05 Posługiwanie się notacją muzyczną

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Iwona Sosnowska
Posługiwanie się notacją muzyczną
311[18].O2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\. Piotr Sieczka
mgr Marcin Winiarski
Opracowanie redakcyjne:
mgr Iwona Sosnowska
Konsultacja:
dr in\. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[18].O2.01
Posługiwanie się notacją muzyczną , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik instrumentów muzycznych
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Zapis nutowy materiału dzwiękowego 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Rytm i metrum 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzające 18
4.2.3. Ćwiczenia 19
4.2.4. Sprawdzian postępów 20
4.3. Diatonika i chromatyka 21
4.3.1. Materiał nauczania 21
4.3.2. Pytania sprawdzające 23
4.3.3. Ćwiczenia 24
4.3.4. Sprawdzian postępów 25
4.4. Interwały 26
4.4.1. Materiał nauczania 26
4.4.2. Pytania sprawdzające 29
4.4.3. Ćwiczenia 29
4.4.4. Sprawdzian postępów 30
4.5. Gamy i skale 31
4.5.1. Materiał nauczania 31
4.5.2. Pytania sprawdzające 36
4.5.3. Ćwiczenia 37
4.5.4. Sprawdzian postępów 38
4.6. Akordy 39
4.6.1. Materiał nauczania 39
4.6.2. Pytania sprawdzające 43
4.6.3. Ćwiczenia 43
4.6.4. Sprawdzian postępów 44
4.7. Agogika, dynamika, artykulacja 45
4.7.1. Materiał nauczania 45
4.7.2. Pytania sprawdzające 47
4.7.3. Ćwiczenia 47
4.7.4. Sprawdzian postępów 49
5. Sprawdzian osiągnięć 50
6. Literatura 54
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswojeniu wiedzy dotyczącej notacji muzycznej,
czyli elementarnych zasad teorii muzyki.
W poradniku zamieszczono:
wymagania wstępne wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\ opanowałeś określone treści,
ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
sprawdzian postępów,
sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
literaturę uzupełniającą.
Jednostka modułowa Posługiwanie się notacją muzyczną , której treści poznasz
w przedstawianym Ci poradniku stanowi jeden z elementów modułu 311[18].O2 Podstawy
teorii muzyki , którego struktura jest zilustrowana na stronie 4.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu na zajęciach musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp
i instrukcji przeciwpo\arowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Wiadomości
dotyczące przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo\arowej oraz ochrony
środowiska znajdziesz w jednostce modułowej 311[18].O1.01 Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo\arowej oraz ochrony środowiska .
Schemat układu jednostek modułowych
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WSTPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- dokonywać analizy i syntezy określonych treści,
- posługiwać się pamięcią,
- przyswajać sobie nową wiedzę,
- dostrzegać i rozró\niać bodzce słuchowe,
- korzystać z literatury o treści muzycznej,
- korzystać z muzycznych programów komputerowych (np.Music Trainer, Musicus, Music
Lessons II, Music Theory),
- przestrzegać przepisów BHP i ochrony przeciwpo\arowej,
- korzystać z ró\nych zródeł informacji.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
dokonać podziału skali muzycznej na oktawy,
posłu\yć się nazwami literowymi i solmizacyjnymi nut,
posłu\yć się w zapisie nut kluczami muzycznymi,
zapisać dzwięki na pięciolinii,
zastosować oznaczenia taktowe,
zapisać wartości nut i pauz w podziale dwójkowym i trójkowym,
pogrupować wartości rytmiczne w taktach prostych i zło\onych,
zastosować znaki chromatyczne, krzy\yk, bemol i kasownik,
zamienić enharmonicznie dzwięki,
rozró\nić w zapisie półton i cały ton diatoniczny i chromatyczny,
określić znaczenie pojęć: skala, gama, tonacja,
rozró\nić rodzaje gam i ich odmiany na podstawie zapisu nutowego,
określić wielkość interwałów prostych i zło\onych,
zapisać interwały proste i zło\one,
zapisać gamy, trójdzwięki i czterodzwięki,
zbudować triadę harmoniczną,
zapisać dominantę septymową,
zrealizować chromatyzację gamy,
odczytać oznaczenia dynamiczne, agogiczne i artykulacyjne,
rozpoznać artykulację w wysłuchanym fragmencie utworu,
dokonać transpozycji melodii o zadany interwał,
zapisać i odczytać tekst nutowy,
posłu\yć się programami komputerowymi słu\ącymi do kształtowania umiejętności
posługiwania się notacją muzyczną.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA NAUCZANIA
4.1. Zapis nutowy materiału dzwiękowego
4.1.1. Materiał nauczania
Nuta jest znakiem graficznym dzwięku, podobnie jak litera jest znakiem graficznym
wymawianej głoski.
Szereg znaków ilustruje dokładną wysokość tego dzwięku oraz czas jego trwania.
Zbiór dzwięków, jakimi się posługujemy w muzyce to materiał dzwiękowy.
Do zapisywania materiału dzwiękowego od XVIII wieku u\ywa się pięciolinii.
Pięciolinię stanowi pięć równoległych linii liczonych od dołu ku górze. Na liniach oraz
pomiędzy nimi, czyli na polach zapisywane są nuty.
Rys. 1. Numeracja linii
Rys. 2. Numeracja pól
Do zapisywania dzwięków odpowiednio ni\szych słu\ą linie dodane dolne,
a odpowiednio wy\szych linie dodane górne. Stosuje się w miarę potrzeby po pięć dodanych
linii górnych i dolnych, zapisywanych jako fragment linii.
Rys. 3. Linie dodane dolne
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
Rys. 4. Linie dodane górne
Przy zapisie utworów przeznaczonych na fortepian korzysta się z dwóch pięciolinii,
połączonych klamrą zwaną akoladą.
Rys. 5. Akolada
Klawiatura fortepianu obejmuje znaczną część materiału dzwiękowego, dlatego
przedstawiona jest jako przykład do zrozumienia rozmieszczenia i zapisu tego materiału.
Rys. 6. Klawiatura fortepianu [3, s. 16]
Jak widać na zamieszczonym przykładzie, klawiatura fortepianu składa się z pewnych
stale powtarzających się ugrupowań. Jest to siedem białych i mieszczących się pomiędzy nimi
pięć czarnych klawiszy, zawartych w obrębie oktawy.
Oktawa to nazwa części materiału dzwiękowego oraz odległości muzycznej. Dzwięki
odległe od siebie o oktawę posiadają tę samą jakość dzwiękową , pomimo ich ró\nych
wysokości.
Oktawa podzielona jest na dwanaście równych części. Ka\dy trzynasty dzwięk, licząc
kolejno białe i czarne klawisze, jest powtórzeniem pierwszego, oddalonego od niego
o oktawę. Wszystkie dzwięki odległe od siebie o oktawę noszą te same nazwy, ró\nią się
jednak wysokością.
Nazwy dzwięków
Istnieje siedem nazw dla białych klawiszy, ka\dy ósmy jest powtórzeniem pierwszego,
lecz o oktawę wy\ej.
Nazwy literowe dzwięków: c, d, e, f, g, a, h,
Nazwy solmizacyjne dzwięków: do, re, mi, fa, sol, la, si.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Taki układ dzwięków, w którym wysokość odpowiada brzmieniom białych klawiszy
nazywa się skalą diatoniczną.
Do notacji czarnych klawiszy, które są między dzwiękami szeregu diatonicznego stosuje
się znaki chromatyczne.
Klucze muzyczne
Klucze muzyczne dzielimy na trzy grupy:
- klucze z grupy G wskazują dzwięk g oktawy razkreślnej,
- klucze z grupy C wskazują dzwięk c oktawy razkreślnej,
- klucz z grupy F wskazują dzwięk f oktawy małej.
Najpopularniejsze są dwa klucze: wiolinowy(z grupy kluczy G) i basowy (z grupy
kluczy F).
Przy ich pomocy mo\na zapisać cały materiał dzwiękowy u\ywany w muzyce,
przedstawiony poni\ej wraz z nazwami oktaw, w których te dzwięki występują.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Tabela 1. Podział na oktawy i zakres dzwięków klawiatury fortepianu [4, s. 23]
W tabeli znajdują się dzwięki, których nie mo\na zapisać na pięciolinii oraz na liniach
dodanych, gdy\ są to dzwięki o wysokościach niemieszczących się w tym zapisie, stosuje się
dla nich tzw. przenośnik oktawowy.
Przenośnik oktawowy ma za zadanie ułatwienie zapisu nutowego, bez u\ywania wielu
linii dodanych(dolnych lub górnych),co jest ucią\liwe w praktyce muzycznej.
