WYKŁAD I - 2.10.2014

WPROWADZENIE

Ludzie z natury nie myślą o prawach człowieka, tylko o rzeczach im bliższych. Prawa
człowieka są zazwyczaj widoczne, kiedy są łamane. Są najbardziej potrzebne w tych
miejscach, w których jest ich deficyt (w naszej kulturze się o tym nie myśli, bo nie mamy z

tym problemu).

Obszary konfliktowe - w ubiegłym wieku mieliśmy przykłady ludobójstwa (Rwanda – do
miliona osób zabitych, Salwador – 2% populacji, Jugosławia, Kosowo, Bośnia, Timur
wschodni, Kambodża za Polpota)

Problem definicji praw człowieka – przywileje, warunki do życia, wolność, naturalne i
niezbywalne prawa. Nie istnieje jedna przyjęta, ogólnie uznawana definicja praw człowieka.
Definicja z encyklopedii prawa publicznego: „wolności, środki ochrony i świadczenia, których
respektowania właśnie jako praw zgodnie ze współcześnie akceptowanymi wolnościami
wszyscy ludzie powinni móc domagać się od społeczeństwa w którym żyją”. Możemy
domagać się respektowania praw od społeczeństwa , bo jesteśmy istotami społecznymi,

żyjemy w zbiorowościach i to od nich tego respektowania się wymagać powinno.

Prawa człowieka należą do katalogu praw moralnych i wychodzi się z założenia, że to są
prawa, które przynależą jednostką w jej kontaktach z państwem: układ wertykalny jednostki
i państwa.

Pojęcie praw człowieka (Osiatyński) opiera się na trzech tezach:

o Każda władza jest ograniczona
o Każda jednostka posiada swoją sferę autonomii do której państwa i żadna

jego instytucja nie ma dostępu

o Każda jednostka może domagać się respektowania swoich praw.

Od praw moralnych prawa człowieka różnią się:



są to prawa niezbywalne (nie może jednostka się ich zrzec i państwo nie powinno
wymagać od obywatela zrzeczenia się ich, nie można go ich pozbawić);



prawa człowieka są powszechne (przynależą wszystkim ludziom od czasu ich
narodzenia), niezależnie od statusu materialnego i hierarchii, koloru skóry, religii,
prawa człowieka przynależą od urodzenia



prawa człowieka są przyrodzone (nie można ich nabyć, kupić, uzyskać przez
pochodzenie, one są każdemu przypisane)



praw człowieka nie można uzasadnić, wywodzić z żadnych innych aktów prawnych
(uzasadnia się jedynie łamanie praw człowieka, ograniczanie, należy to oprzeć o

pewne akty prawne)

Głównie prawami człowieka przez lata zajmowali się prawnicy. Nauki prawnicze na lata
zdominowały sposób patrzenia na prawa człowieka. Dopiero niedawno nauki społeczne
zainteresowały się prawami człowieka (politologia, stosunki międzynarodowe, antropologia,
socjologia). Prawa człowieka mają charakter interdyscyplinarny.

Prawa człowieka to kwestia polityczna. O prawach człowieka, w konwencjach
międzynarodowych, stronami są państwa ustalające standardy i poprzez podpis
zobowiązują się przestrzegać tych standardów. Te same państwa potem wielokrotnie te

standardy łamią.

Prawa człowieka w dużej mierze określają rela cje między jednostką a państwem. To układ
wertykalny – państwo jest silniejsze. Przypisuje się prawom człowieka różne funkcje:



ochrona wolności jednostki przed jej naruszeniami przez państwo – prawa
człowieka mają pełnić rolę tarczy chroniącej słabą jednos tkę przed silnym
aparatem państwowym, któremu ciężko się przeciwstawić (wolność jest chroniona
poprzez wprowadzanie zabezpieczenie prywatności obywatela, nie ingerowanie
nadmiernie w życie obywateli; relacja: bezpieczeństwo a prawo do prywatności;



możliwość do odwoływania się od decyzji państwa – są instytucje odwoławcze,
przynajmniej jedną instancję, jeśli nie więcej, musi istnieć droga odwoławcza od
decyzji państwa (np. aresztowanie – są przepisy, że nie można przetrzymywać bez
wyroku dłużej niż 48h – kodeks karny etc.)



