MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ
DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNO CI
S T R E S
W YCIU CODZIENNYM
I S U BIE WOJSKOWEJ
WYBRANE ZAGADNIENIA
Materia profilaktyczno-edukacyjny
do prowadzenia zaj z o nierzami
WARSZAWA 2007
WARSZAWA 2006
PLAN  KONSPEKT
do przeprowadzenia zaj profilaktyczno-edukacyjnych
z problematyki stresu
TEMAT:
STRES W YCIU CODZIENNYM I S U BIE WOJSKOWEJ.
WYBRANE ZAGADNIENIA.
CELE :
1. Przedstawienie stresu jako zjawiska normalnego w codziennym yciu cz owieka.
2. Zapoznanie z czynnikami wywo uj cymi stres i objawami pozwalaj cymi go
rozpoznawa .
3. Zapoznanie z mo liwymi skutkami stresu w yciu codziennym
i s u bie wojskowej.
4. Przedstawienie wybranych sposobów zapobiegania stresowi
i przeciwdzia ania jego skutkom.
CZAS:
2 x 45
METODY:
Wyk ad, prezentacja graficzna, dyskusja.
MATERIA Y I RODKI DYDAKTYCZNE:
Foliogramy, rzutnik wiat a dziennego lub projektor multimedialny.
MIEJSCE:
wietlica, sala wyk adowa.
ZAGADNIENIA:
1. Stres a frustracja. Poj cia definicyjne.
2. Czynniki wywo uj ce stres.
3. Rozpoznawanie objawów stresu - fizycznych, fizjologicznych, psychicznych.
4. Przeciwdzia anie stresowi.
5. Stres a s u ba wojskowa.
6. Stres, kryzys psychiczny, trauma psychiczna.
7. Zako czenie.
3
WYKORZYSTANA LITERATURA:
1. M. Cenin, S. Che pa  Psychologia wojskowa, Wyd. MON, Warszawa, 1998 r.
2. B. Rychlik  Zarz dzanie stresem w wojsku. Program profilaktyki antystresowej.
Warszawa, 2006 r.
3. D. Merecz  Jak zwi kszy swój potencja , by lepiej radzi sobie ze stresem.
Instytut Medycyny Pracy, ód , 2005 r.
4. M. Lis-Turlejska  Stres traumatyczny, Wydawnictwo Akademickie  ak ,
Warszawa, 2002 r.
5. I.Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.)  Cz owiek w sytuacji stresu,
Wyd. U. ., Katowice, 1996 r.
6. A. Florkowski, W. Gruszczy ski (red.)  Zdrowie psychiczne o nierzy,
ód , 2000 r.
7. W. Szlagura, M. Madejski  Interwencja kryzysowa, podej cie profesjonalne.
Niepublikowane materia y szkoleniowe,  ARCAN , Bielsko-Bia a 2000-2002 r.
4
PRZEBIEG ZAJ :
UWAGI
TRE ZAGADNIENIA CZAS
WSKAZÓWKI
CZ WST PNA
Przedstawienie tematu i celu zaj oraz spraw 5 min
organizacyjnych.
CZ ZASADNICZA
15 min Folia 1
1. ZAGADNIENIE 1 (patrz szerzej str. 11)
STRES A FRUSTRACJA. POJ CIA DEFINICYJNE.
Frustracja  reakcja organizmu na przeszkod ,
 przykre emocje jako wynik niemo no ci
osi gni cia celu.
Reakcje cz owieka na sytuacje frustracyjne:
Pytania do s uchaczy
 dzia ania w celu pokonania przeszkody (1),
o ewentualne przyk ady z ycia
 obej cie przeszkody (2),
 wyznaczenie i osi gni cie celu zast pczego (3),
 uporczywe, bezskuteczne atakowanie
przeszkody, agresja (4),
 rezygnacja, ucieczka (5, 5a).
STRES  sytuacja trudna, która prowadzi do zaburze
zachowania i dzia ania wskutek przeci enia
systemu nerwowego.
Folia 2
Fazy stresu biologicznego:
alarmowa  na sygna o zadzia aniu czynnika
Pytania, podawanie przyk adów,
szkodliwego (stresora) organizm mobilizuje si ,
np. brak pokarmu, brak wody...
pocz tkowo odporno organizmu maleje ale
potem wzrasta.
odporno ci  mechanizmy adaptacyjne
przeciwdzia aj stresowi, odporno organizmu
wzrasta ponad sta y poziom i pozwala zwalczy
zagro enie.
wyczerpania  je li stresor, szkodliwy bodziec
dzia a zbyt d ugo, organizm wyczerpuje zasoby
i traci odporno .
Fazy stresu psychologicznego:
mobilizacja  po zadzia aniu szkodliwego
bod ca wzrasta ogólna zdolno organizmu do
dzia ania, mobilizowane s procesy psychiczne
i energetyczne,
rozstrojenie  je li stresory dzia aj zbyt d ugo
lub zbyt silnie pogarszaj si procesy orientacji
i kontroli, spada sprawno dzia ania,
Np. trema - rodzaj stresu,
destrukcja  wci silne i dzia aj ce d ugo
mobilizuje
stresory uniemo liwiaj sprawne dzia anie, brak
realnej oceny sytuacji, spada motywacja do
dzia ania, rezygnacja z walki.
