W układzie tolerancji normalnych przyjęto położenia pól
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
tolerancji względem wymiaru nominalnego, które oznacza się dla otworów  dużymi literami
alfabetu łacińskiego, dla wałków  małymi literami alfabetu łacińskiego (rys. 78).
Tolerowanie normalne wymiaru może być:
 symbolowe,
 liczbowe,
 mieszane.
Tolerowanie symbolowe obejmuje oznaczenie składające się z:
 wymiaru nominalnego,
 symbolu literowego położenia pola tolerancji,
 symbolu cyfrowego klasy dokładności.
Rys. 78. Graficzne przedstawienie położeń pól tolerancji względem wymiaru nominalnego [1]
Tolerowanie liczbowe wymaga podania po wymiarze nominalnym wartości odchyłek
ustalonych w normach w zależności od przyjętego położenia tolerancji i klasy dokładności.
Tolerowanie mieszane jest połączeniem tolerowania symbolowego i liczbowego, tzn. za
wymiarem nominalnym należy podać symbol położenia pola tolerancji i klasę dokładności
oraz ujęte w nawias odchyłki odpowiadające tej tolerancji.
Na rysunkach wykonawczych często podaje się symbol tolerancji normalnej przy
wymiarze nominalnym, a odpowiadające tej tolerancji odchyłki umieszcza się dodatkowo
w odpowiednich ramkach w lewym górnym rogu rysunku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
Rys. 79. Sposoby tolerowania normalnego wymiarów [1]
Rysunek złożeniowy przedstawia złożenie poszczególnych części mechanizmu, maszyny
lub urządzenia oraz ich wzajemne usytuowanie (rys. 80). Rysunki złożeniowe mogą
przedstawiać całą maszynę lub urządzenie oraz poszczególne zespoły.
Na każdym rysunku złożeniowym musi być umieszczona w prawym dolnym rogu
arkusza tabliczka rysunkowa o szerokości nieprzekraczającej 180 mm. Tabliczka ta składa się
z tabliczki podstawowej (zaznaczonej linią grubą) z dodatkowych rubryk z wykazem części
umieszczonych nad tabliczką podstawową. Wszystkie części wchodzące w skład mechanizmu
przedstawionego na rysunku złożeniowym muszę być ponumerowane zgodnie z wykazem
części. Numer części podkreśla się linią grubą, łącząc ją cienką linią odniesieniową
z odpowiednią częścią na rysunku złożeniowym. Cyfry numerów części powinny być
1,5 3 razy wyższe od cyfr wymiarowych oraz rozmieszczone w pionowych kolumnach lub
poziomych rzędach wokół rysunku. Kolejność numeracji części może być wykonana na dwa
sposoby: pierwszy, polega na numerowaniu części według ich wielkości i ważności,
rozpoczynając od części odlewanych i kończąc na elementach znormalizowanych, jak śruby,
nakrętki itp. Drugi system polega na kolejnym numerowaniu części bez względu na ich
znaczenie i wielkość. Ułatwia on odszukanie danej części na rysunku złożeniowym,
szczególnie, gdy jest ich wiele.
Rysunek złożeniowy może zawierać pewne wymiary będące charakterystycznymi
wymiarami dla danej maszyny czy urządzenia lub też określające żądane i konieczne
wzajemne położenie części po zmontowaniu. Na rysunkach złożeniowych całych maszyn lub
urządzeń można podać ich wymiary zewnętrzne oraz niektóre wymiary charakterystyczne.
Na rysunkach złożeniowych zespołów można podać wymiary mające bezpośredni związek
i wpływ na wymiary w innych zespołach (np. położenie osi).
Na rysunku złożeniowym części ruchowych danego mechanizmu można przedstawić ich
położenie krańcowe, rysując je linią cienką dwupunktową. Na rysunkach złożeniowych często
podaje się uwagi dotyczące operacji, takich jak malowanie, czernienie itp., które mają być
wykonane po całkowitym zmontowaniu danego zespołu. Uwagi te wpisuje się w prawej
dolnej części arkusza obok tabliczki lub nad tabliczką rysunkową.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
Rys. 80. Rysunek złożeniowy wspornika z kołem łańcuchowym [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym charakteryzuje siÄ™ rysunek wykonawczy?
