MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Ryszard Dolata
Posługiwanie się dokumentacją techniczną 731[01].O2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Andrzej Ampuła
dr inż. Tadeusz Sarnowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Ryszard Dolata
Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 731[01].O2.01
 Posługiwanie się dokumentacją techniczną , zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu mechanik automatyki przemysłowej i urządzeń precyzyjnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowe wiadomości o dokumentacji technicznej 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 9
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Zasady przedstawiania przedmiotów na rysunkach 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Zasady wymiarowania przedmiotów na rysunkach technicznych 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 29
4.4. Oznaczanie wymiarów tolerowanych, pasowań i geometrycznej struktury
powierzchni na rysunkach technicznych 30
4.4.1. Materiał nauczania 30
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 34
4.4.3. Ćwiczenia 34
4.4.4. Sprawdzian postępów 37
4.5. Zastosowanie uproszczeń w rysowaniu części maszyn 38
4.5.1. Materiał nauczania 38
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 44
4.5.3. Ćwiczenia 44
4.5.4. Sprawdzian postępów 47
4.6. Rysunki produkcyjne w procesach technologicznych 48
4.6.1. Materiał nauczania 48
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 51
4.6.3. Ćwiczenia 52
4.6.4. Sprawdzian postępów 57
5. Sprawdzian osiągnięć 58
6. Literatura 64
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach posługiwania się
dokumentacjÄ… technicznÄ….
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć przed
przystÄ…pieniem do nauki,
- cele kształcenia, jakie powinieneś osiągnąć w czasie zajęć edukacyjnych tej jednostki
modułowej,
- materiał nauczania, w zakresie podstawowych wiadomości obejmujących zasady
posługiwania się dokumentacją techniczną,
- zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy opanowałeś podane treści nauczania,
- ćwiczenia, które umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych, wykorzystując wiedzę
teoretycznÄ…,
- sprawdzian postępów, który pozwoli ocenić, czy opanowałeś określony rozdział Materiału
nauczania,
- sprawdzian osiągnięć, na podstawie którego ocenisz opanowanie materiału całej jednostki
modułowej,
- wykaz literatury z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Opanowanie wiedzy tej jednostki modułowej jest konieczne do realizacji kolejnych
jednostek zawartych w module mechaniczne techniki wytwarzania, które przedstawione są na
schemacie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
731[01].O2
Mechaniczne techniki
wytwarzania
731[01].O2.01 731[01].O2.02
Posługiwanie się Dobieranie materiałów
dokumentacjÄ… technicznÄ… konstrukcyjnych
731[01].O2.03 731[01].O2.04
Stosowanie podstawowych Wykonywanie połączeń
technik wytwarzania części w urządzeniach precyzyjnych
maszyn i układach automatyki
przemysłowej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- stosować jednostki układu SI,
- wykonywać pomiary warsztatowe (materiał nauczania jednostki modułowej,
- użytkować komputer,
- wyjaśniać ważniejsze pojęcia geometryczne, takie jak: punkt, prosta, odcinek, kąt,
płaszczyzna, trójkąt, koło, prostopadłościan,
- stosować zasady wykonywania podstawowych konstrukcji geometrycznych,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- określić znaczenie dokumentacji technicznej w realizacji procesów produkcyjnych,
- określić cel normalizacji i znaczenie norm w sporządzaniu dokumentacji technicznej,
- przygotować przybory kreślarskie i materiały rysunkowe,
- zastosować odpowiednie techniki zapisu odwzorowań konstrukcyjnych,
- przedstawić w rzutach prostokątnych geometryczny kształt i wielkość elementów
urządzeń precyzyjnych i układów automatyki,
- wykonać szkice i rysunki w rzutach aksonometrycznych,
- odczytać informacje zawarte na rysunkach technicznych dotyczące: kształtu i wymiaru
przedmiotu, tolerancji kształtu i położenia, pasowań, parametrów chropowatości
i falistości powierzchni oraz obróbki cieplnej,
- przedstawić na rysunku uproszczenia części maszyn oraz połączenia stosowane
w urządzeniach precyzyjnych i układach automatyki przemysłowej,
- rozróżnić rysunki techniczne: wykonawcze, złożeniowe, zestawieniowe, montażowe,
- odczytać Dokumentację Techniczno Ruchową, konstrukcyjną i technologiczną,
- skorzystać z norm rysunku technicznego,
- zastosować technikę komputerową do powielania i archiwizowania rysunków
technicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowe wiadomości o dokumentacji technicznej
4.1.1. Materiał nauczania
W dokumentacji technicznej rysunek techniczny jest głównym elementem składowym
i stanowi zapis konstrukcji technicznej w formie graficznej, niezbędnej w realizacji procesu
produkcyjnego wyrobu. Jednoznaczny zapis informacji technicznej w formie graficznej jest
środkiem porozumiewawczym między konstruktorem i wykonawcą. W celu przekazania tej
informacji w sposób zrozumiały, technicy posługują się rysunkiem, który musi być
sporządzony zgodnie z ustalonymi zasadami. Wymagania jakie musi spełniać, określone są
w Polskich Normach (PN). Wymagania te dotyczą wszystkich elementów, dlatego określamy
je jako znormalizowane elementy rysunku. SÄ… to:
- formaty arkuszy rysunkowych (rys. 1),
- linie rysunkowe (tab. 1),
- pismo rysunkowe,
- tabliczki rysunkowe (rys. 2),
- podziałki (tab. 2).
A3 - 297 x 420
A2 - 420 x 594
A1 - 594 x 841
A4
A0 - 841 x 1189
210
420
Rys. 1. Formaty arkuszy rysunkowych [opracowanie własne]
Rys. 2. Przykład tabliczki rysunkowej [7]
Rysunki techniczne dzielimy na:
- rysunki szkicowe, które wykonujemy odręcznie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
297
- rysunki techniczne, wykonane z zastosowaniem przyborów kreślarskich lub techniki
komputerowej.
Tabela 1. Rodzaje linii rysunkowych i ich grubości w zależności od formatu arkusza [opracowane własne].
cienka Grubość linii [mm]
gruba
a
Linia Format
(grubość  a) (grubość b = ) grubej cienkiej
3
ciągła A0 1,4 0,5
kreskowa A1 1,0 0,35
punktowa A2 0,7 0,25
dwupunktowa A3 0,5 0,18
falista A4 0,5 0,18
zygzakowa A5 0,35 0,13
Linia bardzo gruba ma grubość 2a dla każdego formatu
Ponadto, ze względu na przeznaczenie wyróżnia się:
- rysunki poglÄ…dowe,
- rysunki schematyczne,
- rysunki konstrukcyjne,
- rysunki wykonawcze,
- rysunki złożeniowe.
Tabela 2. Podziałki stosowane na rysunkach [opracowanie własne]
Znormalizowane podziałki
Zwiększające 50:1, 20:1, 10:1 5:1, 2:1
Naturalna 1:1
1:2, 1:5, 1:10, 1:20, 1:50
1:100, 1:200, 1:500
ZmniejszajÄ…ce
1:1000, 1:2000, 1:5000
1:10000
W celu wykonania rysunku technicznego metodą tradycyjna należy posłużyć się
odpowiednimi materiałami i przyborami kreślarskimi:
- papierem rysunkowym (blok techniczny A4)  biały, nieprzezroczysty, szorstki, matowy,
- kalkÄ… technicznÄ…,
- ołówkami o z różnicowanej twardości: twardymi oznaczonym literą H i miękkimi  B,
- gumkami twardymi i miękkimi,
- papierem ściernym o drobnej strukturze, służącym do ostrzenia ołówków,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
- kawałkami filcu i flaneli do czyszczenia ołówków,
- grafionami,
- rapidografami do tuszu,
- rysownicą z przykładnicą,
- trójkątami kreślarskimi,
- przymiarami kreskowymi (linijkami) z podziałką milimetrową,
- kÄ…tomierzami,
- krzywikami używanymi do wykreślania linii krzywych,
- cyrklami uniwersalnymi do rysowania ołówkiem i tuszem,
- tuszem.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy rysunkiem technicznym?