umożliwienie działalności społecznej i politycznej – wolność słowa, zrzeszania się,
prawo do uczestniczenia w wyborach; to daje obywatelom możliwość wpływania
na losy polityczne kraju; kiedy wolności są ograniczane, idziemy ku

autorytaryzmowi i dyktaturze

Pojawia się kwestia relacji horyzontalnych: czy prawa człowieka odnoszą się do relacji
pomiędzy jednostkami w danym społeczeństwie? Większość teoretyków odrzuca problem,
ponieważ w relacjach pomiędzy jednostkami decydują raczej regulacje formalno - prawne
na zasadzie kodeksów: jak ktoś kogoś okradnie to idziemy do prawnika, spór cywilny,

prawny, nie prawa człowieka jako takie

Jednostka – grupa społeczna/etniczna – państwo (decydujące znaczenie)

Zapamiętać: regulacja stosunków prawo - obywatel; cechy praw człowieka; prawa człowieka

to nie jest rzecz, którą się ma, ale uprawnienie przysługujące każdej jednostce od urodzenia

Jean Armie (był w Auschwitz) – prawa człowieka to bujda, moda, naziści mogli zrobić to, co
zrobili, bo byli silniejsi < to jest patrzenie archaiczne. Zazwyczaj nie zastanawiamy się nad
przyczynami tylko opowiadamy się po stronie poszkodowanych. To nie siła powinna

regulować stosunki

Prawa moralne, jeśli są łamane, to można odwołać się do sumienia, uczuć, wrażliwości – te
instrumenty w stosunkach międzynarodowych nie są skuteczne. Kodyfikowanie przepisów
praw człowieka – to nie jest źródło tych praw. Od II wojny jest instytucjonalizowanie praw
człowieka, przepisy prawne to nie jest źródło praw człowieka. Ich źródłem są prawa
naturalne, przyrodzone, które zostały skodyfikowane, aby człowiek miał złudne poczucie
bezpieczeństwa i żeby było do czego się odwoływać.

WYKŁAD II - 9.10.2014

Prawa człowieka ma każdy, kto jest człowiekiem. Są uniwersalne, obowiązują wszystkich,
obowiązują wszędzie, niezależnie od tego czy deklaracja została przez jakiś kraj podpisana

lub nie. Są naturalne i niezbywalne.

Wraz z systemem organizacji narodów zjednoczonych, narodziła się koncepcja praw
człowieka, ale jest to wąska perspektywa. Gdyby z niej chcieć analizować je, to trzeba by
ograniczyć się jedynie do inicjatyw podejmowanych przez ONZ.

Mówiąc o historii, nie mówimy o historii inicjatyw ONZ, tylko o szerszym, filozoficznym

kontekście – podwalinach samej koncepcji. Możemy przyjąć dwa waria nty:



Uznać że koncepcja praw człowieka jest uniwersalna i jest w zasadzie osadzona w
religiach oraz systemach filozoficznych w różnych częściach świata,



Ewentualnie możemy spojrzeć na prawa człowieka jako coś, co jest wytworem
tylko i wyłącznie zachodu – oznacza to, że uznajemy, że kultury niezachodnie mają
systemy etyczne, ale nie ma tam koncepcji praw człowieka.

Jeśli uznamy, że prawa człowieka są konceptem świata zachodniego, to one reprezentują
wartości zachodu – czy możemy uważać je za uniwersalne? No nie, bo każda kultura rządzi

się swoimi wartościami. Dzisiaj w nauce przeważają zwolennicy teorii zachodu.

Współczesna koncepcja ma główny cel: ochronić jednostkę przed skutkami działalności
państwa. Rodzi się pytanie – czy możemy mówić o czymś takim j ak prawa człowieka przed
ONZ (1945)?