2. Jakie informacje sÄ… zawarte na rysunku wykonawczym?
3. W jaki sposób umieszczamy na rysunkach znaki chropowatości?
4. Z czego składa się graficzne oznaczenie tolerancji kształtu?
5. Jakie znasz rodzaje tolerancji położenia?
6. Jakie są trzy sposoby tolerowania wymiarów?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz rysunek złożeniowy zespołu. Zapoznaj się z treścią rysunku i udziel
odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jak nazywa się zespół przedstawiony na rysunku?
2. W jakiej podziałce został narysowany?
3. Z ilu elementów jest zbudowany?
4. Wymień elementy znormalizowane.
5. Jakie są wymiary gabarytowe zespołu przedstawionego na rysunku?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z rysunkiem,
4) udzielić pisemnej odpowiedzi na postawione w treści zadania pytania,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- rysunek złożeniowy,
- Polskie Normy,
- arkusze papieru,
- pisaki.
Ćwiczenie 2
Otrzymasz wałek wielostopniowy. Wykonaj rysunek wykonawczy tego wałka,
zwymiaruj ten rysunek, nanieś wymiary tolerowane i chropowatość powierzchni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zmierzyć wymiary wałka,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
4) dobrać format arkusza rysunkowego,
5) posługując się przyborami kreślarskimi narysować rysunek wykonawczy wałka,
6) narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
 wałek wielostopniowy,
 narzędzia pomiarowe,
 arkusze papieru,
 przybory kreślarskie,
 ołówki, gumka.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) odczytać informacje zawarte na rysunku złożeniowym?
ð ð
2) narysować rysunek złożeniowy prostego zespołu?
ð ð
3) odczytać informacje zawarte na rysunku wykonawczym?
ð ð
4) narysować rysunek wykonawczy prostego przedmiotu?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
4.9. Symbole graficzne stosowane w rysunku elektrycznym
4.9.1. Materiał nauczania
Odwzorowanie układów elektrycznych odbywa się za pomocą znormalizowanych
symboli graficznych. Symbol graficzny elektryczny to znak graficzny oznaczajÄ…cy obiekt
elektryczny (wyrób, instalację, zespół urządzeń lub pojedyncze urządzenia, maszynę, aparat
lub inną część) lub określający jego podstawowe cechy (tabela 9). Wygląd każdego symbolu
graficznego elektrycznego powinien spełnić warunki określone Polskimi Normami.
Symbole graficzne zgodnie z PolskÄ… NormÄ… dzielimy na symbole:
- do obowiÄ…zkowego stosowania,
- zalecane przez PN,
- spotykane.
Ze względu na rodzaj rysunku, symbole graficzne można podzielić na symbole do:
- schematów  symbole ogólne, podstawowe i działowe,
- planów  symbole uproszczone: plany instalacji wnętrzowych, plany linii i sieci,
- celów informacyjnych  znaki informacyjne na sprzęcie, miernikach, znaki ostrzegawcze.
Rysując symbole elektryczne należy stosować następujące zasady:
- zaÅ‚amanie linii w symbolu należy dokonywać pod kÄ…tem 90°, 45° lub wielokrotnoÅ›ciÄ…
45°,
- skrzyżowanie symboli linii wykonuje siÄ™ pod kÄ…tem 90°,
- zalecana proporcja między długościami boków prostokąta 2 : 3,
- kÄ…t rozwarcia linii tworzÄ…cych grot 30°,
- symbol można obracać o 90°, 180°, 270° lub stosować odbicie lustrzane, aby zredukować
załamania lub przecięcia,
- urządzenia łączeniowe (łączniki, wyłączniki) należy zawsze rysować w stanie otwarcia.
Tabela 9. Przykłady symboli graficznych stosowanych w rysunkach elektrycznych [5]
Lp. Nazwa symbolu Symbol Objaśnienie
Ogniwo G  symbol literowy baterii (+) plus, ( ) minus 
1.
elektrochemiczne oznaczenie biegunowości napięcia
symbol każdego przewodu, np. gołego lub
2. Przewód
izolowanego
3. A
Ä…cznik S  symbol literowy Å‚Ä…cznika
4. Żarówka E  symbol literowy żarówki lampy
5. Bezpiecznik topikowy
Linia przechodzÄ…ca w
6.
górę i w dół
Oznaczenie układu może zastępować napis na elektrycznych.