2. Jakie są rodzaje rysunków technicznych?
3. Jakie sÄ… znormalizowane elementy rysunku technicznego?
4. Jakie wymiary ma format podstawowy A4?
5. Jakie sÄ… rodzaje linii rysunkowych?
6. Jakie jest zastosowanie poszczególnych odmian linii rysunkowych?
7. Jakie znasz podziałki rysunkowe?
8. Jakie elementy zawiera tabliczka rysunkowa?
9. Jakie są materiały i przybory rysunkowe?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wypełnij format rysunkowy A4 liniami rysunkowymi, wzajemnie do siebie równoległymi i
prostopadłymi. Tabliczkę rysunkową wypełnij pismem technicznym.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić wymiary arkusza rysunkowego A4,
2) wyróżnić rodzaje linii rysunkowych, które zastosujesz,
3) zgromadzić odpowiednie materiały i przybory rysunkowe,
4) wypełnić arkusz rysunkowy,
5) opisać tabliczkę rysunkową.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy formatu A4,
- przybory i materiały rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Na formacie A4 narysuj linią ciągłą grubą plany pomieszczeń w kształcie prostokątów
o wymiarach 4m x 6m, przyjmując podziałkę 1:50 i 1:100.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować format A4,
2) obliczyć wymiary prostokątów uwzględniając zadane podziałki,
3) narysować prostokąty w podziałce l:50 i l:100,
4) wpisać dane do tabliczki rysunkowej,
5) zinterpretować wielkości narysowanych prostokątów w stosunku do rzeczywistych
wymiarów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze rysunkowe,
- materiały i przybory rysunkowe.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić elementy dokumentacji technicznej? ð ð
2) zdefiniować rysunek techniczny? ð ð
3) okreÅ›lić znormalizowane elementy rysunku technicznego? ð ð
4) zastosować znormalizowane elementy w procesie wykonywania
rysunków technicznych? ð ð
5) scharakteryzować materiaÅ‚y i przybory rysunkowe? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Zasady przedstawiania przedmiotów na rysunkach
4.2.1. Materiał nauczania
W celu przedstawienia przedmiotów na płaszczyz
nie rysunku, należy je przedstawić tak,
aby odtworzyć kształty i ich położenie w przestrzeni.
Odwzorowanie przedmiotów w rysunkach technicznych jest oparte na określonych
zasadach geometrycznych. Obraz przedmiotu na płaszczyz
nie wynika z figur i brył
geometrycznych, które tworzą jego konstrukcję. Odwzorowanie przedmiotu polega na
rzutowaniu jego elementów na płaszczyznę, zwaną rzutnią, za pośrednictwem prostych
rzutujÄ…cych. Proste rzutujÄ…ce tworzÄ… rzut przedmiotu.
W rysunku technicznym wykorzystujemy dwie metody rzutowania:
1) rzutowanie aksonometryczne, przedstawiające przedmiot w jednym rzucie w sposób
poglądowy. Rozróżnia się rzuty aksometryczne:
- izometryczne (jednowymiarowe)  rys. 3,
- dimetryczne (dwuwymiarowe) ukośne i prostokątne  rys. 4.
2) rzutowanie prostokątne E (metoda europejska) i A (metoda amerykańska)  rys. 6.
Układ rzutni (według metody E) przedstawiony jest na rys. 5. Istotą rzutowania
prostokątnego jest fakt, że proste rzutujące odwzorujące kształty przedmiotu, padają na
rzutniÄ™ pod kÄ…tem prostym.
Rys. 3. Rzut aksonometryczny izometryczny [opracowanie własne]
a)
Z
Z
7°
Y
Y
0
135°
7°
b)
Z
Z
7°
0
Y
Y
132°
7°
Rys. 4. Rzut aksonometryczny dimetryczny: a) ukośny, b) prostokątny [opracowanie własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
1:1
1:1
90°
5°
3
1
1
:1
:2
1
X
X
9
7°
1°
3
1
1
:1
:2
1
X
X
F
Rys. 5. Układ rzutni [opracowanie własne]
Rzuty w układzie europejskim E mają następujące nazwy:
- rzut w kierunku A  rzut z przodu (rzut główny),
- rzut w kierunku B  rzut z góry (rzut poziomy),
- rzut w kierunku C  rzut od lewej strony (rzut boczny),
- rzut w kierunku D  rzut od prawej strony,
- rzut w kierunku E  rzut z dołu,
- rzut w kierunku F  rzut z tyłu, który można także umieścić z lewej strony rzutu D (linia
dwupunktowa).
Rzutowanie metodÄ… europejskÄ… E obowiÄ…zuje w Polsce i wielu innych krajach i jest
realizowane według schematu:
O P Rz,
gdzie:
O  obserwator,
P  przedmiot rysowany,
Rz  rzutnia.
Rzutowanie metodą amerykańską A obowiązuje w krajach anglosaskich i jest realizowane
według schematu:
O Rz P
W celu rozpoznania metody rzutowania w tabliczce rysunkowej umieszcza siÄ™
odpowiednie oznaczenie.
Rys. 6. Oznaczenie metod rzutowania: a) europejska E, b) amerykańska A [2, s. 33]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Techniki rzutowania prostokÄ…tnego
W celu pełnego i jednoznacznego przedstawienia przedmiotu, o złożonej budowie musimy
wykorzystać sześć rzutni (rys. 5). W większości przypadków wystarczą trzy a nawet dwa lub
jeden rzut. Przedmiot, który rzutujemy, powinien znajdować się w przestrzeni ograniczonej
rzutniami. W poradniku rozpatrzymy układ trzech rzutni, który rozwinięty tworzy płaszczyznę
rysunku. Stosuje siÄ™ dwie metody rzutowania:
- trzech rzutni, polega na tym, że obserwator zmienia swoje  położenie (A, B, C),
względem przedmiotu,
Rys. 7. Metoda trzech rzutni [opracowanie własne]
- obrotu przedmiotu polega na obrocie przedmiotu (o kÄ…t 90°) wzglÄ™dem pÅ‚aszczyzny
rzutów.
Rys. 8. Metoda obrotu [opracowanie własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Zasady wykonywania widoków i przekrojów
W celu odwzorowania zewnętrznego zarysu przedmiotu stosujemy rzuty zwane
widokami. Przedmioty, których konstrukcja wyróżnia się powierzchniami wewnętrznymi
przedstawiamy w przekrojach. Przekrój powstaje w wyniku przecięcia przedmiotu
wyobrażalną płaszczyzną w taki sposób, aby odsłonić jego wnętrze. Na przekroju są
uwidocznione krawędzie przedmiotu, które rysujemy liniami grubymi ciągłymi a powierzchnie
leżące w płaszczyz
nie przekroju kreskujemy liniami cienkimi ciągłymi (rys. 9).
Rys. 9. Przekrój prosty przedmiotu. [2, s. 38]
W celu narysowania przekroju należy wykonać następujące czynności:
- przeciąć przedmiot abstrakcyjną płaszczyzną (w wyobraz
ni),
- odrzucić tą część przedmiotu, która znajduje się przed płaszczyzną,
- przedstawić na odpowiedniej rzutni tą części przedmiotu, która znajduje
się za płaszczyzną przekroju,
- wykonać rysunek przekroju obrazujący widoczne krawędzie i zarys przedmiotu,
- oznaczyć, grubymi krótkimi kreskami płaszczyznę przekroju w rzucie, który jest do niej
prostopadły,
- oznaczyć strzałkami wskazującymi kierunek rzutowania przekroju,
- oznaczyć płaszczyznę przekroju dwiema dużymi literami, znajdującymi się obok strzałek,
- oznaczyć rzut przekroju tymi samymi literami, np. A A,
- zakreskować pola przekroju liniami ciÄ…gÅ‚ymi cienkimi, na ogół pod kÄ…tem 45° do zarysu
przedmiotu; odległość między sąsiednimi liniami zwana podziałką kreskowania zależy
od wielkości kreskowanego pola i wynosi od 0,5 mm (małe pole) do 5 mm (duże pole).
W przypadku konieczności rozróżniania zastosowanych materiałów konstrukcyjnych
przedmiotu (na ogół na rysunkach złożeniowych) należy zastosować odpowiednie rodzaje
kreskowania (rys. 10). Przekroje stykających się ze sobą części powinny się różnić
kierunkiem kreskowania (rys. 15).
Rys. 10. Oznaczanie materiałów na rysunkach [opracowanie własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Ponadto, wyróżnia się:
- przekroje proste, wykonane jedną płaszczyzną (rys. 9),
- przekroje złożone, wykonane równoległymi do siebie płaszczyznami (stopniowe  rys. 11)
i płaszczyzną tworzącą linie łamaną zwane przekrojami łamanymi (rys. 12).
Rys. 11. Przekrój stopniowy [2, s. 40]
Rys. 12. Przekrój łamany [2, s.41]
W przypadku przedmiotów symetrycznych (mające oś symetrii) wykonujemy: półwidoki,
półprzekroje lub półwidoki  półprzekroje (rys. 13).
Rys. 13. Widoki i przekroje przedmiotów symetrycznych:
a) półwidok, b) półprzekrój, c) półwidok półprzekrój
[2, s. 43]
Wiele przedmiotów charakteryzuje się drobnymi elementami wewnętrznymi, które
przedstawiamy w postaci: przekrojów cząstkowych (rys. 14). Są one rysowane na widokach
przedmiotów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Rys. 14. Przekrój cząstkowy (wyrwanie) [2, s. 41]
W rysowaniu przekrojów są wyjątki, które dotyczą następujących części maszyn: śrub,
podkładek, nitów, kołków, sworzni, ramion itd. Wymienione części nie rysujemy
w przekrojach podłużnych pomimo, że w złożeniu z innymi częściami, przechodzi przez nie
płaszczyzna przekroju (rys. 15).