5
 Stres u o nierzy
 zespó reakcji fizjologicznych i psycholo-
gicznych, zachowa alarmowych i
obronnych organizmu wobec powsta ej
sytuacji zagro enia lub skierowanej Silna trema mo e sparali owa ,
przeciwko o nierzowi agresji, ataku. odebra g os, spowodowa
zapomnienie tekstu...
STRES  kumuluj cy - np. ró ne problemy i k opoty
ycia codziennego,
 dysfunkcjonalny - np. z y szef,
nieprzyjemni wspó pracownicy,
wymagania ponad mo liwo ci...
2. 10 min
ZAGADNIENIE 2 (patrz szerzej str. 13)
CZYNNIKI WYWO UJ CE STRES.
Stres jest nierozerwalnie zwi zany z naszym yciem
i mo e mie zarówno negatywny jak i pozytywny wp yw
na nasz organizm, dzia anie, funkcjonowanie.
Dy-stres  stres z y, powoduj cy negatywn reakcj
organizmu.
Eu-stres  stres pozytywny, pobudzaj cy
do dzia ania.
Ró nica bardzo cz sto zale y od nas  od naszego
nastawienia i cech osobowo ci  wykszta cenia,
wychowania, do wiadczenia podobne stresory,
podobne sytuacje, jednych stresuj , deprymuj , innych
pobudzaj do aktywno ci, efektywnego dzia ania.
Szkodliwe mo e by nasilenie stresu lub
nieumiej tno radzenia sobie z nim tzn. nierozpo-
znawanie objawów p yn cych z organizmu,
niezrozumienie sytuacji i w asnego zachowania.
Stres mog wywo a :
Folia 3
czynniki zewn trzne  klimat, ha as, konflikty,
utraty, zagro enia, z e wiadomo ci, po piech itp.
czynniki wewn trzne  aspiracje, sumienie,
utrata dotychczasowych warto ci ideowych,
religijnych, potrzeby emocjonalne itp.
Sytuacje stresowe  s najcz ciej niezale ne od
cz owieka i mog dotkn ka dego:
 realne zagro enia ycia - wypadki, katastrofy,
napady, straty, dzia ania wojenne...
 rozpady zwi zków spo ecznych, rodzinnych -
rozwód, rozstanie...
 spadek poczucia w asnej warto ci - utrata pracy,
porzucenie przez kogo bliskiego,
niepowodzenia...
Folia 4
Wa ne nie jest to, co ci si zdarza, lecz to jak to Pytanie o rozumienie tego
odbierasz stwierdzenia
6
3. 15 min
ZAGADNIENIE 3 (patrz szerzej str. 13)
ROZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU - FIZYCZNYCH,
FIZJOLOGICZNYCH, PSYCHICZNYCH.
Stres przejawia si :
 wzmo onym napi ciem emocjonalnym,
psychicznym,
 wzrostem impulsywno ci w my leniu i dzia aniu,
 ograniczeniem kontroli nad w asnym
zachowaniem
a wi c w obni onej, w ró nym stopniu, sprawno ci
Folia 5
my lenia i dzia ania.
Pytanie - czy kto z was, kto
CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY STRESU
uwa a, e do wiadczy stresu
Fizjologiczne:
pami ta, który z objawów?
 blado , sucho w ustach, bóle pleców
Czy mo e o tym co
i g owy, przy pieszone bicie serca, zwi kszona
powiedzie ?
potliwo , napi cia mi ni, bezsenno ,
nieregularny, p ytki oddech, uczucie gor ca,
biegunka....
Fizyczne:
 postawa zgarbiona, zamkni ta lub agresywna,
mowa szybka, g os wysoki, dr enia r k, napi ta
twarz...
Psychiczne:
 zak opotanie, nerwowo , agresja, zamykanie
si w sobie, depresja, rozdra nienie, chaos
my lowy, nadpobudliwo , l ki, z o .....
W zachowaniu:
 brak apetytu lub nadmierne objadanie si ,
szukanie leków, alkoholu, u ywek, wzrost ilo ci
wypalanych papierosów, brak poczucia humoru,
sk onno do p aczu lub wybuchów gniewu,
uczucie sta ego zm czenia, niekonsekwencja,
wyczerpanie...
W my leniu:
 trudno ci w koncentracji, skupieniu uwagi, brak
zainteresowa , luki w pami ci, zapominanie....
Dzia anie ludzi w stresie zale y od indywidualnego
przygotowania do radzenia sobie w sytuacjach trudnych
i mo e by bardzo ró ne:
szukanie sposobu rozwi zania problemu,
samodzielnie lub przy pomocy innych,
rezygnacja z d e , poddanie si sytuacji lub
wp ywom innych ludzi,
szukanie wsparcia u autorytetów  dowódcy,
kolegów, przyjació ....
podejmowanie walki na zniszczenie przeciwnika,
wroga ale nie rozwi zanie problemu,
unikanie trudno ci, przeczekiwanie, udawanie,
e nie ma problemu trudno ci,
szukanie czynno ci zast pczych  zakupy,
sprz tanie, czytanie...
ucieczka w alkohol, narkotyki,
7
 4. 15 min
ZAGANIENIE 4 (patrz szerzej str. 14)
PRZECIWDZIA ANIE STRESOWI
Ka dy cz owiek ma w asny próg odporno ci na stresory,
na bod ce wywo uj ce stres.
To co jednych stresuje dla innych mo e by oboj tne.
To co jednym uniemo liwia sprawne dzia anie, innych
pobudza do aktywno ci, sprawno ci, do my lenia,
zwi kszonej koncentracji.