Istnieją dwa znaki muzyczne, które przenoszą melodię:
a) o oktawę
b) o dwie oktawy
Przenośnik oktawowy notuje się jako cyfrę 8 i linię przerywaną zakończoną krótką linią
odpowiedniego dół nad pięciolinią odpowiedniego fragmentu utworu, gdy chcemy przenieść
go o oktawę w górę.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Przy przeniesieniu o oktawę w dół zapisujemy cyfrę osiem i linię przerywaną zakończoną
krótką linią w górę pod pięciolinią danego fragmentu utworu.
Przykład 1. Przenośnik oktawowy w utworze muzycznym [3, s. 22]
Przenośnik o dwie oktawy notuje się jako liczbę 15. Zapis pozostałych elementów jest
taki sam jak przy przenośniku oktawowym.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym ró\ni się dzwięk od nuty?
2. Co to jest materiał dzwiękowy i jak go zapisujemy?
3. Kiedy u\ywa się akolady?
4. Co to jest oktawa?
5. Czy potrafisz wymienić nazwy oktaw?
6. Jakie są nazwy literowe i solmizacyjne nut?
7. Co to jest skala diatoniczna?
8. Gdzie le\y na pięciolinii dzwięk c z oktawy razkreślnej w kluczu wiolinowym
i basowym?
9. Jakie zastosowanie mają dodane do pięciolinii linie górne i dolne?
10. Do czego słu\y przenośnik oktawowy?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na planszy ilustrującej klawiaturę fortepianu, wska\ wszystkie występujące tam dzwięki
c i zapisz je na pięciolinii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) zanalizować otrzymaną planszę,
3) rozpoznać i oznaczyć na planszy określone dzwięki,
4) zapisać na pięciolinii rozpoznane dzwięki,
5) dokonać samooceny wykonanej pracy,
6) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- plansza przedstawiająca klawiaturę fortepianu,
-
-
-
- materiały piśmiennicze,
-
-
-
- papier nutowy,
-
-
-
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Odczytaj i określ nazwy literowe i solmizacyjne dzwięków podanych na planszy
przedstawiającej nuty w kluczu wiolinowym i basowym
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) zanalizować otrzymaną planszę,
3) określić nazwy literowe i solmizacyjne nut,
4) zapisać nazwy nut w zeszycie nutowym,
5) dokonać samooceny wykonanej pracy,
6) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- plansza z zapisem nut w kluczu wiolinowym i basowym,
- materiały piśmiennicze,
- papier nutowy,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ćwiczenie 3
Wska\ na klawiaturze fortepianu zapisane przez nauczyciela dzwięki i określ nazwy
oktaw, w których są poło\one.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zanalizować otrzymany zapis nutowy,
2) wskazać na fortepianie podane dzwięki,
3) określić ich nazwę i poło\enie,
4) dokonać samooceny wykonanej pracy,
5) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- fortepian lub pianino,
-
-
-
- zapis nutowy wybranych dzwięków,
-
-
-
- materiały piśmiennicze,
-
-
-
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
-
-
-
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozró\nić nutę od dzwięku?
2) zdefiniować pojęcie materiał dzwiękowy ?
3) określić pojęcie oktawa ?
4) rozpoznać nuty w kluczu wiolinowym?
5) określić nazwy solmizacyjne nut skali diatonicznej?
6) odczytać nuty w kluczu basowym?
7) wskazać dzwięk c w znanych Ci oktawach?
8) rozpoznać zapis nutowy dzwięków we wszystkich oktawach?
9) określić poło\enie nut na liniach dodanych górnych i dolnych?
10) określić zastosowanie przenośnika oktawowego?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Rytm i metrum
4.2.1. Materiał nauczania
Rytm to następstwo dzwięków w określonym czasie.
W utworze muzycznym występują dzwięki o ró\nym czasie trwania. Czas trwania tych
dzwięków określają wartości rytmiczne zapisane za pomocą ró\nych znaków graficznych.
Ka\da wartość rytmiczna dłu\sza dzieli się na dwie krótsze. Podział ten jest podziałem
dwójkowym.
Laseczki przy nutach zapisuje się według następujących zasad:
a) nuty znajdujące się od pierwszej do trzeciej linii oraz na liniach dodanych dolnych mają
laseczki z prawej strony i są one skierowane do góry.
b) nuty znajdujące się od trzeciej do piątej linii oraz na liniach dodanych górnych mają
laseczki z lewej strony i są one skierowane do dołu.
c) trzecia linia jest linią środkową, nuty na niej mogą być zapisane na oba sposoby.
d) wartości rytmiczne połączone wiązaniami (ósemki, szesnastki, sześćdziesięcioczwórki)
mają taki sposób pisania laseczek, jaki wskazuje większość nut w danym wiązaniu
Wartości rytmiczne pauz
Pauza to cisza w muzyce. Ka\da wartość rytmiczna ma odpowiednią pauzę. Poni\sza
tabela przedstawia znaki graficzne pauz.
Tabela 2. Znaki graficzne pauz [4, s. 149]
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Przedłu\anie wartości rytmicznych nut i pauz
Wartości rytmiczne mo\na przedłu\ać na trzy sposoby:
a) za pomocą kropki
b) za pomocą łuku łącznika
c) za pomocą fermaty
Kropka z prawej strony nuty przedłu\a czas trwania tej nuty o jej połowę
Tabela 3. Znaczenie kropki [4, s. 150]
Auk łącznik łączy dwie nuty zapisane na tej samej wysokości i przedłu\a pierwszą
wartość rytmiczną o czas trwania drugiej (drugi dzwięk nie zostaje powtórzony)
Fermata jest znakiem przedłu\ającym nutę o dowolny czas trwania, w zale\ności od
wykonawcy.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Kropka, łuk i fermata mają takie samo zastosowanie w odniesieniu do pauz.
Podział wartości rytmicznych
1. Podział dwudzielny i trójdzielny:
a) podział dwudzielny (dwójkowy) to dzielenie ka\dej wartości rytmicznej na dwie
krótsze (cała nuta dzieli się na dwie półnuty, półnuta na dwie ćwierćnuty, itd.).
b) podział trójdzielny (trójkowy) polega na dzieleniu ka\dej wartości rytmicznej na
trzy krótsze. Ma to odniesienie do wartości rytmicznych z kropką
2. Podział regularny i nieregularny:
a) podział regularny to dzielenie wartości rytmicznych na dwie krótsze (w podziale
dwójkowym) lub trzy krótsze (w podziale trójkowym)
b) podział nieregularny
W podziale dwójkowym powstaje wtedy, gdy wartość rytmiczną dzielimy na trzy krótsze
zamiast na dwie. W wyniku tego dzielenia powstaje triola, czyli grupa rytmiczna, która
składa się z trzech, zamiast dwóch nut. Jej znak graficzny to klamra obejmująca z cyfrą 3 .
Podział wartości rytmicznej na pięć części zamiast na regularne cztery daje grupę zwaną
kwintolą. Np.: przy podziale ćwierćnuty na pięć szesnastek zamiast na cztery powstaje
kwintola szesnastkowa.
W podziale trójkowym nieregularny podział powstaje wtedy, jeśli zamiast na trzy wartość
rytmiczną podzielimy na dwie równe części. Tak powstała grupa rytmiczna duola.
Na przykład: je\eli półnutę z kropką podzielimy na dwie ćwierćnuty zamiast na trzy, to
otrzymamy duolę ćwierćnutową.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Wartość rytmiczną zamiast na regularne trzy mo\na podzielić tak\e na cztery i pięć
ró\nych części. W wyniku takiego podziału otrzymuje się kwartolę i kwintolę jako grupy
niemiarowe.
Metrum to czynnik porządkujący wartości rytmiczne i ich ugrupowania poprzez
powtarzające się akcenty metryczne.
Akcent to silniejsze wykonanie dzwięku lub współbrzmienia muzycznego.
Akcent metryczny to silniejsze wykonanie dzwięku w odniesieniu do innych, sąsiednich
dzwięków.
Akcenty metryczne (naturalne) tworzą się w sposób swobodny na krótkich odcinkach
utworu. Te fragmenty to takty.
Takt to określony odcinek utworu. Zawiera on ró\ne wartości rytmiczne nut i pauz
wyznaczone przez metrum. Odcinki te odcinki te oddzielone są od siebie za pomocą kresek
taktowych.
Metrum zapisane jest na pięciolinii na początku utworu, w postaci dwóch liczb
zapisanych pionowo. Liczba dolna wskazuje jakie jednostki rytmiczne są miarą taktu.
Najczęściej jednostką tą jest ćwierćnuta oznaczona liczbą 4 oraz ósemka określona
liczbą 8 . Liczba górna określa ilość miar(jednostek) rytmicznych w takcie. Ilość tych miar
jest dowolna i o tym decyduje kompozytor.
Najczęściej spotykane oznaczenia taktowe to 2/4, �, 4/4 co odpowiednio oznacza, \e
w takcie są: 2, 3, 4, ćwierćnuty. Wśród taktów tzw. ósemkowych najczęściej spotykane to:
3/8, 6/8 12/8, co odpowiednio oznacza, \e w takcie mieści się: 3, 6, 12, ósemek.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Podział taktów
Takty parzyste i nieparzyste
Takty parzyste dwójkowe(dwudzielne) to takie, w których występuje parzysta ilość
jednostek metrycznych w takcie np.: 2/4, 2/8, 4/4, 4/8, 6/4, 6/8, 12/8.