Rys. 15. Przekroje części maszyn rysowane w widoku na przekrojach[opracowanie własne]
Odmianą przekroju jest tak zwany kład, w którym nie uwidaczniamy zarysów i krawędzi
przedmiotu leżących za płaszczyzną przekroju.
Kłady dzielimy na miejscowe (przekrój leży na widoku przedmiotu) i na przesunięte
(leżący poza zarysem przedmiotu). Kład miejscowy rysujemy linią ciągłą cienką a przesunięty 
liniami grubymi (rys. 16).
Rys. 16. Kład: a) miejscowy b) przesunięty [opracowanie własne]
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy rzutem?
2. Na czym polega rzutowanie aksonometryczne i jakie sÄ… ich rodzaje?
3. Na czym polega rzutowanie prostokÄ…tne?
4. Jakie sÄ… rodzaje rzutowania prostokÄ…tnego?
5. Jakie jest graficzne oznaczenie rzutowania europejskiego, a jakie amerykańskiego?
6. Jakie wyróżnia się rzutnie w metodzie europejskiej?
7. Na czym polega rzutowanie metodÄ… trzech rzutni?
8. Na czym polega rzutowanie metodÄ… obrotu?
9. Co nazywamy widokiem przedmiotu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
10. Co nazywamy przekrojem przedmiotu?
11. Jakie czynności należy wykonać w celu przedstawienia przekroju?
12. Jakie są rodzaje przekrojów?
13. Jak oznaczamy i kreskujemy przekroje?
14. Co to jest podziałka kreskowania i od czego zależy?
15. Jak wykonujemy kłady miejscowe, a jak kłady przesunięte?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyznacz trzy rzuty punktu A. Określ charakterystyczne wymiary położenia rzutu punktu
względem rzutni poziomej  wysokość h oraz głębokość g  względem rzutni pionowej.
Narysuj trzy rzuty odcinka AB, który jest położony pod dowolnym kątem względem rzutni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyznaczyć we właściwej kolejności: rzut główny, rzut poziomy i boczny punktu A.
2) oznaczyć rzuty punktu i określić wymiary wysokości h oraz głębokości g.
3) wykonać analizę położenia rzutu punktu A względem trzech rzutni.
4) wyznaczyć rzut prostokątny odcinka AB.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- uniwersalny model rzutni,
- normy dotyczÄ…ce rzutowania prostokÄ…tnego,
- model punktu i odcinka AB,
- przybory i materiały kreślarskie.
Ćwiczenie 2
Przedstaw rzutowanie prostokątne na trzy rzutnie następujących figur: trójkąta, kwadratu,
prostokąta i koła. Wszystkie figury są równoległe do rzutni głównej, a do pozostałych
prostopadłe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zastosować zasadę kolejności rzutowania prostokątnego,
2) wyznaczyć rzuty: główny, poziomy i boczny poszczególnych figur,
3) oznaczyć charakterystyczne elementy trójkąta, kwadratu, prostokąta i koła.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- uniwersalny model rzutni umożliwiający odwzorowanie figur,
- modele figur,
- normy dotyczÄ…ce rzutowania prostokÄ…tnego,
- materiały i przybory kreślarskie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Ćwiczenie 3
Narysuj w rzutach prostokątnych walec i stożek, których podstawy są równoległe
do rzutni poziomej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować trzy rzuty brył z wykorzystaniem techniki obrotu przedmiotu,
2) narysować te same bryły w rzucie aksonometrycznym  dimetrii ukośnej, wykorzystując
wiedzÄ™ z zakresu zasad rzutowania aksonometrycznego,
3) dokonać porównania rysunków i określić wnioski wynikające z właściwego położenia brył
względem płaszczyzn rzutów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- uniwersalny model rzutni,
- modele przedmiotów (brył),
- normy dotyczÄ…ce rzutowania prostokÄ…tnego,
- materiały i przybory kreślarskie.
Ćwiczenie 4
Narysuj w trzech rzutach prostokątnych, według metody E, przedmiot przedstawiony
w rzucie aksonometrycznym. Rysunek wykonaj na formacie A4.
Rys. do ćwiczenia 4
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać rodzaj aksonometrii, w której narysowano przedmiot,
2) zmniejszyć rysunek i przeliczyć wymiary,
3) narysować w odpowiedniej podziałce rzuty prostokątne przedmiotu, rozpoczynając
od rzutu głównego (strzałka). Ustalić pozostałe kierunki rzutowania,
4) zaprezentować sporządzony rysunek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy formatu A4,
- przybory i materiały rysunkowe.
Ćwiczenie 5
Na podstawie dwóch rzutów prostokątnych narysuj trzeci rzut zgodnie z normalnym
układem rzutów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Rys. do ćwiczenia 5
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przerysować dane rzuty prostokątne z zachowaniem odpowiednich proporcji,
2) uzupełnić trzeci rzut  poziomy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- przybory i materiały rysunkowe.
Ćwiczenie 6
Narysuj przekrój stopniowy przedmiotu w rzucie głównym, w którym znajdują się trzy
otwory, w tym jeden nieprzelotowy (znak x).
Rys. do ćwiczenia 6
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przerysować widok przedmiotu na arkusz rysunkowy,
2) narysować przekrój stopniowy przedmiotu uwzględniając fakt, że dwa otwory są
przelotowe a trzeci  nieprzelotowy (otwór wykonano wiertłem do metalu).
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- przypory i materiały rysunkowe.
Ćwiczenie 7
Narysuj półwidok  półprzekrój przedmiotu obrotowego przedstawionego na rysunku,
którego powierzchnie wewnętrzne narysowano linią kreskową.
Rys. do ćwiczenia 7
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować zarys zewnętrzny przedmiotu,
2) narysować półwidok przedmiotu,
3) narysować półprzekrój przedmiotu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- model przedmiotu obrotowego,
- arkusz rysunkowy,
- przybory i materiały rysunkowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić, na czym polega rzutowanie prostokÄ…tne? ð ð
2) określić, na czym polega rzutowanie prostokątne systemem
europejskim E a na czym amerykaÅ„skie A? ð ð
3) okreÅ›lić definicje rzutu aksonometrycznego? ð ð
4) wymienić rodzaje rzutów aksonometrycznych? ð ð
5) okreÅ›lić stosunki skróceÅ„ aksonometrycznych? ð ð
6) narysować na płaszczyz
nie 3 rzuty prostokÄ…tne punktu, odcinka,
figury i bryÅ‚y? ð ð
7) narysować w aksonometrii, nieskomplikowane pod względem
ksztaÅ‚tów, przedmioty? ð ð
8) narysować przekroje części maszyn? ð ð
9) narysować przekroje, półprzekroje oraz półwidoki  półprzekroje
przedmiotów symetrycznych?
ð ð
10) narysować kÅ‚ady miejscowe i przesuniÄ™te przedmiotów? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3. Zasady wymiarowania przedmiotów na rysunkach
technicznych
4.3.1. Materiał nauczania
Elementy wymiarów
Do wymiarowania stosujemy: linie wymiarowe, pomocnicze linie wymiarowe, liczby
wymiarowe i znaki wymiarowe (rys. 17 i rys. 18).
Rys. 17. Elementy wymiarowania [opracowanie własne]
Rys. 18. Rodzaje wymiarów: a) zewnętrzne b) wewnętrzne [5]
Zasady wymiarowania
Poprawność wymiarowania wynika z następujących zasad, zaleceń i wskazówek:
1. Wymiary zewnętrzne i wewnętrzne umieszczamy po różnych stronach rysunku.
2. Większość wymiarów stawiamy na przekrojach przedmiotu, poprawiając w ten sposób
czytelność rysunku.
3. Należy unikać wymiarowania powierzchni przedstawionych na rysunku liniami
kreskowymi.
4. Należy unikać wzajemnego przecinania się linii wymiarowych i linii pomocniczych.
5. Linie wymiarowe kreśli się równolegle do właściwego wymiaru przedmiotu w odległości
co najmniej 10 mm od zarysu. Wymiary równoległe stawiamy w odległości 7 mm (przy
dużych rysunkach odległości mogą być większe).
6. Linie wymiarowe rysujemy tak, aby wartości wymiarowe można odczytać od dołu
lub z prawej strony.