Ka dego jednak mo e dopa sytuacja stresowa i wtedy
musi sobie z ni poradzi .
Pierwszym krokiem jest umiej tno rozumienia
i rozpoznawania objawów stresu.
Kolejnym krokiem jest wypracowanie w asnego,
skutecznego stylu radzenia sobie ze stresem:
 poznanie mechanizmów dzia ania stresu,
uczenie si o stresie,
 pokonanie trudno ci,
 wykonanie czynno ci relaksuj cych,
 szukanie pomocy,
Folia 6
 znalezienie celu zast pczego (blisko
rzeczywistego problemu - dzia aj ma ymi
Pytanie - które elementy s
krokami)
najwa niejsze, czy wogóle s
takie?
Podstawowe elementy dzia a redukuj cych stres:
Kto ma to oceni ?
akceptuj siebie i to co robisz, sprawd czy
dobrze wykonujesz to co powiniene ,
rozmawiaj o swoich k opotach i problemach 
nie jeste sam, masz przecie przyjació ,
kolegów, prze o onych, na których mo esz
polega , którzy ci wys uchaj ,
b d aktywny umys owo - ucz si nowych
umiej tno ci, szukaj wiadomo ci, poznawaj
ludzi,
nie bój si i nie wstyd prosi o pomoc innych,
b d aktywny fizycznie  poszukuj najlepszych
dla ciebie wicze sportowych,
bardzo rozwa nie podchod do alkoholu
i narkotyków  odsun problemy na czas
upojenia, ale ich nie zlikwiduj ,
zajmij si swoim hobby, je li masz takie lub
poszukaj zaj cie, które ci uspokaja,
zrelaksuj si  daj sobie czas, wycisz si
i odpr poprzez muzyk , ksi k , modlitw ....
8
5. 15 min
ZAGADNIENIE 5 (patrz szerzej str. 14)
STRES A S U BA WOJSKOWA
Istota problematyki stresu w s u bie wojskowej nie
zmienia si . Dzia aj te same mechanizmy.
Zwi ksza si jednak ilo mo liwych stresorów,
Folia 7
sytuacji, które mog wywo a stres. Zwi zane jest to
Pytanie-
ze specyfik jak niesie dla m odego cz owieka s u ba
Czy pami tacie, który z tych
wojskowa:
elementów, a mo e one jeszcze
d uga roz ka z najbli szymi,
dzia aj ?
nowe, nieznane rodowisko,
nowe, nieznane, trudne zadania i obowi zki,
du y wysi ek fizyczny,
zmiana rytmu dnia i wy ywienia,
obowi zek poddania si rygorom regulaminów,
karno ,
cz sty, czasami codzienny kontakt z broni ,
brak czasu dla siebie, prywatno ci,
wiadomo zagro enie zdrowia i ycia w czasie
dzia a poligonowych, w misjach
zagranicznych....
Przeciwdzia anie stresowi s u by wojskowej to:
sumienne wykonywanie obowi zków,
pe ne zdyscyplinowanie,
zaufanie do prze o onych i kolegów,
wiara we w asne si y, wiedz i umiej tno ci,
umiej tno rozpoznawania objawów stresu tak
u siebie jak i u kolegów,
umiej tno redukcji stresu po jego rozpoznaniu.
Skuteczne udzielanie pomocy innym wzmocni twoj
pewno dzia a .
6. 10 min
ZAGADNIENIE 6 (patrz szerzej str. 15)
STRES, KRYZYS PSYCHICZNY, TRAUMA PSYCHICZNA.
Silny i d ugo dzia aj cy stres mo e wywo a
powa ne zaburzenia emocjonalne i zachowania, mo e
wr cz sparali owa nasze dzia ania.
Zdarzenie krytyczne to sytuacja, która wywo uje
bardzo silne reakcje emocjonalne, zak ócaj ce
zdolno funkcjonowania. Mo e ona wywo a nawet
uraz psychiczny.
Sytuacje takie to np: Folia 8
 udzia w wypadku czy katastrofie naturanej lub
Kto wed ug was ulega tym
spowodowanej przez cz owieka,
urazom: ofiary, ratownicy,
 widok zabitych lub rannych,
rodziny, wiadkowie...?
 zagro enie ycia lub zdrowia,
Wszyscy!!!
9
 informacja o mierci lub zagro eniu ycia kogo
bliskiego,
 bycie ofiar napadu, gwa tu, tortur,
Folia 9
 du a strata materialna.
Je li uraz psychiczny jest silniejszy ni mechanizmy
obronne, nawet u ludzi zdrowych mo e rozwin
si zespó zaburze po stresie urazowym (PTSD )
Reakcje na zdarzenia traumatyczne:
emocjonalne  l k, szok, gniew, w ciek o ,
poczucie winy, a oba, przygn bienie, wrogo ,
agresja, wybuchowo , strach przed
pozostawaniem samemu, izolacja od innych,
poznawcze  dezorientacja, niska ocena
w asnej warto ci, brak koncentracji, strach przed
powtórzeniem sytuacji,
biologiczne  bezsenno , koszmary nocne,
zwi kszone t tno, oddech,
zachowania  unikanie ludzi, nawet bliskich,
trudno ci w yciu intymnym, nieufno ,
popadanie w uzale nienie od substancji
psychoaktywnych, k opoty szkolne, zawodowe.