7.
prądu stałego przyrządach pomiarowych i sprzęcie
sinusoidalnie zmienny, symbol może zastępować
8. PrÄ…d przemienny napis na elektrycznych przyrzÄ…dach pomiarowych
i sprzęcie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
Tabela 9. c.d.
Lp. Nazwa symbolu Symbol Objaśnienie
Napięcie stałe lub
9. prąd stały lub przemienny
przemienne
10. Transformator
11. Połączenie z masą połączenie z korpusem (obudową)
12. Napięcie niebezpieczne symbol ostrzegawczy
13. Gniazdo dwustykowe symbol schematu wieloliniowego
14. Gniazdo dwustykowe symbol schematu jednoliniowego
Wtyk dwustykowy
15. symbol schematu wieloliniowego
(dwukołkowy)
16. Wtyk dwustykowy symbol schematu jednoliniowego
17. Przewód giętki
Przejście
z przedstawienia
18.
jednoliniowego na
wieloliniowy
19. Dwa przewody
lub
20. Trzy przewody
Gniazdo wtykowe
21. symbol ogólny
instalacji
Gniazdo dwustykowe
22. symbol schematu jednoliniowego
podwójne
23. Puszka rozgałęz
na symbol schematu jednoliniowego
Gniazdo dwustykowe
24. podwójne ze stykiem symbol schematu jednoliniowego
ochronnym (bolcem)
25. Przewód neutralny przewód zerowy
26. Przewód ochronny przewód uziemiony
27. Wypust oświetleniowy wyprowadzone przewody do podłączenia lampy
A
Ä…cznik
28. symbol schematu jednoliniowego
jednobiegunowy prosty
Przełącznik inaczej  łącznik świecznikowy, symbol
29.
świecznikowy schematu jednoliniowego
wyprowadzenie trzech przewodów do
30. Wypust dwuświatłowy
podłączenia lampy dwuświatłowej
Rozłączne połączenie
31. np. połączenie zaciskiem śrubowym
przewodów
Połączenie elektryczne
32. przewodów symbol ale również połączenie nierozłączne, np lutowane
ogólny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki znak nazywamy symbolem graficznym elektrycznym?
2. Jak dzielimy graficzne symbole elektryczne?
3. Jakie znasz zasady rysowania symboli?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz schemat instalacji elektrycznej. Twoje zadanie polega na rozpoznaniu
symboli graficznych na tym schemacie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się ze schematem instalacji elektrycznej,
4) rozpoznać symbole graficzne,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- schemat elektryczny,
- Polskie Normy z symbolami graficznymi elektrycznymi,
- arkusze papieru,
- pisaki.
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) narysować podstawowe symbole elektryczne?
ð ð
2) rozpoznać podstawowe symbole elektryczne?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
72
4.10. Rodzaje rysunku technicznego elektrycznego. Schematy
elektryczne
4.10.1. Materiał nauczania
DominujÄ…cym rodzajem rysunku technicznego elektrycznego sÄ… schematy elektryczne,
uzupełniane diagramami i tablicami (rys. 81).
Rysunki techniczne elektryczne
Schematy Diagramy Tablice
elektryczne Wykazy
Przyczynowe
Grupy 1 Grupy 2 Grupy 3 Grupy 4
podstawowe wyjaśniające wykonawcze plany
(montażowe)
Przyczynowo-
-czasowe
101 201 301 401
Plan
Schematy
Schematy Schematy
rozmieszczenia
Klasyfikacyjne
połączeń
strukturalne zasadnicze
wewnętrznych
Wykresy
102 202 302 402
Schematy
Schematy Schematy Plan
połączeń
funkcjonalne zastępcze instalacji
zewnętrznych
303 403
Schematy Plan sieci
przyłączeń Plan linii
Rys. 81. Diagram klasyfikacyjny rysunku technicznego elektrycznego [wg PN]
Schematem elektrycznym (w skrócie schematem) nazywa się rysunek techniczny
przedstawiający, w jaki sposób obiekt lub jego elementy funkcjonalne są współuzależnione
i/lub połączone.
Schematy strukturalne (rys. 82) zawierają symbole elementów funkcjonalnych niezbędne
do zrozumienia działania obiektu elektrycznego i połączeń istniejących w rzeczywistości.