Takty nieparzyste trójkowe(trójdzielne) zawierają nieparzystą ilość jednostek
metrycznych w takcie. Górna liczba oznaczenia metrum jest nieparzysta. Np.: �, 3/8, 5/4, 5/8,
7/8.
Takty proste i zło\one
Takty proste to takie, które posiadają jeden akcent naturalny. Górna liczba oznaczenia
metrum to 2 lub 3 . Np.: 2,4, 2/8, �.
Takty zło\one to takty, które mają co najmniej dwa akcenty metryczne. Składają się one
z taktów prostych. Np.: 5/4 to 3/4+2/4.
Grupowanie wartości rytmicznych
W utworze muzycznym występują ró\norodne wartości rytmiczne. W związku z tym
istnieją trzy rodzaje rytmów
a) rytm głównoczęściowy wartości są równe jednostce miarowej:
b) rytm rozdrobniony wartości są mniejsze od jednostki miarowej:
c) rytm rozszerzony wartości rytmiczne są dłu\sze od jednostki miarowej:
Wartości rytmiczne grupowane są w sposób odpowiedni do danego metrum. Grupowanie
polega na graficznym wydzieleniu odpowiednich grup nut poszczególnych jednostek
metrycznych.
Grupy nut powstają wówczas, gdy na jedną miarę taktu przypadają przynajmniej dwie
nuty. Aby graficznie wydzielić miary taktu, te same wartości rytmiczne powinny mieć
wspólne wiązania.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Przykład 2. Grupy nut [4 s.174]
Synkopa to przedłu\enie wartości rytmicznej znajdującej się na słabej części taktu
o wartość będącą w następnej części taktu. Powoduje to powstanie akcentu na słabej części
taktu lub grupy rytmicznej:
Przedtakt to niepełny takt na początku utworu muzycznego, którego uzupełnienie
znajduje się na końcu utworu. Dopiero połączenie wartości rytmicznych przedtaktu z nutami
ostatniego taktu tworzy pełen takt.
Je\eli przedtaktem jest jedna nuta, to nazywana jest odbitką.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy potrafisz zdefiniować pojęcie rytmu?
2. Jakie znasz wartości rytmiczne wynikające z podziału dwójkowego?
3. Jakie są znaki graficzne pauz muzycznych?
4. Jakie wartości rytmiczne nale\ą do podziału trójkowego?
5. Jaka jest ró\nica pomiędzy triolą ósemkową, a duolą ósemkową?
6. Co oznacza metrum 2/4, 3/8, 5/4?
7. Jakie są trzy sposoby przedłu\ania wartości rytmicznych?
8. Czym charakteryzuje się takt prosty, a czym zło\ony?
9. Co to jest akcent metryczny?
10. Jakie znasz rodzaje rytmów?
11. Co to jest przedtakt?
12. Czym charakteryzuje się synkopa?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród ró\nych wartości rytmicznych przedstawionych na planszach wybierz te, które
nale\ą do dwudzielnych, zapisz je i podaj znak graficzny odpowiedniej pauzy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) zanalizować otrzymane plansze,
3) zaznaczyć na planszy określone wartości rytmiczne,
4) wypisać podane wartości rytmiczne i ich odpowiednie pauzy,
5) dokonać samooceny wykonanej pracy,
6) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- plansze z ró\nymi wartościami rytmicznymi,
-
-
-
- przybory piśmiennicze,
-
-
-
- papier nutowy,
-
-
-
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ metrum w podanym przez nauczyciela zapisie graficznym utworu muzycznego, a
następnie wska\ przedtakt i rodzaje rytmów występujące w utworze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zanalizować otrzymany zapis nutowy utworu muzycznego,
2) zaznaczyć w utworze metrum, przedtakt i trzy rodzaje rytmów,
3) scharakteryzować zaznaczone pojęcia,
4) wypisać 3 rodzaje rytmów,
5) dokonać samooceny wykonanej pracy,
6) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
zapis nutowy wybranego przez nauczyciela utworu muzycznego,
przybory piśmiennicze,
papier nutowy,
literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Ćwiczenie 3
Ułó\ i napisz cztery takty rytmu w metrum 4/4 z synkopą i triolą ósemkową, a następnie
wyklaszcz go.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) scharakteryzować triolę i synkopę,
3) napisać na papierze nutowym uło\ony rytm,
4) wyklaskać napisany rytm,
5) dokonać samooceny wykonanej pracy,
6) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- papier nutowy
-
-
-
- przybory piśmiennicze,
-
-
-
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
-
-
-
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie rytmu?
2) wskazać wartości rytmiczne nut i pauz wynikające z podziału
dwójkowego ?
3) rozró\nić odpowiednie wartości rytmiczne nut i pauz w podziale
trójkowym?
4) scharakteryzować trzy sposoby przedłu\ania dzwięku?
5) określić grupy rytmiczne powstałe w wyniku nieregularnego
podziału wartości rytmicznych?
6) podać definicje metrum?
7) wskazać ró\nice pomiędzy taktem prostym i zło\onym?
8) rozró\nić takty parzyste i nieparzyste?
9) scharakteryzować trzy rodzaje rytmów?
10) wyjaśnić pojęcie synkopy i przedtaktu ?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.3. Diatonika i chromatyka
4.3.1. Materiał nauczania
Diatonika to posługiwanie się w utworze muzycznym wyłącznie dzwiękami składowymi
określonej gamy, czyli tzw. dzwiękami gamowłaściwymi. Cechą charakterystyczną diatoniki
jest brak podwy\szeń i obni\eń poszczególnych dzwięków.
Chromatyka polega na posługiwaniu się w utworze muzycznym zarówno dzwiękami
diatonicznymi, jak i ich podwy\szeniami i obni\eniami.
Chromatyczna (barwowa) zmiana wysokości dzwięków dokonuje się za pomocą znaków
chromatycznych. Nale\ą do nich krzy\yk, bemol i kasownik.
Krzy\yk podwy\sza wysokość dzwięku o półton. Do nazwy literowej nuty dodajemy
końcówkę -is np.: c-cis, d-dis.
Bemol obni\a wysokość dzwięku o półton. Do nazwy literowej nuty dodajemy końcówkę
-es np.: e-es, d-des.
Wyjątkiem jest obni\ony dzwięk h- nazwa b (zamiast hes) oraz es i as (do samogłoski
dodajemy końcówkę -s).
Kasownik przywraca dzwiękom poprzednią wysokość, która była przed zastosowaniem
krzy\yka lub bemola. Nazwy wysokości nut pozostają niezmienione.
Krzy\yk podwójny podwy\sza wysokość dzwięku o dwa półtony, czyli o cały ton.
Do nazwy literowej dodaje końcówkę -isis; np.: c-cisis, g-gisis.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Bemol podwójny obni\a wysokość dzwięku o dwa półtony, czyli o cały ton. Do nazwy
literowej dodaje końcówkę -eses; np.: g-geses, d-deses. Wyjątki: e-eses, a-asas.
Znaki chromatyczne występują w utworze muzycznym na dwa sposoby: jako znaki
przygodne i znaki przykluczowe.
Znaki przygodne pojawiają się w utworze przypadkowo. Obowiązują w obrębie jednego
taktu i dotyczą wszystkich nut w tym takcie o takiej samej wysokości.
Znaki przykluczowe zapisane są przy kluczu w ka\dej pięciolinii utworu muzycznego.
Obowiązują one w całym utworze w odniesieniu do określonych dzwięków. Krzy\yki
zapisywane jako znaki przykluczowe występują zawsze w następującej kolejności: fis, cis,
gis, dis, ais, eis, his.
Bemole jako znaki przykluczowe zapisywane są w następującej kolejności: b, es, as, des,
ges, ces, fes.
Półton i cały ton diatoniczny i chromatyczny
Je\eli półton tworzą dwa ró\ne, le\ące obok siebie stopnie, to jest to półton diatoniczny.
Półton diatoniczny tworzy interwał sekundy małej (2>). Półton diatoniczny ilustruje przykład a.
Półton utworzony przez podwy\szenie lub obni\enie tego samego stopnie nazywamy
półtonem chromatycznym. Półton chromatyczny tworzy interwał prymy zwiększonej (1<).
Półton chromatyczny ilustruje przykład b.
Przykład 3. a) półton diatoniczny, b) półton chromatyczny [3, s. 98]
Cały ton diatoniczny tworzą dwa ró\ne, le\ące obok siebie stopnie gamy. Cały ton
diatoniczny tworzy interwał sekundy wielkiej (2). Cały ton diatoniczny ilustruje przykład a.