7. 5 min
ZAGADNIENIE 7 (patrz szerzej str. 15)
ZAKO CZENIE
1. Wymienione objawy stresu nigdy nie wyst puj
wszystkie razem. Ka dy cz owiek reaguje inaczej
i mo e mie inne sygna y mówi ce o tym, e jest
w stresie.
2. Cz owiek, który ulega stresorom, silnym bod com
wywo uj cym stres, jest normalny, to sytuacje
bywaj nienormalne, niecodzienne, bardzo
trudne, prze amuj ce naturalne psychiczne
mechanizmy obronne. Pytanie  czym jest stres dla
mnie?
3. Wi kszo ludzi radzi sobie sama nawet
Mobilizacj do sprawnego
w najtrudniejszych sytuacjach i z czasem wraca
i lepszego dzia ania?
do równowagi psychicznej, emocjonalnej.
Utrudnia mi adaptacj , sprawne
4. Szukanie i proszenie o pomoc jest jednym
dzia anie, pozbawia dobrego
z naturalnych sposobów radzenia sobie w
nastroju, zadowolenia?
sytuacji trudnej.
5. S ludzie i instytucje, którzy mog pomóc
ka demu, kto w sytuacji skrajnie trudnej,
traumatycznej pomocy potrzebuje - prze o eni,
koledzy, psycholodzy, kapelani, lekarze....
10
SKRYPT DO KONSPEKTU
STRES W YCIU CODZIENNYM I S U BIE WOJSKOWEJ
do przeprowadzenia zaj profilaktyczno-edukacyjnych
z o nierzami
Wybrane zagadnienia
Przed rozpocz ciem zaj prowadz cy powinien poinformowa s uchaczy, e tematyka stresu,
z jednej strony jest powszechnie znana, z drugiej cz sto opiera si na stereotypach, uogólnieniach,
wiedzy potocznej. Operuje si poj ciami, które ludzie dotkni ci stresem uto samiaj ze s abo ci czy
wr cz chorob psychiczn .
W trakcie zaj b dzie mo na operowa przyk adami, opisami przypadków i zdarze , zachow
ludzi b d cych w sytuacjach trudnych, odnosz c si do prezentowanego materia u.
Dyskusja jest nie tylko dopuszczalna, jest wr cz po dana, aby wymieni pogl dy, wiedz
i do wiadczenie.
ZAGADNIENIE 1
STRES A FRUSTRACJA. POJ CIA DEFINICYJNE.
Poj cia stres i frustracja u ywane s cz sto w j zyku potocznym zamiennie albo uzupe niaj co.
Tymczasem maj one nieco inne znaczenie mimo, e odnosz sie do cz owieka, który ma okre lone
k opoty.
Frustracja to reakcja emocjonalna na powsta czy zauwa on przeszkod , to zespó ró nych
przykrych nieprzyjemnych emocji w sytuacji, gdy cz owiek nie mo e osi gn zamierzonego, wyty-
czonego czy oczekiwanego celu.
Cz sto znajdujemy si w sytuacjach, gdy nie osi gamy po danych rezultatów, wyników mimo
poniesionego wysi ku czy kosztów. Przeszkoda jest zbyt du a, opór czego lub kogo zbyt du y, a my
nie potrafimy, nie mamy si b d te wiedzy czy umiej tno ci aby dotrze do celu.
Podstawow reakcj na zaistnia sytuacj , w której pojawia si przed nami przeszkoda jest
dzia anie skierowane na pokonanie tej przeszkody. Mo na to osi gn w wieloraki sposób. Zawsze
jednak potrzebna jest aktywno i ch pokonania przeszkody. Skoro pierwsza próba si nie powiod a,
to z analizy pora ki powinni my wiedzie czego nam brakuje  si y, wiedzy, umiej tno ci, wsparcia
kolegów.... Po logicznej analizie mo liwo ci i uzupe nieniu niedoborów, braków mo na pokona
przeszkod i osi gn cel.
Drugim sposobem pokonania przeszkody jest jej omini cie, obej cie. Skoro jest taka mo liwo ,
skoro wysi ek poniesiony na obej cie b dzie ma y a zaoszcz dzimy czas, to z tej szansy trzeba
skorzysta . Mamy np. trudne s owo do napisania, nie wiemy jednak jak si je pisze  mo emy, nie
szukaj c po s ownikach u y innego s owa, które ma to samo znaczenie.
Trzeci sposób to wyznaczenie sobie celu zast pczego. Je li cel zast pczy b dzie le e blisko celu
zasdniczego a daje nam przy okazji znacz ce korzy ci czasowe i materialne, to mo na to rozwa y
i zastosowa , cel zasadniczy osi gaj c np. w drugim etapie. Je li jednak jest to unikni cie wysi ku,
udawanie niezrozumienia sytuacji czy zadania, to mo emy by pos dzeni o zwyk e cwaniactwo czy
lenistwo.
11
Czwarty sposób nie jest zbyt po dany do stosowania, wiadczy bowiem o uparto ci, niech ci do
wyci gania wniosków, uczenia si , ponoszenia wysi ku. Jest to uporczywe ponawianie prób pokonania
przeszkody zawsze tym samym sposobem mimo ponoszonych pora ek. wiadczy to o tzw. fiksacji
funkcjonalnej i stwierdzeniu  widzicie sami, nie potrafi , nie mog , to musi zrobi kto inny. Postawa
bardzo niepo dana.