7. Wymiary liniowe na rysunkach podaje się w milimetrach (mm) z pominięciem miana,
np. 60. Wymiary kÄ…towe podaje siÄ™ w stopniach i minutach, np. 40°20'. W uzasadnionych
przypadkach stosuje siÄ™ także sekundy, np. 50°20'16'' (pięćdziesiÄ…t stopni, dwadzieÅ›cia
minut i szesnaście sekund).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
8. Liczby wymiarowe wykonuje siÄ™ pismem o wysokoÅ›ci h=2,5÷5 mm (dla formatu
A4 h=2,5 mm) i umieszcza się nad liniami wymiarowymi w środku ich długości.
Ponadto, w wymiarowaniu obowiÄ…zujÄ… zasady:
1. Zasada nie powtarzania wymiarów.
Każdy wymiar na rysunku podajemy tylko jeden raz i nie wolno go powtórzyć na innych
rzutach tego samego rysunku.
2. Zasada pomijania wymiarów oczywistych.
Do takich wymiarów zaliczamy m.in. kÄ…t prosty 90°, kÄ…t 0° miÄ™dzy liniami równolegÅ‚ymi,
bÄ…dz
wymiary wynikowe, których wartość można ustalić na podstawie innych wymiarów.
Kolejnym przykładem wymiaru oczywistego jest wymiar jednego boku kwadratu.
3. Zasada niezamykania łańcuchów wymiarowych.
Na rysunkach przedmiotów o skomplikowanej budowie wymiary wpisuje się kolejno jeden
za drugim (ogniwo wymiarowe) tworząc swoisty łańcuch zwany łańcuchem wymiarowym.
A
ańcuchy wymiarowe należy tworzyć jako otwarte, pomijając jeden z wymiarów (najmniej
ważny), który można obliczyć jako wynik różnicy podanych już wymiarów (rys. 19).
Rys. 19. Przykłady otwartych łańcuchów wymiarowych: a) łańcuchy proste, b) łańcuchy stożkowe [5]
4. Zasada grupowania wymiarów.
Istotą tej zasady jest dążenie do wymiarowania szczegółów konstrukcyjnych przedmiotu
na jednym z rzutów, zwłaszcza na rzucie głównym (przede wszystkim wymiary długości
i wysokości przedmiotu). Inne rzuty wykorzystujemy wówczas, jeżeli wymiary nie można
przedstawić razem na rzucie głównym.
5. Zasada wymiarowania od baz wymiarowych.
Baza (podstawa) wymiarowa jest na ogół istotnym elementem przedmiotu,
np. powierzchnia, oś symetrii otworu, krawędz
itd. Elementy te są ważne z racji
współdziałania części (baza konstrukcyjna), metrologii (baza pomiarowa) i procesu
technologicznego (baza technologiczna).
Wymiarowanie oparte o bazę wymiarową (krawędz
przedmiotu) przedstawiono
na rys. 20.
Rys. 20. Wymiarowanie od bazy wymiarowej [opracowanie własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Sposoby wymiarowania
W procesie sporządzania rysunków technicznych dwa zagadnienia są podstawowe: zapis
konstrukcji oraz wymiarowanie. Umiejętność prawidłowego wymiarowania wynika
Umiejętność zastosowania właściwych metod i zasad. Wymiary wzajemnego położenia
elementów przedmiotu można podawać w następujących układach:
- wymiarowanie w układzie szeregowym (rys. 21a)  polega na podawania wymiarów
jeden za drugim. Układ ten wykorzystujemy wówczas, jeżeli zależy nam na dokładności
wzajemnego położenia sąsiednich elementów wymiarowanego przedmiotu.
- wymiarowanie w układzie równoległym (rys. 21b), polega na podawaniu wymiarów (linii
wymiarowych) równolegle względem siebie. Ten układ ma zastosowanie wówczas, jeżeli
zależy nam na dokładności wzajemnego położenia elementów przedmiotu względem bazy
wymiarowej,
- wymiarowanie mieszane (rys. 21c) stanowi połączenie obu poprzednio omówionych
metod i eksponuje ich zalety w wymiarowaniu przedmiotu.
Rys. 21. Metody wymiarowania: a) wymiarowanie szeregowe, b)
wymiarowanie równoległe, c) wymiarowanie mieszane [6, s.
122]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Uwzględniając technikę wymiarowania korzystnie jest podzielić wszystkie wymiary
na poziome i pionowe. Podział ten zabezpieczy wykonawcę rysunku przed pominięciem
wymiaru, a w konsekwencji spełnienie zasad, zwłaszcza zasady nie powtarzania wymiarów.
Wymiarowanie średnic i promieni
Wymiarując średnicę przedmiotów obrotowych liczbę wymiarową poprzedza się znakiem
Ć (rys. 22). Znaku Ć nie pisze się jeżeli średnicę wymiaruje się literą D(d) i przed oznaczeniem
gwintu.
Rys. 22. Wymiarowanie średnic powierzchni obrotowych [2, s. 50]
Wymiary promieni łuków poprzedzone są literą R, a początek linii wymiarowej
rozpoczyna się od środka łuku. Środek długiego łuku wymiaruje się jak na rysunku 23.
Rys. 23. Przykłady wymiarowania promieni [2, s. 51]
Wymiarowanie łuków
Liczbę wymiarową łuku umieszcza się nad linią wymiarową, która stanowi łuk
współśrodkowy z wymiarowanym łukiem. Nad liczbą wymiarową umieszcza się znak
w postaci krótkiego cienkiego łuczku (rys. 24).
Rys. 24. Wymiarowanie łuków [2, s. 52]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Wymiarowanie kątów
Przy wymiarowaniu kątów linie wymiarowe są łukami zatoczonymi z wierzchołka kąta.
Sposoby wymiarowania kątów przedstawiono na rys. 25.
Rys. 25. Wymiarowanie kątów [2, s. 52]
Wymiarowanie graniastosłupów
Przy wymiarowaniu graniastosłupów przed wymiarem odległości między przeciwległymi
ścianami wpisuje się odpowiednie znaki (rys. 26): Ą%  przekrój kwadratowy, 6  przekrój
sześciokątny, 8  przekrój ośmiokątny.
Rys. 26. Wymiarowanie graniastosłupów [2, s. 52]
Wymiarowanie stożków
Powierzchnie stożkowe wymiarujemy podając wymiary liniowe, kątowe lub dwa z nich
i zbieżność (rys. 27a).
Wiele części maszyn zakończone są ścięciami krawędzi. Wymiarując krótkie ścięcia
krawędzi podajemy wartość kąta i długość ścięcia (rys. 27b).
Rys. 27. Wymiarowanie powierzchni stożkowych: a) wymiary stożka, b) wymiary
krótkich ścięć krawędzi D  średnica, L  długość, C  zbieżność
[opracowanie własne]
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadają na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie elementy wykorzystujemy do wymiarowania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
2. Jakie znasz zasady wymiarowania?
3. Jakie sÄ… sposoby wymiarowania?
4. Na czym polega wymiarowanie z podziałem na wymiary poziome i pionowe?
5. Jak wymiarujemy średnice?
6. Jak wymiarujemy promienie?
7. Jak wymiarujemy Å‚uki?
8. Jak wymiarujemy kÄ…ty?
9. Jak wymiarujemy graniastosłupy?
10. Na czym polega wymiarowanie stożków i ścięć krawędzi?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj za pomocą szablonu i zwymiaruj płytkę przedstawioną na rysunku.
Rys. do ćwiczenia 1
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odwzorować trzykrotnie przedmiot za pomocą szablonu,
2) umieścić na poszczególnych rysunkach wymiary poziome, pionowe i otworów,
3) narysować płytkę na arkuszu rysunkowym i wpisać wszystkie wymiary.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica dydaktyczna  zasady wymiarowania,
- szablon płytki,
- arkusz rysunkowy,
- normy rysunkowe dotyczÄ…ce wymiarowania,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Naszkicuj i zwymiaruj przedmiot wykonany z blachy o grubości 6 mm przedstawiony na
rysunku. Wymiary gabarytowe przedmiotu: długość  50mm, wysokość  20mm, średnice
czterech otworów  8mm. Pozostałe wymiary należy przyjąć według wskazówek nauczyciela.
Przyjąć podziałkę 2:1.
Rys. do ćwiczenia 2
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować arkusz rysunkowy formatu A4,
2) narysować zarys przedmiotu płaskiego w podziałce 2:1,
3) zwymiarować elementy przedmiotu zgodnie z zasadami wymiarowania,
4) opisać tabliczkę rysunkową pismem technicznym.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy formatu A4,
- normy rysunkowe,
- przybory i materiały rysunkowe.
Ćwiczenie 3
Dokonaj analizy rysunku i ustal, które zasady wymiarowania zostały naruszone. Naszkicuj i
zwymiaruj poprawnie przedstawiony na rysunku przedmiot.