Cały ton chromatyczny powstaje przez podwy\szenie lub obni\enie tego samego
stopnia. Cały ton chromatyczny to pryma podwójnie zwiększona (1<<). Cały ton
chromatyczny ilustruje przykład b.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
2 2 2 2 1<< 1<< 1<< 1<<
Przykład 4. a) cały ton diatoniczny, b) cały ton chromatyczny [3, s. 98]
Enharmonia to zmiana nazwy dzwięku oraz jego pisowni na pięciolinii przy
jednoczesnym zachowaniu wysokości brzemienia. Ka\dy dzwięk ma kilka nazw, które
wynikają z mo\liwości jego zmian przy zastosowaniu znaków chromatycznych pojedynczych
4i podwójnych. Mówimy wtedy o dzwiękach enharmonicznie równowa\nych. Np. c, his,
deses to dzwięki enharmonicznie równowa\nych.
Rys. 7. Enharmonia [4, s. 102]
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiesz pod pojęciami: diatonika i chromatyka?
2. Jakie dzwięki tworzą skalę diatoniczną?
3. Jakie znasz znaki chromatyczne?
4. Jakie znaczenie ma krzy\yk pojedynczy, a jaki podwójny?
5. W jaki sposób zmienia brzmienie dzwięku bemol pojedynczy oraz podwójny?
6. Co to jest kasownik i jakie jest jego znaczenie?
7. Jaka jest ró\nica między znakami przygodnymi i przykluczowymi?
8. Co to jest półton diatoniczny i chromatyczny?
9. Czym ró\ni się cały ton diatoniczny od chromatycznego?
10. Jaka jest kolejność występowania krzy\yków?
11. W jakiej kolejności zapisywane są przy kluczu bemole?
12. Czy potrafisz scharakteryzować dzwięki enharmonicznie równowa\ne?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na planszy przedstawiającej klawiaturę fortepianu wska\ dzwięki, które zapisywane są
przy pomocy krzy\yków. Uporządkuj je według kolejności występowania krzy\yków.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zanalizować otrzymaną planszę,
2) wskazać dzwięki zapisywane przy pomocy krzy\yków,
3) uszeregować je w kolejności pojawiania się przy kluczu,
4) zapisać na pięciolinii wybrane dzwięki,
5) dokonać samooceny swej pracy,
6) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- plansza ilustrująca klawiaturę fortepianu,
- przybory do pisania,
- papier nutowy,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj otrzymane od nauczyciela, zapisane na planszy nuty z bemolami. Określ ich
nazwę i wska\ na fortepianie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uwa\nie przeanalizować polecenia zawarte w tekście ćwiczenia,
2) zanalizować zapisane na pięciolinii dzwięki,
3) nazwać otrzymane dzwięki,
4) zapisać pod ka\dą nutą nazwę dzwięku,
5) wyszukać na fortepianie zapisane dzwięki,
6) dokonać samooceny swej pracy,
7) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- karta pracy z zapisanymi przy u\yciu bemoli nutami,
- materiały piśmiennicze,
- fortepian,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 3
W otrzymanym od nauczyciela zapisie nutowym utworu muzycznego, wska\ występujące
w nim półtony diatoniczne i chromatyczne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) zanalizować otrzymany zapis nutowy utworu muzycznego,
3) wyszukać półtony diatoniczne i chromatyczne,
4) zapisać na pięciolinii dzwięki, które tworzą półtony diatoniczne i chromatyczne
w utworze,
5) dokonać samooceny swej pracy,
6) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- karta pracy z zapisem nutowym utwory muzycznego wybranego przez nauczyciela,
- papier nutowy,
- materiały piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia diatonika i chromatyka?
2) rozró\nić półton diatoniczny i chromatyczny?
3) scharakteryzować cały ton diatoniczny i chromatyczny?
4) scharakteryzować trzy rodzaje znaków chromatycznych?
5) podać w kolejności nazwy krzy\yków?
6) wymienić po kolei nazwy bemoli?
7) wyjaśnić znaczenie podwójnych znaków chromatycznych?
8) wskazać ró\nice pomiędzy znakami przykluczowymi
a przygodnymi?
9) wyjaśnić pojęcie, dzwięki enharmonicznie równowa\ne ?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.4. Interwały
4.4.1. Materiał nauczania
Interwał to odległość między dwoma dzwiękami następującymi po sobie (interwał
melodyczny) lub tworzącymi współbrzmienie (interwał harmoniczny).
Interwały melodyczne
Interwały harmoniczne
Nazwy i rozmiary interwałów
Nazwy interwałów określają ich odległość między stopniami gamy.
Odległość między dwoma tymi samymi stopniami (czyli powtórzenie tego samego dzwięku)
to pryma, między dwoma sąsiednimi stopniami to sekunda (I-II), między pierwszym
a trzecim to tercja (I-III) między pierwszym a czwartym to kwarta (I-IV),między pierwszym
a piątym kwinta (I-V), między pierwszym a szóstym seksta (I-VI), między pierwszym
a siódmym to septyma (I-VII) pierwszym a ósmym oktawa(I-VIII).
Dokładny rozmiar interwałów określa ilość półtonów pomiędzy tymi dzwiękami.
Rozmiary interwałów w zakresie oktawy
Tabela 4.Tabela odległości między dwoma dzwiękami [4, s. 29]
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Jak wynika z tabeli odległości między dwoma dzwiękami dzielimy na interwały:
1. czyste
2. małe i wielkie
3. zwiększone
4. zmniejszone
Do czystych nale\ą: pryma, kwarta, kwinta, oktawa.
Interwały małe i wielkie to: sekunda, tercja, seksta i septyma.
Interwały zwiększone (powstają przez dodanie półtonu do odległości czystej lub
wielkiej).
Nale\ą do nich: pryma, sekunda, tercja, kwarta, kwinta, seksta, septyma i oktawa.
Interwały zmniejszone(powstają, gdy odległość czystą lub małą pomniejszymy o półton).
Wyró\niamy następujące interwały zmniejszone: pryma, sekunda, tercja, kwarta, kwinta,
seksta, septyma i oktawa.
Interwały interwałów obrębie jednej oktawy nazywamy interwałami prostymi.
Odległości powy\ej jednej oktawy nazywamy interwałami zło\onymi. Interwały zło\one
składają się z dwóch odległości: jest to oktawa czysta oraz odpowiedni interwał w obrębie
jednej oktawy.
Tabela 5. Tabela interwałów zło\onych w zakresie dwóch oktaw [4, s. 33]
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Interwały większe od kwintdecymy (czyli od dwóch oktaw) określamy jako: dwie (trzy,
cztery) oktawy i sekunda, dwie oktawy i seksta itd.
Innym podziałem interwałów jest dzielenie ich ze względu na brzmienie. Są to
konsonanse i dysonanse.
Konsonans jest to współbrzmienie zgodnie brzmiące. W ciągu wieków wykształcił się
podział na konsonanse doskonałe i niedoskonałe.
Konsonanse doskonałe to: pryma czysta (1cz), kwarta czysta(4cz), kwinta czysta (5cz)
i oktawa czysta (8cz)
Konsonanse niedoskonałe to: tercja mała (3m), tercja wielka (3w), seksta mała (6m),
seksta wielka(6w).
Dysonans jest współbrzmieniem niezgodnym określanym jako niemiłym,
ostrobrzmiącym.
Do dysonansów nale\ą: sekunda mała (2m), sekunda wielka (2w), septyma mała (7m),
septyma wielka (7w) oraz wszystkie interwały zwiększone i zmniejszone, chocia\ nie zawsze
są one niemile brzmiące dla ucha.
Dysonanse wymagają rozwiązania na konsonanse.
Przewroty interwałów
Przewrót interwału polega na przestawieniu w nim kolejności dzwięków. Odbywa się to
na dwa sposoby:
a) przez przeniesienie ni\szego dzwięku o oktawę wy\ej (wy\szy dzwięk zostaje na miejscu)
b) przez przeniesienie wy\szego dzwięku o oktawę ni\ej (ni\szy dzwięk zostaje na miejscu)
Wszystkie interwały posiadają ściśle wyznaczoną odległość, która powstaje po dokonaniu
jego przewrotu, np.: prymy powstaje oktawa,interwał czysty daje w przewrocie czysty, itd.:
Interwały czyste w przewrocie dają czyste, małe- wielkie, wielkie- małe, zmniejszone-
zwiększone, a zwiększone- zmniejszone. Np. sekunda mała w przewrocie daje septymę
wielką, kwarta czysta w przewrocie daje kwintę czystą.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest interwał?