Pi ty sposób równie jest ma o korzystny i nieefektywny, polega bowiem na rezygnacji. Skoro jest
przeszkoda, nie mog jej pokona , to po co si wysila . W domy le cz sto jest wniosek  niech to zrobi
inni, ja si dostosuj i w cz . Nie wiadomo co jest wi ksze - niewiara we w asne si y, niech do wysi ku
i aktywno ci czy wyrachowanie. Taka bierno zachowania nie jest mile widziana ani w grupie
kole e skiej, ani w szkole, ani w zak adzie pracy, ani w wojsku.
Stres to reakcja organizmu na sytuacj trudn , która prowadzi do zaburzenia emocjonalnych
procesów regulacji poprzez przeci enie systemu nerwowego. Poj cie stresu wywodzi si z nauk
biologicznych. Na ka dy oganizm ywy dzia aj ró ne czynniki. Je li s to czynniki szkodliwe to
wywo uj one negatywne zmiany w organizmie.
Wybitny polski psycholog, profesor Jan Strelau twierdzi, e stres to stan, na który sk adaj si silne
negatywne emocje oraz towarzysz ce im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczaj ce normalny,
podstawowy poziom pobudzenia.
Poj cie stresu psychologia przej a z nauk biologicznych. Stres biologiczny organizmu przejawia si
w trzech fazach.
Faza alarmowa  organizm odbiera sygna , informacj o zadzia aniu czynnika szkodliwego. Kiedy
czynnik zadzia a, na krótko spada odporno , wydolno organizmu. Po pewnym czasie jednak
pojawia si drugi etap.
Faza odporno ci  organizm aktywizuje si , uruchamia mechanizmy przystosowawcze. Wyra nie
wzrasta odporno organizmu na szkodliwe czynniki po to, aby zwalczy zagro enie.
Wykorzystywane s naturalne zasoby organizmu, które jednak s ograniczone. Je li czynnik
szkodliwy nie przestanie dzia a , to mo e pojawi si kolejna faza.
Faza wyczerpania  kiedy czynniki szkodliwe dzia aj zbyt d ugo lub s zbyt silne, zasoby organizmu
walcz cego z nimi wyczerpuj si . Mo e doj do os abienia organizmu, wyczerpania a nawet
mierci.
Np. organizm, który odbiera sygna , e nie ma wody czy po ywienia mo e przej przez wszystkie
fazy  ka dy w ró nym czasie i z innym skutkiem.
W stresie psychologicznym psycholodzy równiez wyodr bnili trzy fazy, z których najcz ciej
wyst puje pierwsza lub dwie pierwsze.
Faza mobilizacji  po zadzia aniu czynników szkodliwych, pojawieniu si sytuacji trudnej, nast puje
mobilizacja procesów psychicznych. Wzrasta ogólna zdolno do dzia a min. intelektualnych -
my lenie, analizowanie, kojarzenie, wnioskowanie, lepsza, ostrzejsza orientacja itp. Mobilizowane
s zasoby energetyczne, wzrasta aktywno , dynamika ruchów, pobudzane s do zwi kszonej pracy
gruczo y wydzielania wewn trznego np. adrenaliny. Je li trudno nie zostanie pokonana, a stresory
dzia aj dalej lub nawet zwi kszaj si , nast puja druga faza.
Faza rozstrojenia  stopniowo pogarszaj si procesy orientacji i kontroli sytuacji. Nast puje coraz
wi ksze rozstrojenie emocjonalne, obni a si znacz co sprawno dzia ania, kontrolowanie
w asnego post powania. Zaburzone zostaj procesy motywacyjne. Je li trwa to zbyt d ugo i nie
otrzymamy pomocy to w skrajnych przypadkach mo e pojawi si trzecia faza.
Faza destrukcyjna  nie ma motywacji do dzia ania, wykonywane czynno ci s chaotyczne i nieskute-
czne, nie ma kontroli sytuacji ani w asnego post powania. Procesy intelektualne s powa nie
zaburzone.
12
ZAGADNIENIE 2
CZYNNIKI WYWO UJ CE STRES.
Ka da sytuacja, zdarzenie czy dzia anie, które s nowe, nieznane, niespodziewane mo e wywo a
stres. Wa ne jest jak to przyjmiemy, jak sobie z tym poradzimy. Wielu czynników mo emy si
spodziewa czy wr cz oczekiwa , inne s dla nas pe nym zaskoczeniem. Jedne pobudz nas do
dzia ania i aktywno ci, inne wywo aj zamieszanie emocjonalne, dezorganizuj dzia anie.
Bardzo du o zale y od naszego przygotowania na mo liwe sytuacje trudne  wykszta cenia, wiedzy,
wychowania, do wiadczenia. Je li potrafimy prawid owo oceni sytuacj , rozpozna czynniki stresuj ce,
prawid owo zinterpretowa sygna y p yn ce z organizmu, to nasze przeciwdzia anie te b dzie
efektywne i skuteczne.
Na wiele czynników nie mamy wp ywu  pojawiaj si wbrew naszej woli i oczekiwaniom ale sama ich
znajomo i wcze niejsze do wiadczenia pozwalaj nam radzi sobie z nimi ca kiem skutecznie.
Dotyczy to np. warunków pogodowych  wiemy jak zabezpieczy si przed ch odem, deszczem,
nie yc , mrozem...Nie powinny nas zaskoczy . Inne natomiast, mimo, e s znane, mog mie dla nas
przykre konsekwencje. Trudno bowiem przyj za normalne i znane pozbawienie pracy, rozwód
rodziców czy w asny, odrzucenie przez bliskich przyjació ...