GRECJA

Sama koncepcja praw człowieka nie występowała w dyskursie publicznym. Można zakładać,
że Grecy nie mają nam nic do zaoferowania w tej kwestii. Natomiast, z punktu widzenia
dzisiejszego wiemy, że Grecy znali pojęcie władzy i tyranii. To daje przyczynek do dalszych
rozważań na temat praw człowieka w ogóle. Pojęcie władzy i nadużywania tej władzy
(tyrania = nadużycie władzy). W Grecji mówi się o prawach wspólnoty, nie jednostki, bo to
wspólnota miała nadrzędne znaczenie i ona miała prawa. Naukowcy niektórzy poszukują
praw człowieka w „Antygonie” Sofoklesa – ona pochowała swojego brata, sprzeciwiając się
decyzji króla, a brat sprzeciwił się władzy – mowa o prawie do swobody religijnej. Antygona
pochowała swojego brata nie dlatego, że miała prawo, tylko z powodów moralnych.

Sofokles raczej chyba jednak nie miał tego tak na myśli.

Znana jest z Grecji kwestia praw obywatelskich przysługujących obywatelom (Arystoteles)



Prawo do wolności



Prawo do udziału w sprawach publicznych

Wskazywało, że łamanie tych praw powinno spotkać się z karą bądź rekompensatą.
Arystoteles sam wychodził z przekonania, że prawa człowieka pochodzą z jego natury, co
np. w uproszczeniu nie wyklucza niewolnictwa. Idąc tym tropem, nie wykluczał przemoc y
wobec kobiet. Z kolei należy wskazać, że sofiści przewidywali wystąpienia przeciwko
państwu, jeśli prawa będą łamane wobec obywateli – pierwsza możliwość przeciwstawienia

się państwu i jego decyzjom.

RZYM

Po pierwsze, rozbudowane kodeksy prawne, ustawy obywatelskie (ludowe), królewskie.
Ważne jest to, że one nie dotyczą wciąż praw jednostki, a wspólnoty, społeczeństwa. Nie ma
indywidualności. Tak naprawdę trzeba zauważyć, że cesarstwo rzymskie doprowadziło, a
być może pogłębiło podziały, które występowały w społeczeństwie, np. przez utrzymywanie
stanów uprzywilejowanych. Trzeba też zwrócić uwagę, że ponad wszystko w Rzymie ceniona
była wolność umysłu, to traktowano jako cnotę, którą w każdej chwili można stracić.

Trzeba mieć świadomość, że cesarstwo rzymskie to okres rozwoju chrześcijaństwa, które
jako pierwsze stawia ludzi jako równych, wywodząc ich od Boga. To spojrzenie na osobę

ludzką (godność) pierwszy raz zostaje silnie zaakcentowana w tym nurcie. Dużą rolę, jeśli
chodzi o kształtowanie się tego konceptu, miało oddzielenie sfery sacrum od sfery publicum
– od sfer państwowych. Koncepcja dwóch mieczy piotrowych – papież powinien mieć dwa
miecze, władzy świeckiej i kościelnej. Władza świecka powinna być podporządkowana
kościołowi. Dzięki temu mogły kształtować się ruchy reformatorskie zwracające uwagę na
jednostkę. Przed 1400 nie było słowa „prawo” – pogląd, że jak można nieść coś, czego nie
można nazwać. W Grecji już pojawiają się słowa, które można interpretować jako prawo. Ze
średniowiecza istotne jest to, że mamy przywileje, prawa nadawane wg pewnego cenzusu –
tylko i wyłącznie grupy uprzywilejowane mogą korzystać z określonych praw i przywilejów.
O tym decyduje urodzenie, zgromadzony majątek, przynależność do danej klasy. Prawa nie
są jeszcze powszechne, a wybrane i przeznaczone dla garstki osób. Oczywiście, te prawa i
przywileje były nadawane w zamian za pewne zobowiązane wobec króla. W pewnym
stopniu sankcjonowały porządek, stany i grupy uprzywilejowane. Było to pewnego rodzaju

dwustronne zobowiązanie między rządzącymi a rządzonymi.

Tworzący się feudalizm i pewne tarcia z tego wynikające, osłabienie monarchów zmuszało
ich do oddawania części przestrzeni publicznej obywatelom. Jako takie ustępstwo trzeba
traktować kartę swobód z 1215 roku. To była umowa społeczna między królem Janem bez
Ziemi a obywatelami. Przedmiotem tej umowy było to, że monarcha zobowiązywał się do
zachowania określonych praw wszystkich wolnych ludzi (z tych uprzywilejowanych stanów
oczywiście). To dawało tyle, że sygnatariusze mogli wypowiedzieć posłuszeństwo królowi,

jeśli ten łamał to prawo. To stanowiło nowy porządek społeczny.