2. Jaka jest ró\nica między interwałem melodycznym a harmonicznym?
3. Jakie są nazwy interwałów prostych i co one określają?
4. Ile półtonów mają poszczególne interwały w obrębie oktawy?
5. Co określa pojęcie interwał zło\ony ?
6. Jakie znasz nazwy interwałów zło\onych do dwóch oktaw?
7. W jaki sposób określamy interwały większe od kwintdecymy?
8. Jaki jest podział interwałów ze względu na brzmienie?
9. Jakie odległości określane są jako konsonanse doskonałe ?
10. Co oznacza termin dysonans ?
11. Jak powstają przewroty interwałów?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Napisz wszystkie interwały proste od dzwięku podanego przez nauczyciela, określ ich
nazwę i rozmiar.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zanalizować treść ćwiczenia,
2) zapisać od podanego dzwięku interwały proste, pamiętając o zasadach budowania
kolejnych interwałów,
3) określić rozmiar i podać odpowiednią nazwę interwału, u\ywając przyjętych symboli
cyfrowych,
4) dokonać samooceny wykonanego ćwiczenia,
5) zaprezentować rezultaty wykonanej pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- papier nutowy lub tablica z pięciolinią,
- przybory piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Odczytaj podane na planszy symbole cyfrowe interwałów, nazwij je i wska\ na
fortepianie od dowolnego dzwięku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapamiętać kolejność poleceń podanych w ćwiczeniu,
2) zanalizować otrzymaną planszę,
3) określić słownie i zapisać pełną nazwę interwałów,
4) wskazać na fortepianie odczytane interwały,
5) dokonać samooceny wykonanego ćwiczenia,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- plansza z zapisanymi symbolami cyfrowymi interwałów,
- przybory piśmiennicze,
- fortepian lub pianino,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Zbuduj przewroty interwałów podanych przez nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią polecenia,
2) zanalizować otrzymane interwały,
3) zbudować przewroty podanych interwałów według wybranej przez siebie metody i zapisać
je na pięciolinii,
4) dokonać samooceny wykonanego zadania,
5) zaprezentować rezultaty wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
karta pracy z zapisanymi interwałami,
przybory do pisania,
literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie interwału?
2) rozró\nić interwał harmoniczny od melodycznego?
3) określić nazwy interwałów prostych?
4) określić dokładny rozmiar interwałów prostych?
5) rozpoznać z zapisu nutowego poszczególne interwały?
6) odczytać symbole cyfrowe interwałów?
7) wyjaśnić ró\nicę między interwałami prostymi a zło\onymi?
8) zbudować i zapisać poszczególne interwały od dowolnego dzwięku?
9) wskazać na fortepianie interwały proste i zło\one?
10) wyjaśnić dwa sposoby dokonywania przewrotu interwałów?
11) dokonać podziału interwałów na konsonanse i dysonanse?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.5. Gamy i skale
4.5.1. Materiał nauczania
Gama to osiem kolejnych dzwięków, których dzwięk ósmy jest powtórzeniem
pierwszego o oktawę wy\ej. Nazwa gamy pochodzi od nazwy jej pierwszego stopnia, a tryb
(dur i moll) zale\y od budowy tej gamy, czyli układu całych tonów i półtonów.
Gamy durowe
Gama C-dur jest podstawową gamą, której dzwięki obejmują zakres ośmiu stopni od c do
c o oktawę wy\ej wyłącznie na białych klawiszach fortepianu.
Ka\da gama durowa (majorowa) składa się z dwóch odcinków po cztery dzwięki, które
nazywamy tetrachordami. Budowa obydwu tetrachordów jest taka sama, mo\na ją wyrazić
skrótem ccp (cały ton, cały ton, półton) lub 2w 2w 2m (sekunda wielka, sekunda wielka,
sekunda mała).
Zasady budowania kolejnych gam durowych krzy\ykowych i bemolowych
Podstawą do tworzenia kolejnych gam jest gama C-dur, która nie posiada znaków
chromatycznych.
Je\eli drugi tetrachord gamy C-dur stanie się pierwszym tetrachordem, czyli dolnym
i dopiszemy cztery kolejne dzwięki w układzie ccp, to powstanie gama G-dur. Krzy\yk
podwy\szający dzwięk f na fis nale\y umieścić przy kluczu, staje się on tzw. znakiem
przykluczowym.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Zasady budowy wszystkich gam durowych krzy\ykowych są takie, jak przy tworzeniu
gamy G-dur od C-dur, czyli nale\y:
1. II tetrachord (górny) pierwszej gamy potraktować jako I tetrachord (dolny) drugiej gamy.
2. dopisać cztery następne dzwięki tworzące drugi tetrachord nowej gamy.
3. zachować odpowiednie następstwa całych tonów i półtonów właściwych dla skali durowej
(półtony pomiędzy III a IV oraz VII a VIII stopniem, całe tony pomiędzy pozostałymi
dzwiękami)
Do ka\dej kolejnej gamy dochodzi jeden krzy\yk i jest ona poło\ona o kwintę wy\ej.
Tabela 6. Tabela gam krzy\ykowych
Nazwa gamy Ilość krzy\yków Nazwa znaków
C-dur 0 -
G-dur 1 fis
D-dur 2 fis, cis
A-dur 3 fis, cis, gis
E-dur 4 fis, cis, gis, dis
H-dur 5 fis, cis, gis, dis, ais
Fis-dur 6 fis, cis, gis, dis, ais, eis
Cis-dur 7 fis, cis, gis, dis, ais, eis, his
Gamy bemolowe powstają równie\ od wyjściowej gamy C-dur, ale przy zastosowaniu
odwrotnej zasady:
1. Tetrachord I (dolny) potraktować jako II tetrachord (górny) nowej gamy.
2. Dopisać cztery kolejne dzwięki w dół według kolejności odwrotnej, czyli pcc (półton,
cały ton, cały ton).
3. Zachować odpowiednie następstwa całych tonów i półtonów właściwych dla skali
durowej (półtony pomiędzy III a IV oraz VII a VIII stopniem, całe tony pomiędzy
pozostałymi dzwiękami.
Do ka\dej kolejnej gamy dochodzi jeden bemol i jest ona poło\ona o kwintę ni\ej.
Tabela 7. Tabela gam durowych bemolowych
Nazwa gamy Ilość bemoli Nazwa znaków
C-dur 0 -
F-dur 1 b
B-dur 2 b, es
Es-dur 3 b, es, as
:As-dur 4 b, es, as, des
Des-dur 5 b, es, as, des, ges
Ges-dur 6 b, es, as, des, ges, ces
Ces-dur 7 b, es, as, des, ges, ces, fes
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Gamy molowe
Ka\da gama durowa ma swoją pokrewną gamę molową, która ma takie same znaki
przykluczowe, ale jest poło\na o tercję małą ni\ej i ma inną budowę (tym samym inne
brzmienie). Jest to tzw. gama równoległa do gamy durowej. Np. gama e-moll jest równoległa
do G-dur, a d-moll jest równoległa do F-dur. Literowe nazwy gamy molowej zapisywane są
małymi literami w odró\nieniu od zapisu literowych nazw gamy durowej notowanych
wielkimi literami.
Istnieją 4 odmiany gam molowych:
1. Gama molowa eolska (naturalna), ma takie same dzwięki, jak jej równoległa gama
durowa zbudowana od szóstego stopnia. np. a-moll eolska ma takie same dzwięki ja k
gama C-dur. Półtony w gamie eolskiej przypadają między II-III oraz VII-VIII stopniem.
2. Gama molowa harmoniczna, która powstaje przez podwy\szenie siódmego stopnia
gamy eolskiej.
Gama ta ma trzy półtony:
między II-III, V-VI, VII-VIII stopniem oraz charakterystyczną odległość trzech półtonów
na VI stopniu. Jest to sekunda zwiększona- 2zw
3. Gama molowa dorycka ma podwy\szony VI i VII stopień. Gama ta ma dwa półtony:
między stopniami II-III oraz VII-VIII
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4. Gama molowa melodyczna to połączenie dwóch gam: w kierunku do góry (czyli
wstępującym) jest to gama molowa dorycka, a w dół (zstępującym) molowa eolska.
Najczęściej u\ywaną gamą molową jest odmiana harmoniczna. Nazwy solmizacyjne we
wszystkich rodzajach gam molowych są takie same.
Gamy molowe, tak jak i durowe, składają się z dwóch tetrachordów.
I tetrachord jest taki sam we wszystkich odmianach i zbudowany z całego tonu, półtonu
i całego tonu, czyli tworzą go interwały: 2w2m2w.
II tetrachord jest odmienny w ka\dym rodzaju gamy i wyznacza on rodzaj gamy molowej.
Przykład 5. Budowa tetrachordów gamy molowej [4, s. 58]
Pokrewieństwo gam
Istnieją dwa zasadnicze rodzaje pokrewieństw, czyli bliskości pochodzenia między
dzwiękami: równoległości i jednoimienności.
Gamy równoległe to dwie gamy: durowa i molowa, które mają takie same znaki
przykluczowe i są od siebie oddalone o tercję małą. Np.: C-dur i a-moll.
Gamy jednoimiennego dwie gamy: durowa i molowa, które zaczynają się od tego
samego dzwięku. Np. C-dur i c- moll.