Rys. do ćwiczenia 3
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy wymiarów przedmiotu,
2) wskazać popełnione błędy przy wymiarowaniu,
3) nawiązać do zasad wymiarowania i wskazać, które naruszono,
4) naszkicować i poprawnie zwymiarować przedmiot.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica dydaktyczna  zasady wymiarowania,
- normy rysunkowe,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 4
Narysuj i zwymiaruj przedmiot przedstawiony w półwidoku  półprzekroju (rysunek do
ćwiczenia 7, rozdz. 4.2.3. str. 23).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować na arkuszu rysunkowym półwidok  półprzekrój,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
2) zwymiarować przedmiot uwzględniając zalecenia wymiarowania widoków i przekrojów,
3) podzielić wymiary na poziomie i pionowe i kolejno wpisywać je na rysunku przedmiotu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica dydaktyczna: półwidoki  półprzekroje,
- arkusz rysunkowy,
- materiały i przybory rysunkowe,
- normy rysunkowe.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić znormalizowane elementy wymiarowania? ð ð
2) okreÅ›lić podstawowe zasady, zalecenia i wskazówki wymiarowania? ð ð
3) okreÅ›lić, zasadÄ™ wymiarowania od baz wymiarowych? ð ð
4) okreÅ›lić metody wymiarowania? ð ð
5) okreÅ›lić wymiarowanie Å›rednic przedmiotów obrotowych? ð ð
6) okreÅ›lić wymiarowanie Å‚uków i kÄ…tów? ð ð
7) okreÅ›lić wymiarowanie graniastosÅ‚upów? ð ð
8) okreÅ›lić wymiarowanie stożków i Å›cięć krawÄ™dzi? ð ð
9) zwymiarować półwidok, półprzekrój, półwidok  półprzekrój? ð ð
10) zwymiarować powtarzajÄ…ce siÄ™ elementy przedmiotów? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.4. Oznaczania wymiarów tolerowanych, pasowań
i geometrycznej struktury powierzchni na rysunkach
technicznych
4.4.1. Materiał nauczania
Pojęcia związane z tolerowaniem wymiarów i pasowaniami omówiono w poradniku
ucznia stanowiący obudowę dydaktyczną jednostki modułowej: Wykonywanie pomiarów
warsztatowych o symbolu  731[01].O1.02. W związku z tym materiał nauczania
przedstawiony w poradniku jest ograniczony do podstawowych zagadnień tolerancji i pasowań
oraz ich oznaczeń na rysunkach technicznych.
Rozróżnia się następujące wymiary:
- zewnętrzne, np. długość, szerokość, średnica itd.,
- wewnętrzne, np. szerokość rowka, średnica otworu itd.,
- mieszane, np. głębokość otworu, wysokość zęba koła zębatego itd.
- wymiary pośrednie, np. odległość między osiami otworów, rowków itd.
Ponadto, rozróżnia się wymiary:
- tolerowane np. 20+0,1 ,
-0,2
- nominalne D, d (teoretyczne), które podawane są na rysunkach,
- graniczne: górny (B) i dolny (A).
Z wymiarów granicznych wynika tolerancja T wymiaru, którą obliczamy według wzoru:
T = B - A
gdzie: B  górny wymiar graniczny
A  dolny wymiar graniczny
Między wyżej wymienionymi wymiarami występują zależności:
B = D + ES, B = d + es
A = D + EI, A = d + ei
Podstawiając, tolerancję także można obliczyć według wzoru:
T = ES  EI, T = es  ei
gdzie: ES  górna odchyłka otworu,
es  górna odchyłka wałka,
EI  dolna odchyłka otworu,
ei  dolna odchyłka wałka.
Na rysunkach wymiary tolerowane (rys. 28) przedstawiamy za pomocÄ…:
- odchyłek liczbowych (tolerowanie liczbowe),
- symboli (tolerowanie symbolowe),
- wymiarów granicznych.
Rys. 28. Wymiary tolerowane [2, s. 70]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Wymiary swobodne na rysunkach, np. 20 , które nie mają określonych odchyłek toleruje
się w warsztatowej tolerancji wykonania odpowiadającej 12 18 klasie dokładności.
Pasowanie części maszyn
Pasowanie, określa charakter współpracy dwóch elementów. Rodzaje pasowań:
- luz
ne, w których zawsze występuje luz,
- ciasne, w których zawsze występuje wcisk,
- mieszane, w których może występować luz lub wcisk.
Pasowania części maszyn tworzy się według zasady stałego otworu (z odchyłką
podstawową H) lub według zasady stałego wałka (z odchyłką podstawową h). Oznaczenie
pasowania na rysunkach powinno zawierać:
- wymiar nominalny pasowania,
- symbol położenia pola tolerancji otworu,
- symbol położenia pola tolerancji wałka,
- klasę dokładności otworu i wałka, np. 30H7/m6
Tolerowanie kształtu i położenia
Oprócz wymiarów, także tolerujemy kształt i wzajemne położenie powierzchni
przedmiotów. Wymagania w tym zakresie określamy na rysunku za pomocą graficznych
symboli i odchyłek wyrażonych dopuszczalną wartością w milimetrach. W tablicy 3
przedstawiono oznaczenie, rodzaje tolerancji kształtu i położenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Tabela 3. Tolerowanie kształtu i położenia [opracowanie własne].
Oznaczenie struktury powierzchni i własności mechanicznych materiału przedmiotu
na rysunkach
Struktura powierzchni wynika z chropowatości, kierunkowości i falistości powierzchni
przedmiotu. Do oznaczania chropowatości stosuje się wskaz
niki i symbole. Wskaz
nikami
(parametrami) są średnia arytmetyczna odchylenia profilu chropowatości Ra i wysokości
chropowatości według 10 punktów Rz. Na rys. 29 przedstawiono symbole graficzne do
oznaczania struktury powierzchni przedmiotu
Rys. 29. Symbole graficzne i przykłady oznaczeń struktury powierzchni: a) symbol
podstawowy, b) symbol określający obróbkę przez skrawanie, c) symbol
określający, że powierzchnia przedmiotu ma wynikać z poprzedniego procesu
technologicznego, d) symbol określający wymagania takiej samej struktury na
całym obwodzie, e) oznaczenie chropowatości powierzchni o dopuszczalnej
granicy parametru Ra wynoszÄ…cej 2,5µm uzyskanej przez toczenie [2, s. 86]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Oznaczenie chropowatości wielu powierzchni przedmiotu przedstawiono na rys. 30.
Rys. 30. Oznaczenie chropowatości kilku powierzchni przedmiotu [2, s. 90]
Podczas wykonywania przedmiotu w układzie obrabiarka  narzędzie  przedmiot
występują drgania, które maja wpływ na strukturę powierzchni zwanej falistością powierzchni.
Falistość powierzchni, określamy parametrem Wz, który jest średnią pięciu wysokości fal na
odcinku pomiarowym. Najczęściej na rysunkach oznaczenie falistości łączymy z oznaczeniem
chropowatości i kierunkowością struktury powierzchni np.:
gdzie:
a  wartość chropowatości Ra,
b  rodzaj obróbki,
c  wysokość falistości,
d  kierunkowość struktury powierzhni,
f  wartość chropowatości powierzchni innej niż Ra.
Na rysunku przedmiotu często zachodzi potrzeba oznaczenia wymagań dotyczących
własności mechanicznych materiału po obróbce cieplnej.
W tym celu powierzchnia, która ma być poddana np. hartowaniu zaznacza się linią
punktową grubą w odległości około 2 grubości linii zarysu przedmiotu, lecz nie mniejszą niż
0,8 mm. Linię punktową łączy się z linią odniesienia nad którą wpisuje się rodzaj i parametry
obróbki.
Rys. 31. Oznaczanie obróbki cieplnej  hartowania powierzchniowego [2, s. 92]
Przykład oznaczenia powłoki ochronnej przedstawiono na rys. 32. Informację o rodzaju
powłoki wpisuje się nad linią odniesienia. Powierzchnie przedmiotu można także oznaczać
dużą literą alfabetu, zapisując na rysunku rodzaj powłoki, np. powłoka A  Fe/Cu Zn5.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 32. Oznaczenie powłoki ochronnej [opracowanie własne]
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są rodzaje wymiarów?
2. Jaki wymiar nazywamy wymiarem tolerowanym?
3. Jak definiujemy tolerancje wymiaru?
4. Jak przedstawiamy tolerancjÄ™ wymiaru na rysunku?
5. Z jaką dokładnością wykonujemy wymiary swobodne przedmiotu?
6. Jak brzmi definicja pasowania?
7. Jak przedstawiamy pasowania na rysunku?
8. Jakie znasz rodzaje tolerancji kształtu i położenia?
9. Z jakich elementów składa się oznaczenie tolerancji kształtu?
10. Jakich symboli graficznych używamy do oznaczania chropowatości powierzchni?
11. Z czego wynika kierunkowość i falistość struktury powierzchni?
12. Jak oznaczamy na rysunku obróbkę cieplną i twardość przedmiotu?
13. Jak oznaczamy powłoki ochronne na rysunkach?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wymiary tolerowane wałka dwustopniowego składają się:
- z wymiaru nominalnego dw1=20 mm, którego odchyÅ‚ki wynoszÄ…: es=  32 µm, ei=  49 µm,
- z wymiaru nominalnego dw2=14 mm, którego odchyÅ‚ki wynoszÄ…: es=  32 µm, ei=  95 µm.