Dlatego tak wa na jest informacja, któr trzeba sobie przyswoi , e dla zrozumienia istoty stresu,
który mnie dotyka i mo e mn zaw adn nie jest wa ne to co si sta o, co si dzieje, ale to, jak to
odbieram.
Te same czynniki, sytuacje na jednych w ogóle nie b d dzia a y, innych za mog silnie
zestresowa . Dla jednego strata (np. kradzie ) kilkuset z otych b dzie tragedi , dla drugiego niewiele
znacz cym epizodem. Dla jednego utrata pracy b dzie katastrof yciow i rodzinn , dla innego
motorem do intensywnego poszukiwania innej i chwilow niedogodno ci .
ZAGADNIENIE 3
ROZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU - FIZYCZNYCH, FIZJOLOGICZNYCH, PSYCHICZNYCH.
Ka dy cz owiek inaczej reaguje na stres. Je li jednak szkodliwe bod ce zadzia aj to jest mo liwo
aby to zauwa y . Sam organizm nas o tym informuje. Ponadto zmieniamy dotychczasowe specyficzne,
sta e formy zachowania. Umiej tno rozpoznawania tych sygna ów jest pierwszym krokiem do
poradzenia sobie ze stresem, który si pojawi . Niezwykle wa na jest równie umiej tno zauwa enia
objawów stresu u bliskich czy kolegów, bo wtedy mo emy zaproponowa im pomoc i wsparcie.
Najwa niejsze objawy wyszczególnione s w konspekcie. Warto jednak doda , e rozpoznanie
objawów stresu jest niezwykle wa ne, daje nam bowiem mo liwo kontrolowania ich i rozumienia
w asnego nieskutecznego, chaotycznego dzia ania, oraz wiadomo , e pewne symptomy fizjologiczne
nie maj pod o a chorobowego.
Potrafimy te zrozumie pewne, z pozoru nieracjonale dzia ania, w asne czy bliskich, które w istocie
s dzaia aniami pozornymi, zast pczymi. Np. niespodziewane zakupy, nag e generalne sprz tanie,
d ugie czytanie ksi ki...ale równie cz stsze si ganie po alkohol, szukanie towarzystwa kolegów.
13
ZAGADNIENIE 4
PRZECIWDZIA ANIE STRESOWI.
Nie ma ludzi niepodatnych na stres. Ka dy ma jednak inny próg odporno ci psychicznej. Ka dy ma
inne mechanizmy obronne. Jest to zale ne od wielu czynników:
 wrodzonej podatno ci na stres,
 do wiadczenia, obycia z sytuacjami stresowymi,
 realnej wiedzy o mo liwym zagro eniu, o sytuacjach trudnych,
 umiej tno ci aktywnego kontrolowania sytuacji,
 wiadomo ci, e w sytuacji trudnej, krytycznej mo na liczy na pomoc innych,
 stopnia znajomo ci w asnych zasobów na dan sytuacj  wiedzy, wyposa enia, umiej tno ci...
 umiej tno ci zastosowania technik relaksacyjnych takich jak: wyciszenie si , wyizolowanie
z aktualnej sytuacji, wizualizacji np. na bazie ulubionej muzyki, zaj cia sportowe, d ugi
spacer...
Je li mamy pomóc koledze czy komu bliskiemu b d cych w stresie to do podstawowych elementów
naszego dzia ania powinni my zaliczy : wiedz , ch ci i mo liwo ci.
Kto , kto ujawnia swoj sytuacj stresow zachowaniem czy wyra nymi sygna ami p yn cymi
z organizmu to by mo e wo a o pomoc. Wtedy w a nie trzeba chcie okaza mu pomoc i da j .
Nie wystarczy patrze  trzeba widzie .
Nie wystarczy s ucha  trzeba s ysze .
Nie wystarczy potwierdza  trzeba rozumie i czu (empatia).
Czasami ca a pomoc to bycie obok, towarzyszenie daj ce poczucie bezpiecze stwa.
Nie nale y okazywa lito ci  nale y pomóc lub zorganizowa pomoc  skierowa do specjalisty
lub autorytetu.
ZAGADNIENIE 5
STRES A S U BA WOJSKOWA.
S u ba wojskowa niesie ze sob ró ne dodatkowe sytuacje trudne, które mog spotka m odego
cz owieka. Nie mia on z nimi do czynienia ani w domu, ani w szkole, ani w grupie rówie niczej. Nag e
przeniesienie do nowych warunków, nowego, nieznanego rodowiska, uniformizacja tak zewn trzna jak
i funkcjonalna wielu sprawia k opoty. Proces przystosowania trwa czasami od kilku do kilkunastu tygodni.
Roz ka z najbli szymi, ograniczenie prywatno ci i organizacja prawie ka dej godziny jest dla niektórych
powa nym progiem sprawdzaj cym ich odporno psychiczn .
Ponadto w a nie w s u bie wojskowej, gdzie jest du a dynamika szkolenia, wicze , dzia a
poligonowych, pojawiaj si sytuacje, które mog by zagro eniem ycia. Informacje o tego typu
wypadkach s powszechnie znane, dlatego i rodzina i sam o nierz prze ywaj pewne obawy. Ostatnie
lata i udzia polskich o nierzy w misjach poza granicami kraju rozszerzy y ten katalog sytuacji trudnych
i niebezpiecznych a wi c wywo uj cych stres.