Rys. 82. Schemat strukturalny [5]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
73
 Schematy funkcjonalne (rys. 83) zawierają symbole elementów funkcjonalnych
niezbędne (jak w przypadku schematu strukturalnego) do zrozumienia działania obiektu
elektrycznego i połączeń między nimi, przy czym nie jest konieczne pokazanie ich
rozmieszczenia rzeczywistego, natomiast muszą pokazać przebieg procesów zachodzących
w poszczególnych elementach funkcjonalnych.
Rys. 83. Schemat funkcjonalny [5]
Zadaniem schematów grupy 2 (wyjaśniających) (rys. 81) jest pokazanie wszystkich
elementów funkcjonalnych obiektu elektrycznego bez uwzględnienia ich rzeczywistego
rozmieszczenia, lecz ze wszystkimi połączeniami między nimi oraz z podaniem punktów
przyłączeń, w celu dokładnego wyjaśnienia działania i przebiegów procesów elektrycznych.
Schematy zasadnicze (rys. 81) pokazują i przedstawiają za pomocą symboli (jeśli to
możliwe) wszystkie obiekty, elementy funkcjonalne, połączenia między nimi i miejsca
przyłączeń.
Zadaniem schematów zastępczych (rys. 81) jest przedstawienie skomplikowanych
układów za pomocą równoważnych im układów prostszych. Uzyskuje się je ze schematów
zasadniczych, w których elementy funkcjonalne lub ich grupy zastępuje się równoważnymi
im układami złożonymi z elementów elektrycznych prostych przedstawionych za pomocą
symboli graficznych.
Rys. 84. Schemat zasadniczy latarki elektrycznej [5]
Zadaniem schematów grupy 3 (wykonawczych) (rys. 81) jest pokazanie połączeń
elektrycznych wszystkich elementów obiektów przez przedstawienie i opisanie: przewodów,
wiązek, kabli, wyprowadzeń, doprowadzeń, końcówek (zacisków), złącz, przepustów itp.
Wyróżnia się schematy wykonawcze:
- połączeń wewnętrznych (301),
- połączeń zewnętrznych (302),
- przyłączeń (303).
Schematy połączeń wewnętrznych (rys. 81) przedstawiają wzajemne położenie
wszystkich elementów funkcjonalnych oraz połączenia między nimi, przy czym zawierają one
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
74
informacje dotyczące szczegółów konstrukcyjno-wykonawczych, rodzaju przewodów, ich
przebiegu, a także miejsca ich wyprowadzenia (zaciski) itp.
Schematy połączeń zewnętrznych (rys. 81) zawierają symbole elementów funkcjonalnych
oraz ich połączeń elektrycznych w miejscu zainstalowania.
Rys. 85. Przykład schematu wykonawczego (montażowego) elektrycznej instalacji tokarki [2]
Zadaniem schematów grupy 4 (planów) (rys. 81) jest określanie położenia
(lokalizowanie) obiektów lub ich części składowych (również w terenie) lub przedstawienie
usytuowania sieci instalacji elektrycznych, a w razie potrzeby także trasy połączeń
elektrycznych (linii, przewodów, kabli itp.).
Rodzaje planów:
- plany rozmieszczenia (obiektów) (401),
- plany instalacji (402),
- plany sieci lub plany linii (403).
Plany rozmieszczenia (rys. 81) pokazują usytuowanie obiektów elektrycznych lub ich
części na planie architektonicznym.
Plany instalacji (rys. 81) przedstawiają obiekty elektryczne lub ich części za pomocą
symboli ogólnych, zwanych najczęściej instalacyjnymi, wyjątkowo prostokątów (kwadratów)
i obrysów (konturów) (rys. 86).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
75
Rys. 86. Plan instalacji wewnętrznej mieszkania (402) [5]
Plany sieci i plany linii (rys. 81) pokazują obiekty i ich elementy oraz połączenia
występujące między nimi. Elementy obiektów są przedstawione symbolami ogólnymi i/lub
symbolami w postaci prostokątów (kwadratów).
Diagramy są to rysunki wyjaśniające współzależność między czynnościami i czasem,
czynnościami i wielkościami fizycznymi, stanem różnych elementów obiektu. Diagram może
być przedstawiony w różnej formie graficznej np. tabelarycznej, blokowej, słupkowej,
kołowej itp. Do diagramów zalicza się czasem wykresy (rys. 87)  rysunki przedstawiające
zależności między wielkościami (dwiema lub więcej) wykreślone w formie linii, zwanych
liniami przebiegu, lub charakterystykami obrazującymi przebieg tych zależności w wybranym
układzie współrzędnych.