Chromatyzacja gam
Chromatyzacja gamy polega na wypełnieniu całych tonów dwoma półtonami.
Chromatyzacja regularna gamy durowej polega na wypełnieniu odległości sekund
wielkich na za pomocą znaków chromatycznych:
a) w kierunku do góry (wstępującym) dzwięk ni\szy podwy\szamy za pomocą krzy\yków,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
b) w kierunku do dołu (zstępującym) dzwięk wy\szy obni\amy za pomocą znaków
chromatycznych.
Chromatyzacja nieregularna polega na dokonaniu zmian naturalnego sposobu wypełniania
całych tonów:
a) w kierunku do góry (wstępującym) obni\amy VII stopień gamy zamiast podwy\szać
VI stopień, a następnie przywracamy poprzednią wysokość dzwięku gamowłaściwego,
b) w kierunku do dołu (zstepującym) podwy\szamy IV stopień zamiast obni\ać
V i przywracamy poprzednią wysokość dzwięku gamowłaściwego.
Przykład 6.Chromatyzacja regularna gamy C-dur [4, s. 91]
Przykład 7.Chromatyzacja nieregularna gamy C-dur [4, s. 93]
Tonacja i tryb
Tonacja to termin muzyczny oznaczający występowanie zale\ności i powiązań między
poszczególnymi dzwiękami lub współbrzmieniami w utworze muzycznym. Tonację
oznaczamy nazwą odpowiedniej gamy. Je\eli kompozytor opiera się w swoim utworze na
dzwiękach np. gamy C-dur, wówczas utwór będzie w tonacji C-dur, jeśli gamy c-moll moll
tonacji c-moll. Rozpoznając tonację danego utworu nale\y określić ilość znaków
przykluczowych (krzy\yków i bemoli) oraz tonikę, która najczęściej kończy utwór. Gamy
równoległe mają taką samą ilość znaków przykluczowych, dlatego wa\ne jest rozpoznanie
trybu utworu.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Tryb durowy określa utwór zapisany w skali durowej (majorowej), tryb molowy tworzy
skalę molową (minorową).
Transpozycja oznacza przeniesienie melodii lub całego utworu do innej tonacji.
Dokonuje się tego przez zmianę na inną wysokość brzmienia (wy\ej lub ni\ej) od melodii.
Najprostszym rodzajem transpozycji jest przeniesienie melodii o wyznaczoną odległość
muzyczną w górę lub w dół. Przy transponowaniu utworów nale\y zwrócić szczególną uwagę
na rozmiary interwałów. W melodii transponującej muszą być one dokładnie zachowane.
Przykład 8. Transpozycja [4, s. 98]
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest gama?
2. Co to jest tetrachord i jaka jest jego budowa w gamach durowych?
3. Jaka zasada obowiązuje przy budowaniu kolejnych gam durowych krzy\ykowych?
4. Jakie są nazwy kolejnych gam durowych krzy\ykowych do 7 znaków przykluczowych?
5. Jaka jest zasada budowania kolejnych gam durowych bemolowych?
6. Jakie znasz odmiany gam molowych?
7. Jaka jest budowa I tetrachordu gamy molowej?
8. Jaka jest ró\nica pomiędzy drugimi tetrachordami poszczególnych rodzajów gam
molowych?
9. W której odmianie gamy molowej jest sekunda zwiększona i gdzie ona występuje?
10. Na czym polega chromatyzacja regularna i nieregularna gamy durowej?
11. Jakie znasz pokrewieństwa między gamami i czym one się charakteryzują?
12. W jaki sposób określamy tonację i tryb utworu?
13. W jaki sposób transponujemy utwór muzyczny?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wybierz parę gam równoległych spośród wielu gam przedstawionych na planszy . Określ
i zapisz ich nazwy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z poleceniami ćwiczenia,
2) zanalizować otrzymane plansze,
3) rozpoznać nazwy gam,
4) scharakteryzować otrzymane gamy według znaków chromatycznych i trybu,
5) zapisać parę gam równoległych,
6) uzasadnić dokonany wybór,
7) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- plansze ilustrujące ró\ne gamy durowe i molowe,
- materiały piśmiennicze,
- papier nutowy,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Do podanej przez nauczyciela gamy durowej krzy\ykowej zbuduj kolejną gamę, stosując
zasadę wspólnego tetrachordu. Nazwij otrzymaną gamę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uwa\nie przeczytać tekst ćwiczenia,
2) zanalizować otrzymaną gamę,
3) zapisać dany tetrachord i zbudować kolejną gamę,
4) określić nazwę otrzymanej gamy,
5) dokonać prezentacji wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
materiały piśmiennicze,
papier nutowy,
literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Dokonaj transpozycji o sekundę wielką w górę czterech taktów melodii wybranej przez
nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić pojęcie transpozycja ,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
2) zanalizować zapis nutowy otrzymanej melodii,
3) dokonać transpozycji pamiętając o zachowaniu rozmiaru interwałów w otrzymanej
melodii,
4) określić tonację melodii po dokonaniu transpozycji,
5) przedstawić rezultaty swojej pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- tekst nutowy wybranego utworu muzycznego,
- papier nutowy,
- przybory piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić pojęcia gama, tryb, tonacja?
2) nazwać gamy durowe krzy\ykowe do siedmiu znaków
przykluczowych?
3) zbudować kolejną gamę durową krzy\ykową od podanej gamy?
4) nazwać gamy durowe bemolowe do siedmiu znaków?
5) określić budowę tetrachordów gamy durowej?
6) wyjaśnić pokrewieństwa między gamami?
7) rozpoznać z zapisu nutowego tryb i nazwę podanej gamy?
8) wskazać półtony w gamach durowych i molowych?
9) wskazać sekundę zwiększoną w gamie molowej harmonicznej?
10) scharakteryzować budowę obydwu tetrachordów gamy molowej we
wszystkich odmianach?
11) określić zasady chromatyzacji gam?
12) określić tonację podanego utworu?
13) dokonać transpozycji danej melodii o dowolny interwał?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.6. Akordy
4.6.1. Materiał nauczania
Akord jest to następstwo lub współbrzmienie przynajmniej trzech dzwięków.
Rozró\niamy: a) akord melodyczny gdy dzwięki składowe występują po kolei (jak
w melodii) b) akord harmoniczny- gdy dzwięki składowe współbrzmią (zapisane są
w pionie, jeden dzwięk nad drugim).
Najprostszym przykładem akordu jest trójdzwięk, który zbudowany jest z dwóch tercji.
Rodzaje trójdzwięków
Rozró\niamy cztery rodzaje trójdzwięków:
1. Trójdzwięk durowy (majorowy) składa się z tercji wielkiej i tercji małej. W notacji
graficznej przedstawiany jest za pomocą znaku,,+ .
2. Trójdzwięk molowy (minorowy) składa się z tercji małej i tercji wielkiej. W notacji
graficznej przedstawiany jest za pomocą znaku ,,o .
3. Trójdzwięk zmniejszony składa się z dwóch tercji małych. W notacji graficznej
przedstawiany jest za pomocą znaku ,,> .
4. Trójdzwięk zwiększony składa się z dwóch tercji wielkich. W notacji graficznej
przedstawiany jest za pomocą znaku ,,< .
Trójdzwięki budowane są od ka\dego stopnia gamy durowej i molowej.
Najwa\niejsze ze wszystkich trójdzwięków w gamach są trzy akordy znajdujące się na I,
IV i V stopniu gamy. Tworzą one triadę muzyczną zwaną te\ harmoniczną.
Trójdzwięki triady mają swoje nazwy:
a) I stopień gamy to tonika - oznacza dzwięk lub trójdzwięk centralny gamy. W skrócie
piszemy go wielką literą ,,T ,
b) IV stopień gamy to subdominanta. Oznacza te\ nazwę trójdzwięku zbudowanego od
czwartego stopnia gamy, skrót ,,S ,
c) V stopień gamy to dominanta. To równie\ nazwa trójdzwięku rozpoczynającego się od
V stopnia, skrót ,,D . Jest to akord dominujący, gdy\ posiada w swych dzwiękach
składowych dzwięk prowadzący na tonikę (czyli VII stopień gamy).
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Trójdzwięki triady w gamach molowych
Gama molowa harmoniczna jest najczęściej u\ywana skalą molową. Trójdzwięki triady
składają się z następujących akordów: toniki molowej, subdominanty molowej, dominanty
durowej. W skrócie zapisujemy jako
W gamie molowej eolskiej trójdzwięki triady muzycznej tworzą: tonika molowa,
subdominanta molowa, dominanta molowa.
Triadę w gamie molowej doryckiej tworzą następujące trójdzwięki: tonika molowa,
subdominanta (durowa), dominanta durowa.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Postacie trójdzwięków
Trójdzwięk składa się z trzech składników uło\onych tercjami. Dzwięk najni\szy jest
podstawą i jest to pryma akordu w skrócie 1 ); środkowy to tercja((w skrócie 3 lub 3> );
najwy\szy tworzy interwał kwinty w stosunku do najni\szego (w skrócie 5 ).Tak zbudowany
akord nazywa się postacią zasadniczą trójdzwięku.