Dlatego niezwyle wa ne jest aby zna mechanizmy dzia ania stresu, sposoby przeciwdzia ania
i udzielania pomocy, sobie samemu czy koledze.
Jednymi z najwa niejszych elementów obni aj cych czy redukuj cych stres w s u bie wojskowej s :
 wiara we w asne si y, wyszkolenie, wyposa enie i do wiadczenie,
 zaufanie do profesjonalizmu prze o onych,
14
 zaufanie do kolegów wspólnie wykonuj cych zadania,
 znajomo realnych zagro e .
Aby te elementy mog y funkcjonowa w wiadomo ci ka dego o nierza potrzeba nie tylko dobrego
i pe nego szkolenia specjalistycznego, potrzebna jest równie dobra organizacja pododdzia u,
kompetentne dowodzenie i sprawiedliwy podzia obowi zków. Niezwykle wa ny jest czas na odpoczynek
i relaks, bo to w a nie pozwala redukowa napi cie psychiczne i podnosi sprawno o nierzy.
ZAGADNIENIE 6
STRES, KRYZYS PSYCHICZNY, TRAUMA PSYCHICZNA.
Kiedy sytuacje stresowe s bardzo ostre, nag e, dzia aj d ugo lub nast puj jedna po drugiej
mo emy sobie sami z tym nie poradzi . Pozostaje wycofa si lub szuka pomocy, bo nasze dzia ania
b d nieskuteczne, a nawet sparali owane. Je li dojdzie do sytuacji krytycznej to grozi nam nawet uraz
psychiczny. Nasze do wiadczenie i wiedza oraz mechanizmy obronne mog okaza si niewystarcza-
j ce na to, co nas spotyka lub czego jeste my wiadkami.
Na taki kryzys psychiczny nara ony mo e by ka dy z nas. Ka dy bowiem mo e ulec wypadkowi, by
napadni tym, ponie du strat materialn , dowiedzie si , e kto bliski jest nieuleczalnie chory. Do
tego nie potrzeba ani by na wojnie, ani podejmowa ryzykanckich prób sprawno ciowych. Sam widok
ofiar katastrofy, zabitych lub rannych, pozostawia w nas powa ny lad psychiczny. Nawet, je li w
pierwszym momencie, jako ratownicy dzia amy sprawnie i skutecznie to po pewnym czasie obrazy
tragedii i ofiar mog do nas wraca .
Zdarzenie, które tak silnie traumatyzuje ma swoje konsekwencje emocjonalne, poznawcze,
biologiczne i w zachowaniu.
Nie zawsze b dziemy potrafili sobie sami z tym poradzi . Najcz ciej wystarczy porozmawia o tym
z kim , komu ufamy. Otworzy si przed nim, wyrzuci nagromadzone emocje, to co boli, co zalega,
opisa swoje uczucia i wra enia  mówi c potocznie  wygada si . To jest cz sty sposób stosowany
w rodzinach po stracie kogo bliskiego  rozmawia , rozmawia , rozmawia ...
Do wiadczenia z wypadków, katastrof, napadów, gwa tów, rozbojów wiadcz jednak o tym, e nie
wszyscy radz sobie sami czy w gronie bliskich osób. Niektórzy potrzebuj wsparcia specjalistow.
I powinni je otrzyma jak najszybciej. Trzeba bowiem pami ta o tym, e to nie cz owiek w kryzysie czy
traumie psychicznej jest nienormalny to sytuacja by a nienormalna, niecodzienna, tragiczna.
Je li nie mo emy pomóc to nie nale y dawa dobrych rad czy okazywa lito , tylko udzieli wsparcia
i skierowa do specjalisty (psychologa, psychiatry...).
ZAKO CZENIE
Stres jest naturalnym zjawiskiem towarzysz cym cz owiekowi. Nie nale y go ani lekcewa y ani
demonizowa . Trzeba go poznawa , przeciwdzia a , redukowa . Je li trzeba nale y pomóc w tym
innym. Stres s u by wojskowej niczym nie ró ni si od stresu wyst puj cego w yciu cywilnym.
W s u bie wojskowej jest jedynie wi cej stresorów specyficznych zwi zanych z broni , zadaniami,
rodowiskiem prawie w ca o ci m skim. Mechanizmy stresu i objawy s takie same. Tak samo trzeba im
przeciwdzia a , tak samo powa nie traktowa . Na ka dym szczeblu dowodzenia. Tak w trosce
o wykonanie zada jak i w trosce o cz owieka.
15
DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI MON
00-911 Warszawa, al. Niepodległości 218
www.wp.mil.pl
www.wojsko-polskie.pl
Departament Wychowania i Promocji Obronności jest komórką organizacyjną Ministerstwa Obrony Narodowej wykonującą w resorcie zadania
wychowawcze, kształtowania dyscypliny wojskowej, kształcenia obywatelskiego, kulturalno-oświatowe, w zakresie kształtowania dyscypliny
wojskowej, promocji obronności, współdziałania z państwowymi i samorządowymi instytucjami oraz organizacjami pozarządowymi w dziedzinie
tworzenia obywatelskiego zaplecza systemu obronności, a także w zakresie wspierania i promowania ogniw społecznych kadry zawodowej.