Narysuj wałek w podziałce 2:1 i zwymiaruj jego średnice, stosując tolerowanie liczbowe.
Oblicz wymiary graniczne i tolerancję średnic wałka. Długość całkowita przedmiotu l=40mm,
przyjmując równe długości poszczególnych stopni wałka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować wałek dwustopniowy na arkuszu rysunkowym w podziałce,
2) zwymiarować zgodnie z zasadami średnice wałka,
3) przedstawić obliczenia wymiarów granicznych i tolerancji obu średnic,
4) zaprezentować wykonany rysunek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- materiały i przybory rysunkowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Ćwiczenie 2
W wałku przedstawionym w ćwiczeniu 1 został wykonany współosiowy otwór
przelotowy o średnicy 20mm. Na rysunku wałka przedstaw wymiar otworu tolerowany
liczbowo, jeżeli ES=48 µm a EI=0. Zastosuj podziaÅ‚kÄ™ 2:1, oblicz wymiary graniczne
i tolerancjÄ™ wymiaru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować wałek w podziałce,
2) zwymiarować średnicę otworu wałka,
3) przedstawić obliczenia wymiarów granicznych i tolerancji średnicy otworu wałka,
4) zaprezentować wykonany rysunek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- normy rysunku technicznego,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 3
Zwymiaruj wałek przedstawiony w ćwiczeniu 1 i 2 stosując tolerowanie symbolowe,
natomiast wymiary długości przedmiotu uzupełnij odchyłkami według tolerancji warsztatowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować wałek w podziałce 2:1,
2) zwymiarować wszystkie średnice zapisując tolerowane wymiary w postaci symbolicznej,
3) odczytać z tablic odchyłki wymiarów swobodnych,
4) uzupełnić wymiary odchyłkami według tolerancji warsztatowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- normy rysunku technicznego,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 4
Odczytaj i zapisz informacje zawarte w oznaczeniach tolerancji kształtu i położenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przerysować oznaczenia i określić pisemnie ich znaczenie,
2) odczytać i zapisać wartości tolerancji kształtu,
3) odczytać i zapisać wartości tolerancji położenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. do ćwiczenia 4
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- normy rysunku technicznego,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 5
Odczytaj i zapisz informacje zawarte w oznaczeniach struktury powierzchni.
Rys. do ćwiczenia 5
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przerysować oznaczenia i określić znaczenie symboli graficznych przyporządkowanych do
powierzchni,
2) odczytać i zapisać parametry chropowatości powierzchni,
3) odczytać i zapisać znaczenie elementów oznaczeń struktury powierzchni.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- normy rysunku technicznego,
- materiały i przybory rysunkowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Ćwiczenie 6
Odczytaj i zapisz informacje zawarte w oznaczeniach obróbki cieplno-chemicznej
i ochronnej.
Rys. do ćwiczenia 6
A  powłoka Fe/Cu Zn5
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać rodzaj obróbki,
2) określić informacje zawarte w oznaczeniach,
3) naszkicować przedmioty na arkuszu rysunkowym i wpisać odpowiednie wyjaśnienia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- normy rysunku technicznego
- materiały i przybory rysunkowe.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyróżnić rodzaje wymiarów? ð ð
2) zdefiniować wymiary tolerowane? ð ð
3) zdefiniować pasowanie części maszyn? ð ð
4) okreÅ›lić zasady tolerowania i pasowania? ð ð
5) okreÅ›lić zasady oznaczania na rysunkach tolerancji i pasowaÅ„? ð ð
6) zastosować symbole do oznaczania struktury powierzchni? ð ð
7) zastosować na rysunkach oznaczenia obróbki cieplnej? ð ð
8) zastosować na rysunkach oznaczenia powÅ‚ok ochronnych? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.5. Zastosowanie uproszczeń w rysowaniu części maszyn
4.5.1. Materiał nauczania
Większość części maszyn zastosowanych w budowie urządzeń precyzyjnych i układach
automatyki przedstawiamy na rysunkach dokładnie, odwzorowując wszystkie szczegóły
konstrukcyjne. Niemniej Polskie Normy (PN) przewidują możliwość zastosowania uproszczeń
w rysowaniu części maszyn. Wyróżnia się trzy stopnie uproszczeń rysunkowych:
- I stopień ma zastosowanie na rysunkach wykonawczych części maszyn,
- II stopień ma zastosowanie na rysunkach złożeniowych zawierających drobne elementy,
np. łożyska toczne,
- III stopień ma zastosowanie na rysunkach złożeniowych i przy rysowaniu schematów
maszyn i ich podzespołów. Części maszyn przedstawia się w postaci umownych symboli.
Rysowanie gwintów i połączeń gwintowych
Powstawanie linii śrubowej na powierzchni walcowej (na sworzniu) przedstawia rys. 33.
Rys. 33. Powstawanie linii śrubowej [6, s. 186]
Rys. 34. Wymiarowanie gwintów [2, s. 125]
Przykłady oznaczeń gwintów przedstawiono w tab. 4.
Tabela 4. Rodzaje i oznaczenia gwintów (przykłady) [opracowanie na podstawie 2]
Rodzaj gwintu Wymiary, które należy oznaczyć Znak Przykład
Metryczny 0,25 0,9 mm Średnica zewnętrzna w mm M M0,6
Metryczny 1 600 mm Średnica zewnętrzna w mm M M12
Metryczny do przyrządów
Średnica zewnętrzna w mm M M16xl,5
precyzyjnych
Rurowy walcowy Średnica wewnętrzna rury w calach G Gl
R R3/4
Rurowy stożkowy Średnica wewnętrzna rury w calach
Rc Rc3/8
Trapezowy symetryczny Średnica zewnętrzna x skok w mm Tr Tr24 x 5
Trapezowy niesymetryczny Średnica zewnętrzna x skok w mm S S24 x 5
Trapezowy niesymetryczny 45° Åšrednica zewnÄ™trzna x skok w mm S45° S45°125 x 8
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Średnica zewnętrzna w mm x skok Rd Rd32 x 1/8"
Okrągły
w calach
W celu narysowania i oznaczenia gwintu należy rozróżniać podstawowe wielkości gwintu
i znormalizowane wartości średnic. Gwint śrub i nakrętek przedstawia się na rysunku
w uproszczeniu, zaznaczając go dwiema cienkimi liniami, obrazującymi dna wrębów gwintu.
Rysowanie i wymiarowanie gwintów przedstawiono na rysunku 34.
Połączenia kołkowe i sworzniowe
Zarówno kołki jak i sworznie rysujemy w sposób dokładny, uproszczony lub umowny
(rys. 35).
Rys. 35. Połączenie kołkowe: a) sposób dokładny, b) sposób uproszczony, c)
sposób umowny [opracowanie własne]
Połączenia rurowe
Na rysunkach wykonawczych połączenia rurowe rysujemy bez uproszczeń, natomiast
instalację rurową na rysunku złożeniowym  w uproszczeniu (rys. 36).
Rys. 36. Uproszczenia instalacji rurowej [6, s. 200]
Połączenia spawane, zgrzewane, lutowane i klejone
Połączenia nierozłączne: spawane, zgrzewane, lutowane i klejone rysujemy
w uproszczeniu lub w sposób umowny. Połączenia spawane przedstawiono na rysunku 37.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 37. Rysowanie połączeń spawanych [opracowano na podstawie [2, s. 113, 115]
Połączenia zgrzewane przedstawiono na rys. 38.
Rys. 38. Połączenie zgrzewane doczołowe: a) ze zmianą kształty, b) sposób umowny [2]
Połączenia lutowane i klejone przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5. Połączenia lutowane i klejone [opracowanie własne]
Sprężyny na rysunkach wykonawczych i złożeniowych przedstawiamy w sposób uproszczony.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys. 39. Rysunek wykonawczy sprężyny [6, s. 205]
Rysunek sprężyny powinien zawierać (rys. 39):
- wymiary: średnicę drutu, średnicę zewnętrzną, długość i skok sprężyny nie obciążonej,
- charakterystykę sprężyny  wykres, który określa jej długość w funkcji obciążenia,
- kierunek zwojów,
- długość rozwiniętego drutu,
- całkowitą i czynną liczbę zwojów.
Przekładnie i koła zębate (rys. 40) przedstawiamy na rysunkach w uproszczeniu.