Je\eli zostanie przestawiona kolejność dzwięków w akordzie wówczas powstanie jego
przewrót.
Ka\dy trójdzwięk ma dwa przewroty
Aby powstał pierwszy przewrót trójdzwięku durowego lub molowego nale\y przenieść
dzwięk najni\szy (prymę) o oktawę do góry, pozostałe składniki(tercja i kwinta) pozostają na
niezmienionych wysokościach wtedy powstaje następujący układ:
Aby powstał drugi przewrót trójdzwięku durowego lub molowego nale\y przenieść
dzwięk najni\szy pierwszego przewrotu (tercję) o oktawę do góry; pozostałe składniki
(kwinta i pryma) pozostają na niezmienionych wysokościach.
Czterodzwięki dominanta septymowa
Czterodzwięk powstaje po dodaniu tercji gamowłaściwej do trójdzwięku. Ka\dy akord
posiada takie same składniki (1,3,5) i dodaną tercję, która wobec prymy tego akordu będzie
odległością septymy.(7)
Dominanta septymowa (D7) to czterodzwięk na piątym stopniu gamy durowej lub
molowej harmonicznej. Postać zasadnicza składa się z następujących interwałów: pryma
czysta (1) tercja wielka (3) kwinta czysta (5) septyma mała (7). Dominanta septymowa jest
taka sama w gamach jednoimiennych np. C-dur i c-moll.
Zasady budowania przewrotów są zbie\ne z tworzeniem przewrotów trójdzwięków.
Istnieją trzy przewroty czterodzwięku, jakim jest dominanta septymowa.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Rozwiązania dominanty septymowej
Dodanie septymy do trójdzwięku majorowego powoduje powstanie akordu ostro
brzmiącego, czyli dysonującego. Według obowiązujących zasad dysonanse nale\y rozwiązać
na konsonanse.
Rozwiązanie dysonansu polega na przesunięciu poszczególnych jego składników na
wyznaczone dzwięki następnego akordu.
Dominanta septymowa zbudowana na V stopniu gamy rozwiązuje się na trójdzwięk
toniczny na I stopniu.
Przykład 9. Rozwiązania dominanty septymowej w gamach C-dur i c-moll harmonicznej [4, s. 134]
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.6.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest akord?
2. Jaka jest ró\nica między akordem melodycznym a harmonicznym?
3. Jaka jest budowa poszczególnych rodzajów trójdzwięków?
4. Jakimi skrótami oznacza się 4 rodzaje trójdzwięków?
5. Co to jest triada muzyczna?
6. Jaka jest ró\nica między triadą muzyczną gamy durowej i molowej?
7. Jakimi skrótami oznaczamy triadę muzyczną?
8. Na czym polegają przewroty trójdzwięków?
9. Jaka jest budowa trójdzwięku durowego i molowego w pierwszym i drugim przewrocie?
10. Jak zdefiniować dominantę septymową?
11. Jak rozwiązuje się dominanta septymowa we wszystkich postaciach?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozró\nij i nazwij cztery rodzaje trójdzwięków podanych na planszy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) nazwać cztery rodzaje trójdzwięków,
2) zanalizować otrzymaną planszę,
3) rozró\nić rodzaje trójdzwięków,
4) oznaczyć je u\ywając skrótów notacji muzycznej,
5) dokonać samooceny,
6) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- plansza ze wszystkimi rodzajami trójdzwięków,
- materiały piśmiennicze,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Zbuduj triadę muzyczną w podanej przez nauczyciela tonacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) określić nazwę i tryb gamy,
3) zbudować trójdzwięki triady,
4) dokonać samooceny,
5) zaprezentować rezultaty pracy.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Wyposa\enie stanowiska pracy:
papier nutowy,
przybory do pisania,
literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Korzystając z dostępnego Ci muzycznego programu komputerowego, zbuduj dominanty
septymowe we wszystkich gamach durowych do pięciu znaków przykluczowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) wybrać odpowiednią funkcje programu,
3) zbudować dominanty septymowe w wybranych tonacjach,
4) sprawdzić procentowy wskaznik błędów,
5) dokonać samooceny.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
komputer z programem muzycznym,
literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie akord?
2) rozró\nić akord melodyczny od harmonicznego?
3) określić budowę czterech rodzajów trójdzwięków?
4) rozpoznać z zapisu nutowego odmiany trójdzwięków?
5) wyjaśnić obowiązujące w notacji muzycznej oznaczenia
trójdzwięków?
6) wskazać ró\nice pomiędzy triadą muzyczną gamy durowej
i molowej?
7) dokonać przewrotu trójdzwięku majorowego i minorowego
8) rozpoznać rodzaj i postać trójdzwięku z zapisu nutowego?
9) zdefiniować pojęcie dominanta septymowa ?
10) zbudować czterodzwięk septymowy w dowolnej tonacji?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.7. Agogika, dynamika, artykulacja
4.7.1. Materiał nauczania
Agogika jest terminem muzycznym określającym zagadnienia związane z tempem
utworu. Oznaczenie tempa określa kompozytor i podaje na początku utworu- słownie nad
pierwszym taktem. Najczęściej mają one określenia w języku włoskim.
Wszystkie tempa dzielimy na trzy grupy: tempa wolne, umiarkowane i szybkie.
Tabela 8. Tabela określeń ró\nych rodzajów temp [4, s. 186]
Znaczenie polskie
Rodzaj tempa Nazwa tempa (wymowa)
Sposób wykonania
adagio (adad\io) powoli
grave (grawe) cię\ko, powa\nie
WOLNE largo szeroko, powoli
larghetto (larghetto) wolno, trochę szybciej ni\ largo
lento powoli
andante spokojnie, w ruchu wolnego kroku
andantino łagodnie, szybciej ni\ adante
UMIARKOWANE
moderato umiarkowanie
allegrettp dość szybko, wolniej ni\ allegro
allegro prędko, wesoło
veloce (welocze) szybko, lotnie
vivo (wiwo) \ywo
SZYBKIE vivace (wiwacie) z o\ywieniem, prędko
presto szybko
prestissimo bardzo szybko
vivavissimo (wiwaczissimo) bardzo \ywo
Nie zawsze tempo jest jednakowe w całym utworze. W jego przebiegu muzycznym niekiedy
następują przyspieszenia. Na końcu jego utworu lub jego części najczęściej są zwolnienia.
Zdarza się tak\e, \e kompozytor po ró\nych zmianach powraca do tempa zasadniczego.
Tabela 9. Tabela określeń zmian temp [4, s. 186]
PRZYSPIESZENIA accelerando (aczelerando) przyspieszając
animando o\ywiając
con moto (kon moto) z o\ywieniem
poco a poco(poko a poko) stopniowo
sempre piu mosso coraz \ywiej
stretto zacieśniając, przyspieszając
stringendo(strind\endo) zwiększając tempo
ZWOLNIENIA allagrando rozszerzając, opózniając
rallentando- skrót rall. zwalniając
ritardando- skrót ritard. opózniając
ritenuto- skrót rit. zwalniając, powstrzymując
POWRÓT DO TEMPA a tempo do tempa poprzedniego
ZASADNICZEGO l istesso tempo to samo tempo
tempo giusto(d\usto) tempo właściwe
tempo primo tempo pierwsze(główne)
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Dynamika określa siłę brzmienia dzwięków. Termin ten wią\e się z natę\eniem siły
dzwięków i jego zmianami w utworze muzycznym. Utwór mo\e być wykonywany głośno lub
cicho, a w czasie jego przebiegu mogą występować zmiany siły dzwięków. Określenia słowne
dotyczące dynamiki pochodzą z języka włoskiego.
Tabela 10. Tabela określeń dynamicznych [4, s. 189]
Znaczenie polskie
Określenie włoskie(wymowa) Skrót pisowni
sposób wykonania
fortissimo possibile fff mo\liwie najgłośniej
fortissimo ff gardzo głośno
forte f głośno
mezzo-forte ( medzo-forte;
mf średnio głosno
zwyczajowo mecco-forte)
mezzo piano( medzo-piano;
mp średnio cicho
zwyczajowo mecco-piano)
piano p cicho
pianissimo pp bardzo cicho
pianissimo possibile ppp mo\liwie najciszej
Istnieją te\ oznaczenia dynamiczne dotyczące zmniejszania lub narastania siły
dzwięków. Są to między innymi crescendo (skrót cresc.)- stopniowo wzmacniając
i diminuendo (skrót dim.) - stopniowo ściszając.
Artykulacja oznacza sposób wydobywania dzwięków lub współbrzmień w utworze
muzycznym.