Rys. 87. Przykład wykresu bezsiatkowego zmiany impedancji obwodu elektrycznego [5]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
76
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje rysunku technicznego elektrycznego?
2. Co nazywamy schematem elektrycznym?
3. Jakie znasz rodzaje schematów elektrycznych?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz proste urzÄ…dzenie elektryczne. Twoje zadanie polega na narysowaniu
schematu strukturalnego a następnie schematu połączeń wewnętrznych tego urządzenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z budową urządzenia elektrycznego,
4) narysować schemat strukturalny urządzenia,
5) narysować schemat połączeń wewnętrznych,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- urzÄ…dzenie elektryczne,
- arkusze papieru,
- przybory kreślarskie,
- ołówki,
- gumka.
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) narysować proste schematy elektryczne?
ð ð
2) odczytać schematy elektryczne?
ð ð
3) odczytać rysunki elektryczne maszyn i urządzeń elektrycznych?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
77
4.11. Elementy technicznego rysunku budowlanego
4.11.1. Materiał nauczania
Między rysunkiem maszynowym i budowlanym istnieją podobieństwa, ale również
różnice w graficznym przedstawianiu różnych elementów oraz całych obiektów
budowlanych. Mały format arkusza rysunkowego, w stosunku do wymiarów rysowanych
obiektów, powoduje, że muszą one być przedstawiane prawie zawsze w podziałkach
zmniejszających. W rysunkach budowlanych, w zależności od zastosowanej podziałki, stosuje
się trzy stopnie dokładności opracowania:
- pierwszy stopień dokładności  stosuje się do opracowań wykonanych w podziałkach
mniejszych niż l : 100, np. l : 200; l : 500 itp.,
- drugi stopień dokładności  dotyczy opracowań wykonanych w podziałkach l : 100 oraz
1 : 50,
- trzeci stopień dokładności dotyczy opracowań wykonanych w podziałkach większych niż
l : 50, np. l : 20; l : 10 itp.
Kolejna różnica pomiędzy rysunkiem maszynowym a budowlanym polega na tym, iż na
rysunku budowlanym istnieje konieczność przedstawiania i wymiarowania dużej ilości
elementów i szczegółów, np. schody, uskoki, kanały, otwory drzwiowe i okna, wnęki,
warstwy materiałów, pochylenia itd.. Powoduje to, że rysunek budowlany zawiera wiele
informacji technicznych na względnie małym polu arkusza rysunkowego.
Istnieją także różnice dotyczące wymiarowania. W rysunku budowlanym występują tzw.
ciągi wymiarowe (odpowiednik łańcuchów wymiarowych w rysunku maszynowym), których
może być kilka:
- ciąg wymiarowy, na którym podaje się wymiary szczegółowe,
- ciąg wymiarowy zawierający wymiary poszczególnych części lub położenie osi,
- ciąg wymiarowy określający moduł projektowy, o ile on występuje.
W rysunku budowlanym wymiary liniowe można wyrażać w milimetrach (wówczas
oznaczenie mm pomija się) lub w innych jednostkach. Jeżeli inne jednostki dotyczą całego
rysunku, to należy napisać odpowiednią uwagę, np. wszystkie wymiary w centymetrach.
Jako znaków ograniczenia linii wymiarowych używa się przeważnie ukośnych kresek lub
kropek, a linie wymiarowe mogą się przecinać (rys. 88). Natomiast pomocnicze linie
wymiarowe nie muszą być wyprowadzone od zarysów wymiarowanego elementu.