Rys. 40. Elementy budowy koła zębatego [6, s. 205].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Rys. 41. Rysunek wykonawczy koła zębatego [6, s. 207].
Poszczególne elementy koła zębatego rysujemy w następujący sposób (rys. 41):
- koło wierzchołków  linią grubą,
- koło podziałowe  linią punktową,
- koło podstaw zębów  linią grubą (w przekroju) lub linią cienką (w widoku).
A
ożyska, wały i osie przedstawia się na rysunkach bez uproszczeń, natomiast łożyska toczne
w sposób uproszczony zgodnie z PN EN ISO 8826 1:1998. Osie i wały przedstawiamy na
rysunku wykonawczym bez uproszczeń lub w uproszczeniu, które polega na pomijaniu takich
elementów jak: małe zaokrąglenia, ścięcia krawędzi rowków itp.
Przekładnie pasowe na rysunkach wykonawczych i złożeniowych przedstawia się w zasadzie
bez uproszczeń.
Schematy  uproszczenia rysunkowe III stopnia
Budowę i działanie urządzenia technicznego można przedstawić na schematach, na
których stosujemy umowne symbole. Przykłady schematów przedstawiono na rysunkach:
- schemat mechaniczny napędu wrzeciona tokarki (rysunek do ćwiczenia 4, str. 52),
- schemat hydrauliczny przekładni hydraulicznej (rys. 42),
- schemat pneumatyczny (rys. 43),
- schematy elektryczne (rys. 44).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Rys. 42. Hydrauliczny schemat sterowania dwoma siłownikami: 1A1 i 1A2  siłowniki
hydrauliczne dwustronnego działania, 1V  zawór elektromagnetyczny 4/2, 0V zawór
przelewowy, 0Z1 z
ródło ciśnienia, np. pompa, 0Z2, OZ3 zbiorniki[opracowanie
własne]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Rys. 43. Pneumatyczny schemat sterowania siłownikami: 1A1 i 1A2  siłowniki
hydrauliczne jednostronnego działania, 1V  zawór elektromagnetyczny 5/2
[opracowanie własne]
a)
b)
c)
Rys. 44. Przykłady schematów elektrycznych: a) blokowy, b) strukturalny, c) ideowy:
Tr  transformator, D1 4  mostek Gretza, D5  dioda Zenera, R1, R2  rezystor,
C1, C2  kondensator elektrolityczny, T1  tranzystor [opracowanie własne]
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim celu stosuje się uproszczenia rysunkowe części maszyn?
2. Ile stopni uproszczeń stosuje się w rysunku technicznym?
3. Jak powstaje linia śrubowa?
4. Na czym polega uproszczenie rysunkowe gwintu śruby i nakrętki?
5. Jakie stopnie uproszczeń mają zastosowanie w rysunkach połączeń i instalacji rurowych?
6. Jak rozpoznajemy na rysunkach połączenia: kołkowe, spawane, zgrzewane, lutowane
i klejone?
7. Jak rysujemy łożyska, wały i osie?
8. Jak rysujemy sprężyny i jakie elementy wymiarowe podaje się na rysunkach?
9. Jakie uproszczenia rysunkowe stosuje się w rysunkach: kół pasowych i kół zębatych?
10. Jakie wyróżnia się schematy?
11. Czy potrafisz wyjaśnić sposób działania przykładowych urządzeń technicznych
na podstawie schematów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj nagwintowany trzpień M16. Długość trzpienia l=100 mm, a długość gwintu l1=60
mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady rysowania gwintów i ich wymiarowania,
2) wykonać rysunek nagwintowanego trzpienia, oznaczyć gwint i wpisać pozostałe wymiary
trzpienia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica dydaktyczna  rysunki gwintów,
- normy rysunku technicznego,
- arkusz rysunkowy,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Narysuj płytkę prostokątną, w której przewidziano dwa gwintowane otwory. Wymiary
płytki, rozmieszczenie otworów i ich wymiary przyjmij na podstawie uzgodnień
z nauczycielem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować płytkę prostokątną na arkuszu rysunkowym przyjmując odpowiednie wymiary,
2) zastosować uproszczenie rysunkowe gwintów w otworach płytki,
3) zwymiarować wszystkie elementy płytki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- normy rysunku technicznego,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj rodzaje połączeń i objaśnij informacje zawarte w oznaczeniach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Rys. do ćwiczenia: 3
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać połączenie na rysunku a) i b),
2) określić znaczenia symboli liter i cyfr.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- normy rysunku technicznego,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 4
Odczytaj schematy przedstawione na rysunkach.
a)
b)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Rys. do ćwiczenia 4
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować symbole elementów schematów mechanicznych i hydraulicznych,
2) określić i opisać budowę i działanie układu mechanicznego i hydraulicznego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica symboli elementów mechanicznych i hydraulicznych,
- normy rysunku technicznego,
- materiały rysunkowe.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić cel stosowania uproszczeÅ„ rysunkowych? ð ð
2) zastosować uproszczenia rysunkowe gwintów? ð ð
3) rozpoznać i narysować poÅ‚Ä…czenia nierozÅ‚Ä…czne? ð ð
4) rozpoznać i narysować poÅ‚Ä…czenia instalacji rurowej? ð ð
5) narysować i przeanalizować schematy pneumatyczne? ð ð
6) narysować i przeanalizować schematy hydrauliczne ð ð
7) narysować prosty schemat elektryczny? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.6. Rysunki produkcyjne w procesach technologicznych
4.6.1. Materiał nauczania
W procesach technologicznych istotne znaczenie mają rysunki wykonawcze i złożeniowe.
Rysunek wykonawczy jest rysunkiem, który opracowano na podstawie danych projektowych
i zawiera niezbędne informacje do wykonania wyrobu (rys. 45). Rysunek wykonawczy
rysujemy w rzutach prostokątnych, zawierając w nim następujące informacje:
- kształt przedmiotu wynikający z rzutów,
- wymiary tolerowane i swobodne,
- tolerancje kształtu i położenia,
- oznaczenie chropowatości i pozostałe elementy struktury powierzchni przedmiotu,
np. falistość powierzchni,
- oznaczenie obróbki cieplnej i cieplno chemicznej,
- oznaczenie powłok ochronnych,
- opisanÄ… tablicÄ™ rysunkowÄ…,
- uwagi, np. ostre krawędzie stępić.
Rys. 45. Rysunek wykonawczy [8]
Rysunek złożeniowy przedstawia wszystkie części podzespołu, zespołu lub całego
wyrobu. Rysunek złożeniowy sporządzamy w rzutach prostokątnych w takiej ilości, ile
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
potrzeba do określenia budowy i działania wyrobu oraz przedstawienie wszystkich jego części
(rys. 46).
Rys. 46. Rysunek złożeniowy [7]
Zasady sporządzania rysunków złożeniowych są następujące:
- poszczególne części maszyn z reguły rysujemy w uproszczeniu,
- wszystkie części maszyn oznaczamy kolejnymi numerami łącząc je za pomocą linii
odniesienia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
- na rysunku podaje siÄ™ tylko wymiary charakterystyczne (gabarytowe) dotyczÄ…ce
wymiarów zewnętrznych, skrajnych położeń współpracujących części itp.
- rysunek zawiera rozbudowaną tabliczkę rysunkową. Oprócz tabliczki podstawowej
rysunek zawiera wykaz części, w którym podaje się informacje: liczbę sztuk, nazwę
części, numer rysunku, materiał, masę, uwagi itp.
Rysunek montażowy jest rysunkiem złożeniowym zawierający wskazówki montażowe
i wymiary, jakie należy uzyskać przy montażu wyrobu (instrukcje montażu). Dokumentacja
techniczna oprócz rysunków zawiera także instrukcją obróbki, które składa się z kart
technologicznych. Karta technologiczna stanowi zbiór zabiegów, które należy zrealizować
w danej operacji (rys. 48).
Rys. 47. Karta technologiczna [5, s. 231]
Rysunki operacyjne i zabiegowe (rys. 48 i 49) obejmują wymiary i oznaczenia, które
są związane z określoną operacją lub zabiegiem. Każdy proces technologiczny dzieli
się na operacje a z kolei operacje na zabiegi. Część procesu technologicznego, którą wykonuje
się bez przerwy na jednym stanowisku pracy nazywamy operacją. Część operacji, którą
wykonuje się jednym narzędziem podczas jednego zamocowania przedmiotu nazywamy
zabiegiem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Rys. 48. Rysunek operacyjny [6, s. 264]
Rys. 49. Rysunek zabiegowy [6, s. 263]
Rysunki techniczne, oprócz tradycyjnej techniki kreślarskiej, wykonuje się techniką
komputerową. Następnie dla celów produkcyjnych sporządza się kopie na ploterze lub
drukarce. Rysunki i kopie przechowuje się w archiwum zakładowym. Wszystkie rysunki są
numerowane i ewidencjonowane, co usprawnia gospodarkÄ™ rysunkami.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie informacje zawiera rysunek wykonawczy?