Nie było tak, że wszystkim przyznano równe prawa – niektóre grupy były zupełnie
pominięte. Najlepiej widać to na przykładzie kolonizacji –mamy w średniowiecznej Europie
próbę ochrony pewnych grup etnicznych. Działalność konkwistadorów w Ameryce Łacińskiej
– Hiszpanie traktowali Indian gorzej niż zwierzęta, nie jak istoty ludzkie. Jeden z
konkwistadorów ujął się za Indianami i uznał je za istoty posiadające duszę i godne
traktowania. To było pierwsze wezwanie do respektowania praw przysługującym ludom
tubylczym. On uznał, że są to ludzie wolni i mają prawo być tak traktowani. Prawa tubylców
chciano zrównać z prawami chrześcijan – inna sprawa, że ich zmuszano do przyjęcia
chrześcijaństwa.

NOWOŻYTNOŚĆ

Wydaje się, że największe znaczenie dla kształtowania idei i koncepcji praw człowieka miała
epoka oświecenia. Na pierwszy plan wysuwa się postać Johna Locke’a, który stworzył nową
umowę społeczną między rządzącymi a rządzonymi. Był krytykiem absolutyzmu, wychodził z
założenia – Bóg uczynił człowieka racjonalnym, jeśli jest się racjonalnym, to można

podejmować wybory. Każdy może iść własną drogą do zbawienia i może sam obrać sobie
drogę. Podkreśla wolną wolę i ni ezależność w działaniach. Poza tym zwraca uwagę na
zdolność do oporu wobec władzy. Wg jego założeń władza polityczna nie powinna wtrącać
się do spraw wiary. To są dwie odrębne kwestie. Najwyższym celem jest zbawienie. Nie
przed królem człowiek odpowiada, tylko przed Bogiem, więc od religii państwo powinno
trzymać się z daleka. To, co ważne, umowa społeczna może być w każdej chwili rozwiązana
– to nie pakt dożywotni, tylko kiedy państwo narusza prawo obywateli albo kiedy nie
zapewnia ich ochrony, wtedy posłuszeństwo może być wypowiedziane przez obywateli.
Idee Locke’a wpłynęły najbardziej na wydarzenia poza Europą, jak np. w USA (wszyscy
powołują się na deklarację niepodległości, a warto zwrócić uwagę, że miesiąc wcześniej

podpisano deklarację praw w Wirginii – prawo do życia, do wolności

1776 – deklaracja niepodległości USA: wszyscy ludzie zostali stworzeni równi, wyposażeni w
niezbywalne prawa przez stwórcę (życie, wolność, dążenie do szczęścia). Konsytuacja USA
została uzupełniona o gwarancję praw i obowiązków jednostki wobec prawa. Tego w
deklaracjach nie było. Te wszystkie poprawki (karta praw przyjęta w 1791 roku)
gwarantowała obywatelom wolność religijną, wolność prasy, wolność do wyrażania opinii,
wolność zgromadzeń, ochrony przed bezpodstawnym przeszukaniem, konfiskatą własności
oraz prawo do procesu sądowego.

Kolejne przełomowe momenty związane są z rewolucją francuską. Monteskiusz i Rousseau

zbudowali swoje poglądy na podstawowych założeniach:



racjonalizm istoty ludzkiej – z niego wywodzili prawa naturalne



teoria umowy społecznej



trójpodział władzy

Doszli do wniosku, że jednym z powodu despotyzmu jest nieświadomość ludzi co do swoich
praw – należało je zdefiniować i skodyfikować tak, aby ludzie mieli do czego się odwoływać.
Oczywiście, ta deklaracja praw człowieka i obywatela to nie był dokument obejmujący
wszystkich obywateli. To był dokument demokratyczny, ale wyłączono z tego kobiety i
niewolników. Zniesienie niewolnictwa nastąpiło później. Przytacza się tutaj wpływ Rousseau
na konstytucję Polski , gwarantującą obywatelom prawa w wyznaczonych granicach – chodzi

o szlachtę.