Rys. 88. Przykład wymiarowania [7]
W rysunku budowlanym, podobnie jak w rysunku maszynowym stosuje siÄ™ uproszczenia
rysunkowe w postaci umownych oznaczeń graficznych wielu przedmiotów i elementów
konstrukcyjnych (rys. 89). Postać oznaczenia zależy od przyjętego stopnia dokładności
wykonania rysunku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
78
Rys. 89. Przykładowe symbole i uproszczenia rysunkowe elementów budowlanych: a) otwór sięgający podłogi:
(I) nie zabudowany (bez stolarki), (II) zabudowany (ze stolarką); b) otwór nie sięgający podłogi:
(I) nie zabudowany (bez stolarki), (II) zabudowany (ze stolarkÄ…); c) drzwi w pierwszym stopniu
dokładności: (I) jednoskrzydłowe, (II) dwuskrzydłowe; d) drzwi w drugim stopniu dokładności:
(I) jednoskrzydłowe, (II) dwuskrzydłowe, (III) jednoskrzydłowe balkonowe; e) wnęka:
(I) w płaszczyz
nie przekroju, (II) poniżej płaszczyzny przekroju, (III) powyżej płaszczyzny przekroju;
f) kanały: (I) dymowe, (II) wentylacyjne; g) trzon kuchenny: (I) gazowy, (II) elektryczny;
h) zlewozmywak kuchenny dwukomorowy; i) umywalka [7]
Uproszczonemu rysowaniu i wymiarowaniu podlega jeszcze wiele innych elementów,
np. fundamenty (ławy i stropy), różne odmiany ścian i drzwi, urządzenia grzewcze
i wodociÄ…gowo-kanalizacyjne, meble itp. (rys. 90).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
79
Rys. 90. Przykład rysunku budowlanego. Przekrój poziomy budynku [4]
4.11.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są różnice pomiędzy rysunkiem maszynowym a budowlanym?
2. Co to sÄ… ciÄ…gi wymiarowe?
3. Jakich znaków używa się do ograniczenia linii wymiarowych?
4.11.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rysunek przedstawia plan instalacji elektrycznej budynku. Odczytaj informacje na nim
zawarte.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
80
Rys. 91. Plan instalacji elektrycznej budynku [4]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3) zapoznać się z rysunkiem,
4) odczytać informacje o elementach budowlanych budynku,
5) odczytać informacje o instalacji elektrycznej,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,
- Polskie Normy,
- arkusze papieru,
- pisaki.
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) odczytać plan i schemat instalacji budynku?
ð ð
2) odczytać prostą dokumentację techniczną budowlaną?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
81
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj dokładnie instrukcję. Masz na tę czynność 5 minut.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Odpowiedzi udzielaj wyłącznie na karcie odpowiedzi.
4. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
5. Test zawiera 20 zadań.
6. Do każdego zadania podane są trzy odpowiedzi, z których tylko jedna jest prawidłowa.
7. Zaznacz prawidłową według Ciebie odpowiedz
wstawiajÄ…c literÄ™ X w odpowiednim
miejscu na karcie odpowiedzi.
8. W przypadku pomyłki zaznacz błędną odpowiedz
kółkiem, a następnie literą X zaznacz
odpowiedz
prawidłową.
9. Za każde poprawne rozwiązanie zadania otrzymujesz jeden punkt.
10. Za udzielenie błędnej odpowiedzi, jej brak lub zakreślenie więcej niż jednej odpowiedzi 
otrzymujesz zero punktów.
11. Uważnie czytaj treść zadań i proponowane warianty odpowiedzi.
12. Nie odpowiadaj bez zastanowienia; jeśli któreś z zadań sprawi Ci trudność  przejdz
do
następnego. Do zadań, na które nie udzieliłeś odpowiedzi możesz wrócić póz
niej.
13. Pamiętaj, że odpowiedzi masz udzielać samodzielnie.
14. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
Powodzenia !
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Rysunek formatu A4 ma następujące wymiary:
a) 210 × 297 mm,
b) 180 × 277 mm,
c) 420 × 330 mm.
2. Instrukcja obróbki jest częścią dokumentacji:
a) konstrukcyjnej,
b) technologicznej,
c) techniczno-ruchowej.
3. Rysunek techniczny jest to:
a) informacja podana na nośniku informacji, przedstawiona graficznie zgodnie
z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce,
b) rysunek wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce,
c) rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji części
składowych układu i ich współzależność.
4. Do kreskowania przekrojów na rysunku technicznym stosuje się linię:
a) grubą ciągłą,
b) cienkÄ… kreskowÄ…,
c) cienką ciągłą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
82
5. Ołówki miękkie do rysowania oznaczone są literą:
a) H,
b) HB,
c) B.
6. Rzut aksonometryczny jest to:
a) poglądowe przedstawienie przedmiotu na jednej płaszczyz
nie, dające trójwymiarowe
wyobrażenie rysowanego obiektu,
b) graficzne przedstawienie przedmiotu, wykonanego według ustalonego sposobu
rzutowania,
c) rzutowanie na trzy rzutnie.