2. Jakie informacje zawiera rysunek złożeniowy?
3. Jakie elementy zawiera tabliczka rysunku złożeniowego?
4. W jakim celu stosujemy rysunki operacyjne?
5. Jak definiujemy operacjÄ™ i zabiegi?
6. Jaką funkcję w procesie technologicznym spełniają rysunki montażowe?
7. Jak wykonujemy kopie rysunków?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy rysunku wykonawczego pierścienia I.
Rys. do ćwiczenia 1 (pierścień I)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić liczbę rzutów i ich postać,
2) określić kształt przedmiotu i jego wymiary,
3) określić wymiary tolerowane,
4) dokonać interpretacji tolerancji położenia,
5) określić chropowatość wszystkich powierzchni przedmiotu,
6) określić pozostałe informacje dotyczące procesu obróbki przedmiotu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunek wykonawczy pierścienia I,
- normy rysunku technicznego,
- arkusz rysunkowy,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy rysunków wykonawczych:
- pierścienia II,
- tulei łożyskowej.
Rys. 1. do ćwiczenia 2 (pierścień II)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Rys. 2. do ćwiczenia 2 (tuleja łożyskowa)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić konstrukcję przedmiotów,
2) określić wszystkie wymiary w tym wymiary tolerowane i swobodne,
3) dokonać interpretacji wymiarów w zakresie: wymiarów granicznych, tolerancji i tolerancji
kształtu,
4) ocenić chropowatość wszystkich powierzchni przedmiotów,
5) określić materiał konstrukcyjny na wykonanie tulei łożyskowej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz rysunkowy,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 3
Odczytaj rysunek złożeniowy imadła ręcznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić jakie elementy zawiera rysunek imadła ręcznego,
2) określić jakie uproszczenia rysunkowe zastosowano na rysunku złożeniowym imadła,
3) określić gabarytowe wymiary imadła,
4) wymienić elementy tabliczki rysunkowej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunek złożeniowy imadła,
- normy rysunku technicznego.
- arkusz rysunkowy,
- materiały i przybory rysunkowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Rys. do ćwiczenia 3
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić rodzaje rysunków produkcyjnych? ð ð
2) okreÅ›lić definicjÄ™ i elementy rysunku wykonawczego? ð ð
3) okreÅ›lić definicjÄ™ i elementy rysunku zÅ‚ożeniowego? ð ð
4) okreÅ›lić cel stosowania rysunków operacyjnych i zabiegowych? ð ð
5) wyjaśnić znaczenie w procesie technologicznym rysunku
montażowego? ð ð
6) wyjaśnić zorganizowaną gospodarkę rysunkami w zakładzie
pracy? ð ð
7) wyjaśnić zasadę powielania dokumentacji technicznej w zakładzie
pracy? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 25 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Podstawowym elementem dokumentacji technicznej jest
a) instrukcja obsługi stanowiska pracy.
b) szkic przedmiotu.
c) rysunek techniczny.
d) schemat rysunkowy.
2. Wymagania jakie musi spełnić rysunek techniczny określone są
a) w normach branżowych.
b) w instrukcji obsługi stanowiska pracy.
c) w międzynarodowych normach PN ISO.
d) w normach zakładowych.
3. Format zasadniczy A4 ma wymiary
a) 297x420.
b) 210x297.
c) 313x436.
d) 220x320.
4. Rzutowanie aksometryczne przedstawia przedmiot
a) w sześciu rzutach.
b) w trzech rzutach.
c) w dwóch rzutach.
d) w jednym rzucie.
5. Rzutowanie prostokątne według metody europejskiej E realizujemy na podstawie
schematu
a) PRzO.
b) RzOP.
c) OPRz.
d) ORzP.
gdzie:
O  obserwator,
P  przedmiot rysowany,
Rz  rzutnia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
6. Prawidłowy przekrój przedmiotu uwzględniając zasady rzutowania metodą E jest na
rysunku
a) 1.
b) 2.
c) 3.
d) 4.
7. Rysunek przedstawiony w rzucie aksonometrycznym uzupełni brakujący rzut
a) na rysunku 1.
b) na rysunku 2.
c) na rysunku 3.
d) na rysunku 4.
8. Przekrój przedmiotu jako rzut powstaje w wyniku
a) rzeczywistego przecięcia przedmiotu.
b) przecięcia przedmiotu wyobrażalną płaszczyzną i odrzucenia tej części, która znajduje
się przed płaszczyzną.
c) przecięcia przedmiotu wyobrażalną płaszczyzną i odrzucenie tej części, która znajduje
się za płaszczyzna.
d) przecięcia przedmiotu dowolną ilością wyobrażalnych płaszczyzn.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
9. Wymiarując średnicę przedmiotu znak Ć piszemy
a) przed oznaczeniem gwintu.
b) przy wymiarowaniu konta.
c) przy wymiarowaniu łuków.
d) przy wymiarowaniu średnicy przedmiotu.
10. Wymiarowanie szeregowe polega na
a) podawaniu wymiarów równolegle względem siebie.
b) podawania wymiaru jeden za drugim.
c) podawania wymiarów jeden za drugim i równolegle względem siebie.
d) podawaniu wymiarów, aby można było je odczytać od lewej strony rysunków.
11. Na rysunkach wymiary tolerowane przedstawia siÄ™ za pomocÄ…
a) wymiary nominalnego D.
b) odchyłek liczbowych lub symboli.
c) jednego wymiaru granicznego.
d) klas dokładności.
12. Wymagania w zakresie tolerowania kształtu i położenia określa się za pomocą
a) symboli graficznych i odchyłek wyrażonych w milimetrach.
b) parametru Rz.
c) oznaczeń ES i EI.
d) klas dokładności.
13. Do oznaczenia chropowatości powierzchni stosujemy
a) symbole graficzne do oznaczania struktury powierzchni.
b) symbole graficzne i wartości liczbowe parametrów chropowatości.
c) oznaczenia kierunkowości powierzchni.
d) wskaz
ników falistości powierzchni.
14. Gwinty na rysunkach przedstawiamy
a) bez uproszczeń w sposób szczegółowy.
b) w uproszczeniu dwiema grubymi liniami równoległymi do osi gwintów.
c) w uproszczeniu dwiema cienkimi liniami równoległymi do osi, a zakończenie gwintu 
liniÄ… grubÄ….
d) wszystkie elementy gwintu liniami cienkimi.
15. Połączenia lutowane przedstawiamy
a) dokładnie ze wszystkimi szczegółami.
b) wykorzystujÄ…c linie i liczby wymiarowe.
c) w uproszczeniu lub w sposób umowny.
d) w ogóle nie oznaczamy.
16. Rysunek wykonawczy przedstawia
a) pojedynczą część maszyny.
b) zespół stanowiący zbiór części.
c) schemat urzÄ…dzenia.
d) istotny fragment części maszyny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
17. Rysunek złożeniowy przedstawia
a) pojedynczą część maszyny.
b) schemat uwzględniający wszystkie części całego wyrobu lub zespołu.
c) wszystkie części i zespoły całego wyrobu.
d) zestaw operacji, które należy wykonać.
18. Rysunki operacyjne obrabianego przedmiotu zawierajÄ…
a) wszystkie wymiary.
b) wszystkie wymiary tolerowane.
c) wymiary dotyczÄ…ce zabiegu.
d) wymiary i oznaczenie, które związane są z określoną operacją.
19. Schematy to
a) rysunki wykonawcze, w których zastosowano umowne symbole.
b) rysunki przedstawiające budowę i działanie urządzenia, w których części funkcjonalne
przedstawia siÄ™ w postaci prostych figur geometrycznych.
c) wykres, z którego można obliczyć wartość liczbową danej wielkości.
d) rysunek podzespołów.
20. Dokumentacja techniczna zawiera
a) wyłącznie zbiór rysunków wykonawczych.
b) zbiór kart technologicznych.
c) rysunki wykonawcze i instrukcje obróbki.
d) rysunki montażowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
6. LITERATURA
1. Cieślak H.: Testy i sprawdziany z rysunku technicznego. ITE Radom 1996
2. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. WNT, Warszawa 2004
3. Lewandowski T.: Zbiór zadań z rysunku technicznego dla mechaników. WSiP, Warszawa
1995
4. Michel K. Sapiński T.: Czytam rysunek techniczny. WSiP, Warszawa 1996
5. Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkół zasadniczych. WSiP, Warszawa 1999
6. Waszkiewiczowie E i S.: Rysunek zawodowy dla ZSZ. WSiP, Warszawa 1999
7. Zbiór Polskich Norm: Rysunek techniczny, Rysunek techniczny maszynowy
8. http://www.zap robotyka.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64