Przełom XIX i XX wieku to początek budowania, tworzenia zalążków prawa humanitarnego.
Impuls do działania dał okres międzywojenny. Trzeba było zająć się prawem wojennym,
traktowaniem najemców, ludności cywilnej. Poważniejszy impuls dały wydarzenia z Europy

– nazistowskie Niemcy od lat 30, kiedy zaczął się proces wykluczania i marginalizacji jednej

lub kilku grup.

Jak wprowadzono zmiany pozwalające uchwalić nową konstytucję bez wiedzy i świadomości
parlamentu, to dało podstawy do tragicznego totalitaryzmu. Zanim Niemcy przystąpili do
ostatecznego rozwiązania spraw żydowskich, te działania poprzedziły inne, systematyczne
pozbawianie ludności żydowskich konkretnych praw. Zaczęto od wykluczenia z życia
politycznego, potem gospodarczego, aż wreszcie z grona obywateli. Pierwszym krokiem była
ustawa o stanie urzędniczym wykluczająca żydów z pełnienia tych funkcji. Następnie
zamknięto dostęp do niektórych zawodów, do uniwersytetów. Doszedł zakaz pełnienia
służby w armii. Lista zawodów drastycznie się skracała, nie mogli nawet pracować jako
weterynarze, handlarze. Ustawa o czystości krwi, która zakazywała związków z
przedstawicielami innych ras. Co ważne, jeśli już jakieś takie małżeństwo było zawarte,
trzeba było je rozwiązać. Oprócz tego był obowiązek dodawania żydowskich imion do imion
które brzmiały zbyt aryjsko – ludność, kobiety żydowskie nadawały sobie imię Sara jako
drugie imię, pierwszym imieniem nie mogły się posługiwać. Nie można było mieć radia czy
samochodu, a potem na dowodzie stemplowano literę J – to pierwszy krok do założenia
opasek na ręce z gwiazdami Dawida. Przesiedlano ludność żydowską do gett w ramach walki
o czystość rasową, pozbawiano ich własności, aż wreszcie doprowa dzono, że obywatele
zaczynali akceptować eksterminację tej ludności – to nie było już większym problemem,
wręcz to tolerowano. To działo się przy milczącej akceptacji ligi narodów, która została

powołana m.in. do tego, żeby chronić podstawowe prawa.

Wybuch i przebieg II wojny światowej uzmysłowił, ze trzeba stworzyć skuteczny
międzynarodowy system ochrony praw człowieka. Czy to deklaracja narodów
zjednoczonych z 1942 czy karta narodów zjednoczonych z 1945, wszystkie postulowały
utworzenie wspólnego katalogu praw, który będzie oparty na tradycji praw człowieka i

obywatela. Efektem było przyjęcie w 1948 powszechnej deklaracji praw człowieka.

WYKŁAD III - 16.10.2014

ONZ i Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Pierwszy okres: od starożytności do XVII/XVIII wieku kiedy pojęcie praw człowieka jest
nieobecne w dyskursie, ale pojawia się prawo i relacja między obywatelem a państwem. W
tym okresie jednostka jest postrzegana przez pryzmat społeczny – jest dostępny pewien
katalog praw politycznych dotyczących funkcjonowania obywatela w społeczeństwie i
państwie, ale grupa osób, która może z nich korzystać, jest mocno ograniczona, elitarna, a
poza tym zakres tych praw jest mocno ograniczony. Decydujący wpływ na to, kto posiada

prawa i jakie są te prawa, decydują władcy, którzy w każdej chwili mogą pewne przywileje
związane ze stanem majątkowym, klasowym, mogą cofnąć. To od nich zależy jakie prawa
przysługują jednostkom.