Kierownictwo DWiPO:
dyrektor Krzysztof Sikora tel. [phone]
fax [phone]
zastępca dyrektora płk Jerzy Gutowski tel. [phone]
główny specjalista Radomir Korsak tel. [phone]
radca prawny Dariusz Stachowicz tel. [phone]
radca prawny Anna Wolnicka tel. [phone]
Oddział Społecznych Problemów Służby
szef oddziału płk Jerzy Nędzi, tel. [phone]
Monitorowanie zjawisk i tendencji w życiu społecznym wojska z punktu widzenia prognozowania zagrożeń; przygotowywanie okresowych analiz,
ocen, prognoz, a także wypracowywanie celów, kierunków i propozycji działań w sferze kształtowania stosunków społecznych i przeciwdziałania
patologiom w Siłach Zbrojnych RP. Określanie kierunków i głównych zadań w dziedzinie profilaktyki wychowawczej i psychologicznej, a także
funkcjonowania korpusu oficerów wychowawczych. Identyfikacja i monitorowanie społecznych problemów służby wojskowej kobiet oraz problematyki
dyskryminacji płci w resorcie, współdziałanie w tym zakresie z Radą do Spraw Kobiet w Siłach Zbrojnych RP.
Oddział Edukacji Obywatelskiej i Ceremoniału Wojskowego
szef oddziału płk Marek Paterek tel. [phone]
Programowanie, koordynowanie i realizacja zadań w sferze: edukacji obywatelskiej w wojsku, kształcenia proobronnego młodzieży,
upowszechniania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego, upowszechniania i
kultywowania tradycji orężnych w Siłach Zbrojnych RP, nadawania nazw wyróżniających i patronów, opracowywania rodowodów związków i
jednostek wojskowych, przygotowywania projektów wniosków nadania sztandarów, proporców i innych symboli wojskowych, organizowania
ceremonii wojskowych i patriotycznych z udziałem wojska w kraju i poza jego granicami.
Oddział Promocji Obronności
szef oddziału płk Witold Kalinowski, tel. [phone]
Programowanie, koordynowanie i wykonywanie zadań wynikających z szeroko rozumianej promocji obronności w kraju i zagranicą, w tym
także prowadzenia zadań patronackich, realizowanych w oparciu o obowiązujące uregulowania ustawowe oraz odrębne ustalenia resortu
obrony narodowej w tej dziedzinie. Współdziałanie z instytucjami państwowymi, zajmującymi się problematyką promocji Polski w kraju i
za granicą, organami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi, mediami oraz komórkami organizacyjnymi resortu, dowództwami
rodzajów Sił Zbrojnych RP w celu tworzenia warunków do działalności promocyjnej w wojsku. Opracowywanie, produkowanie i dystrybucja
materiałów promocyjnych o Siłach Zbrojnych RP.
Oddział Kultury i Oświaty
szef oddziału płk Czesław Kobierski tel. [phone]
Określanie celów i kierunków pracy w zakresie działalności kulturalno-oświatowej, krajoznawczej i rekreacyjnej w resorcie oraz opracowywanie
projektów dokumentów normatywnych w tej dziedzinie. Współdziałanie z centralnymi organami władzy państwowej, zajmującymi się problematyką
kultury, oświaty, turystyki, kultury fizycznej, organami samorządowymi, stowarzyszeniami i środowiskami twórczymi w tworzeniu warunków
do działalności kulturalno-oświatowej, rekreacyjnej i proobronnej w resorcie.
Oddział Komunikacji Społecznej
szef oddziału płk Jarosław Dębski, tel. [phone]
Programowanie, koordynowanie i realizowanie współpracy resortu z organizacjami pozarządowymi, instytucjami państwowymi i organami
samorządowymi w dziedzinie tworzenia obywatelskiego zaplecza systemu obronności państwa oraz budowania społecznej akceptacji dla
polityki obronnej państwa. Zadania oddziału obejmują między innymi: zlecanie zadań publicznych w dziedzinie obronności; rozpatrywanie
wniosków o podpisanie porozumień o współpracy z Ministrem Obrony Narodowej oraz sprawowanie ogólnego nadzoru nad ich realizacją;
nieodpłatne przekazywanie mienia ruchomego Skarbu Państwa będącego w użytkowaniu jednostek podporządkowanych Ministrowi
Obrony Narodowej lub przez niego nadzorowanych; sprawowanie nadzoru nad fundacjami, dla których Minister Obrony Narodowej jest
ministrem właściwym ze względu na cele fundacji.
Oddział Dyscypliny Wojskowej
szef oddziału płk Stanisław Piwowar, tel. [phone]
Programowanie i koordynowanie działalności dotyczącej kształtowania dyscypliny wojskowej i właściwego reagowania na jej naruszenia.
Przygotowywanie projektów aktów prawnych i innych dokumentów normatywnych oraz decyzyjnych w zakresie dyscypliny wojskowej, w
tym dotyczących orzecznictwa dyscyplinarnego Ministra Obrony Narodowej i Podsekretarza Stanu właściwego w sprawach społecznych.
Dokonywanie analiz i ocen warunków do kształtowania dyscypliny wojskowej, jej tendencji i stanu w resorcie obrony narodowej. Kierowanie
systemem sprawozdawczości w zakresie dyscypliny wojskowej oraz prowadzenie bazy danych dotyczących dyscypliny żołnierzy. Planowanie
i realizowanie zadań związanych z upowszechnianiem wojskowych przepisów dyscyplinarnych, procesem kształcenia i szkolenia oraz
działalnością informacyjno-wydawniczą, dotyczącą dyscypliny wojskowej. Zaopatrywanie jednostek resortu w odznaki i legitymacje oraz
białą broń, służącą wyróżnianiu żołnierzy.
16