Tabela 11. Sposoby artykulacji [4, s. 191]
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Oprócz podanych powy\ej sposobów artykulacji istnieją inne ich rodzaje,
charakterystyczne dla gry na ró\nych instrumentach. Instrumenty smyczkowe mają
specyficzne dla nich rodzaje artykulacji podanych w tabelce.
Tabela 12. Rodzaje artykulacji dla instrumentów smyczkowych [4, s. 192]
4.7.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiesz pod pojęciem agogika?
2. Na jakie grupy dzielą się tempa?
3. Jakie znasz nazwy temp?
4. Jakie określenia stosuje się do zmiany tempa?
5. Co oznacza termin dynamika?
6. Jakie są podstawowe określenia dotyczące dynamiki?
7. Co oznaczają skróty p, pp f, ff, mf cresc., dim,?
8. Co to jest artykulacja w muzyce?
9. Jakie znasz rodzaje artykulacji?
10. Jakie oznaczenia artykulacyjne są charakterystyczne dla instrumentów smyczkowych?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród podanych na karcie pracy przez nauczyciela nazw włoskich wybierz te, które
dotyczą agogiki i podziel je na grupy według przyjętej klasyfikacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapamiętać polecenia podane w ćwiczeniu,
2) zanalizować podane nazwy włoskie i dokonać właściwego wyboru,
3) zapisać w tabeli określenia dotyczące agogiki według przyjętej klasyfikacji,
4) dokonać samooceny,
5) zaprezentować rezultaty pracy.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- karta pracy z nazwami włoskimi,
- materiały piśmiennicze,
- papier formatu A4,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
W podanym przez nauczyciela zapisie nutowym utworu muzycznego, wska\ i wyjaśnij
znaczenie włoskich nazw dotyczących dynamiki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) zanalizować otrzymany utwór i wskazać oznaczenia dynamiczne,
3) wypisać nazwy włoskie i wyjaśnić ich znaczenie,
4) dokonać samooceny,
5) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- zapis nutowy wybranego utworu muzycznego,
- materiały piśmiennicze,
- papier formatu A4,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
W zaprezentowanym przez nauczyciela nagraniu utworu muzycznego, rozpoznaj rodzaj
realizowanej artykulacji i zapisz ją u\ywając określeń włoskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić znane mu określenia artykulacyjne,
2) dokładnie wysłuchać zaprezentowany utwór,
3) dokonać analizy słuchowej realizowanej artykulacji,
4) zapisać odpowiednie określenia włoskie,
5) dokonać samooceny,
6) zaprezentować rezultaty pracy.
Wyposa\enie stanowiska pracy:
- instrument muzyczny lub sprzęt audio,
- materiały piśmiennicze,
- papier formatu A4,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie agogika?
2) wyjaśnić nazwy włoskie dotyczące temp wolnych?
3) wskazać trzy nazwy temp umiarkowanych?
4) rozpoznać trzy określenia temp szybkich?
5) rozró\nić nazwy dotyczące zmiany tempa?
6) wyjaśnić określenia dynamiczne?
7) wyjaśnić skróty pisowni dotyczące określeń dynamicznych?
8) zdefiniować pojęcie artykulacji?
9) scharakteryzować rodzaje artykulacji?
10) wyjaśnić rodzaje artykulacji dla instrumentów smyczkowych?
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSIGNIĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\dego zadania dołączone są 4 mo\liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\y błędną odpowiedz zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\ jego rozwiązanie
na pózniej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 60 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC TESTOWYCH
1. Nazwy dwóch najni\szych oktaw skali muzycznej to
a) razkreślna, dwukreślna.
b) subkontra, kontra.
c) subdominanta, dominanta.
d) czterokreślna, pięciokreślna.
2. Dwa najpopularniejsze klucze muzyczne to
a) wiolinowy i basowy.
b) wiolinowy i skrzypcowy.
c) altowy i tenorowy.
d) wiolinowy i tenorowy.
3. Następstwo dzwięków w określonym czasie to
a) rytm muzyczny.
b) metrum.
c) metronom.
d) rytmika.
4. Cała nuta dzieli się na
a) 2 półnuty, 8 szesnastek.
b) 4 półnuty, 4 ćwierćnuty.
c) 2 półnuty, 4 ćwierćnuty.
d) 3 półnuty, 4 ćwierćnuty.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
5. Kropka, łuk i fermata to trzy sposoby
a) zapisywania dzwięków.
b) skracania wartości rytmicznych.
c) przenoszenia dzwięków.
d) przedłu\ania wartości rytmicznych.
6. Ćwierćnuta z kropką dzieli się na
a) 3 szesnastki.
b) 3 ćwierćnuty.
c) 3 ósemki.
d) 3 ósemki z kropką.
7. Oznaczenia taktów prostych wyra\one są zapisem
a) 2/4, 3/4, 3/8
b) 3/8, 5/8, 9/8
c) 3/4, 2/4, 5/4
d) 2/8, 3/8, 6/8
8. Krzy\yk, bemol i kasownik to rodzaje
a) znaków diatonicznych.
b) znaków dynamicznych.
c) dzwięków podwy\szonych.
d) znaków chromatycznych.
9. Znaki chromatyczne przygodne obowiązują w przebiegu
a) całego utworu.
b) jednego taktu.
c) dwóch taktów.
d) połowy utworu.
10. Pryma, kwarta, kwinta, oktawa nale\ą do
a) interwałów czystych.
b) interwałów małych.
c) interwałów zwiększonych.
d) interwałów zło\onych.
11. Budowę trójdzwięku durowego przedstawia schemat
a ) 3m +3m.
b) 3m + 3w.
c) 3w + 3m.
d) 3w + 3w.
12. Poprawna kolejność trójdzwięków przedstawionych symbolami > + o <, to
a) dur, zwiększony, zmniejszony, moll.
b) zmniejszony, dur, moll, zwiększony.
c) zwiększony, dur, zmniejszony, moll.
d) dur, moll, zwiększony, zmniejszony.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
13. Trójdzwięki zbudowane od I, IV i V stopnia gamy tworzą
a) tetrachord.
b) triadę muzyczną.
c) metrum.
d) triolę.
14. Gamy G-dur i e-moll to gamy
a) jednoimienne.
b) bemolowe.
c) równoległe.
d) kolejne krzy\ykowe.
15. Dzwięki enharmoniczne równowa\ne to
a) ais i b oraz fisis i g.
b) ces i his oraz h i ais.
c) dis i des oraz dis i eses.
d) isis i as oraz fes i eis.
16. Wybierz prawidłową parę interwałów po dokonaniu przewrotów
a) czyste czyste.
b) małe małe.
c) zwiększone wielkie.
d) wielkie zmniejszone.
17. Układ interwałów 3m 2w 3w charakteryzuje
a) trójdzwięk durowy w pierwszym przewrocie.
b) dominantę septymową w drugim przewrocie.
c) trójdzwięk zwiększony.
d) dominantę septymową bez przewrotu.
18. Drugi tetrachord gamy molowej doryckiej ma następująca budowę
a) 2w 2w 2m.
b) 2m 2zw 2m.
c) 2m 2w 2w.
d) 2w 2w 2w.
19. Oznaczenia dotyczące tylko artykulacji instrumentów smyczkowych to
a) staccato, legato.
b) potarto, pizzicato.
c) pizzicato, arco.
d) legato, glissando.
20. Zaznacz oznaczenia temp umiarkowanych
a) vivo, allegro.
b) adagio, largo.
c) andante, moderato.
d) grave, presto.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...............................................................................
Posługiwanie się notacją muzyczną
Zakreśl poprawną odpowiedz.
Nr
Odpowiedz Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
6. LITERATURA
1. Habela J.: Słowniczek muzyczny. PWM, Kraków 1980
2. Lasocki J. K.: Podstawowe wiadomości z nauki o muzyce. PWM, Kraków 2004
3. Wesołowski F.: Zasady muzyki. PWM, Kraków 2002
4. Zganiacz- Mazur L.: Teoria muzyki. Wydawnictwo Muzyczne Contra, Warszawa 2002
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
05 Posługiwanie się dokumentacją techniczną (2)
05 Posługiwanie się dokumentacją techniczną
05 Posługiwanie się dokumentacją techniczną
instrukcja bhp przy poslugiwaniu sie recznymi narzedziami o napedzie mechanicznym przy obrobce metal
Instrukcja BHP przy posługiwaniu się marzędziami ręcznymi
02 Posługiwanie się dokumentacją techniczną (2)
14 Posługiwanie się dokumentacją technicznąid514
Posługiwanie się podstawowymi pojęciami z zakresu obróbki plastycznej
03 Posługiwanie się mapami stosowanymi w geodezji
zasady bezpiecznego posługiwania się bronią
15 Posługiwanie się językiem obcym zawodowym
23 Posługiwanie się drugim językiem obcym
Posługiwanie się językiem obcym zawodowym
16i Posługiwanie się językiem obcym

więcej podobnych podstron