7. Widoki sÄ… to:
a) rzuty odwzorowujÄ…ce przedmioty widziane z zewnÄ…trz,
b) rysunki odzwierciedlające wewnętrzną budowę przedmiotu,
c) rzuty przedmiotu na trzy rzutnie.
8. Rysunek przedstawia przekrój:
a) półprzekrój,
b) przekrój cząstkowy,
c) przekrój złożony.
9. Rysunek przedstawia przekrój:
a) wygięty,
b) rozwinięty,
c) Å‚ukowy.
10. Formę graficzną wymiaru rysunkowego stanowi zespół:
a) linii, znaków i liczb,
b) linii i liczb
c) znaków i liczb
11. Zasada pomijania wymiarów oczywistych polega na:
a) grupowaniu wymiarów dotyczących tego samego szczegółu konstrukcyjnego
przedmiotu,
b) nie podawaniu tego samego wymiaru przedmiotu więcej niż jeden raz, bez
względu na liczbę rzutów,
c) nie podawaniu wymiarów takich jak kÄ…t 0° lub 90° oraz podziaÅ‚ki elementów
równomiernie rozmieszczonych na okręgu.
12. Rysunki wykonawcze sÄ… to:
a) rysunki zespołów mechanicznych,
b) rysunki operacji technologicznych,
c) osobne rysunki poszczególnych części danego mechanizmu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
83
13. Symbol chropowatości informuje, że chropowatość powierzchni powinna być
uzyskana przez:
a) zdjęcie warstwy materiału,
b) bez zdjęcia warstwy materiału,
c) przez zdjęcie lub bez zdjęcia warstwy materiału.
14. Rysunek przedstawia tolerancjÄ™:
a) równoległości,
b) prostopadłości,
c) symetrii.
15. Rysunek przedstawia tolerowanie normalne wymiarów:
a) mieszane,
b) liczbowe,
c) symbolowe.
16. Symbol na rysunku przedstawia:
a) bezpiecznik topikowy,
b) prÄ…d przemienny,
c) Å‚Ä…cznik.
17. Zadaniem schematów wykonawczych (montażowych) jest:
a) pokazanie połączeń elektrycznych wszystkich elementów obiektów przez
przedstawienie i opisanie: przewodów, wiązek, kabli, doprowadzeń, złącz itp.
b) pokazanie wszystkich elementów funkcjonalnych obiektu elektrycznego bez
uwzględnienia ich rzeczywistego rozmieszczenia,
c) pokazanie usytuowania obiektów elektrycznych lub ich części na planie
architektonicznym.
18. Symbol na rysunku przedstawia:
a) połączenie z masą,
b) gniazdo dwustykowe,
c) wtyk dwustykowy.
19. Symbol na rysunku przedstawia:
a) wypust oświetleniowy,
b) przewód ochronny,
c) rozłączne połączenie przewodów.
20. Symbol na rysunku przedstawia:
a) otwór w ścianie sięgający podłogi,
b) otwór w ścianie nie sięgający podłogi,
c) drzwi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
84
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ..................................................................................................
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Numer zadania Odpowiedz
Punkty
1 a b c
2 a b c
3 a b c
4 a b c
5 a b c
6 a b c
7 a b c
8 a b c
9 a b c
10 a b c
11 a b c
12 a b c
13 a b c
14 a b c
15 a b c
16 a b c
17 a b c
18 a b c
19 a b c
20 a b c
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
85
6. LITERATURA
1. Buksiński T., Szpecht A., Rysunek techniczny. WSiP, Warszawa 1998.
2. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy.WNT, Warszawa 2005.
3. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, Warszawa 2003.
4. Lewandowski T.: Rysunek techniczny i maszynowy. WSiP, Warszawa 1998.
5. Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkoły zasadniczej. WSiP, Warszawa 1999.
6. Paprocki K.: Rysunek techniczny. WSiP, Warszawa 1999.
7. Polskie Normy: PN-ISO 10209-1, PN-EN ISO 5457:2002, PN-EN ISO 7200:2005,
PN EN ISO 5456, PN-ISO 129:1996.
8. http://www-306.ibm.com
9. http://czajek3.republika.pl
10. http:// www.leniar.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
86