Drugi okres jest zdecydowanie ważniejszy: XVII/XVIII wieku, kiedy przestaje się patrzeć na
człowieka i jego rolę w społeczeństwie. Na pierwszy rzut idą idee oświeceniowe i prawa
związane z rewolucjami, prawa wykraczające poza sferę polityki (kultura, gospodarka).
Wychodzi się z założenia, że nie jest istotne z jakiej grupy wychodzi jednostka, a prawa
przynależą niezależnie od stanu, wynikają z natury bycia człowiekiem. Są różne koncepcje
(Locke – wszyscy rodzą się wolni i równi w swoich prawach > punkt wyjścia do kolejnych
rozważań). Inne jest uzasadnienie religijne – wszyscy są równi, bo zostali stworzeni na
podobieństwo Boga. Większe znaczenie miała kodyfikacja praw, która w XVIII znalazła wyraz
w deklaracji niepodległości USA czy też deklaracji praw człowieka i obywatela z Francji.
Mamy spisane pewne prawa, w związku z czym mamy pewną możliwość ich egzekwowania.
To jest kwestia umowy społecznej, funkcjonowania w oparciu o porozumienie między
władzą a obywatelami. Kiedy prawa są łamane, obywatele powinni wypowiedzieć
posłuszeństwo. To wtedy rodzi się pojęcie praw człowieka (the rights of men) – prawa

człowieka jako jednostki.

XX wiek i kwestie powszechnej deklaracji praw człowieka i systemu międzynarodowej
ochrony praw człowieka. Jednym z czynników, który skłonił wspólnotę międzynarodową do
wzmożenia wysiłków w tym temacie, był z pewnością nazizm (wcześniej można wskazać np.
sytuację polityczną w Rosji, gdzie ogromy bolszewickie w pierwszej kolejności zwracały oczy
świata na problem praw człowieka). Te wydarzenia w III rzeszy są na większą skalę, historia
nazizmu bardziej dotknęła społeczeństwa europejskie i odcisnęła piętno. Inspiracje i chęć
uniknięcia powtórki w przyszłości można traktować jako główny motor napędowy dla grup
kodyfikacji praw człowieka. Pomiędzy latami 30 a rokiem 45 ewoluowały pewne koncepcje
zmierzające do usystematyzowania zbrodni (np. prof. Lenkin – stworzył definicję
ludobójstwa, sformułował pojęcie eksterminacji grup etnicznych lub religijnych, językowych;
ludobójstwo zaczęto uznawać za jedną z głównych zbrodni przeciwko prawu narodów). W
czasie II wojny światowej powstał ruch zajmujący się prawami człowieka, szereg opracowań
naukowych, publicystycznych dotyczących kwestii zabezpieczenia w odpowiedni sposób
praw człowieka. Może się wydawać, że na przełomie 44/45 roku wszystkie państwa powinny
być zdeterminowane, by taki system ochrony praw człowieka powołać i ustanowić. ONZ i
PDPC musiały powstać – to nie jest tak. Stanowisko państw nie do końca jest jednoznaczne.
Tak naprawdę na początku, od 44 roku mocarstwa mówiły o powołaniu instytucji zajmującej
się pokojem i bezpieczeństwem, nie mówiło się o ochronie praw człowieka (żadne
mocarstwa, USA i ZSRR na czele nie wspominały o tym). Każdy z wielkich graczy ówczesnego
świata miał coś na sumieniu (tylko Chiny podniosły w 44 roku problem egzekwowania praw

człowieka w stosunkach międzynarodowych, upomniały, że jeśli tworzy się międzynarodowa
organizacja bezpieczeństwa, to dobrze by było, gdyby miała ona narzędzia pozwalające
bronić praw słabszych; podnosili argument wprowadzenia zapisu o równości i braku
dyskryminacji – chiny wówczas nie były tak komunistyczne). Wielkie mocarstwa nie były tym
zainteresowane, bo każdy miał coś na sumieniu (UK i Francja – kolonializm, traktowanie
miejscowej ludności, poszanowanie ich praw i wolności, narzucanie swojego władztwa nad
innymi państwami; USA – problem rasizmu, oficjalnie realizowana polityka segregacji
rasowej; ZSRR – terror państwowy stosowany przez władze komunistyczne, obozy pracy,
gułagi). W sytuacji kiedy państwa podpisałyby jakąś deklarację, to powinno się coś zrobić z
tymi problemami.

Powszechna deklaracja powstała z inicjatywy i dzięki wysiłkom państw mniejszych, trzeciego
świata. To jedyny w historii przypadek, kiedy małe państwa narzuciły swoją wolę wielkim
mocarstwom. Kwestia stworzenia ochrony praw człowieka to był pomysł USA, UK, czy to
przy okazji podpisywania karty atlantyckiej – podkreślali, że głównym celem pokonania
Niemców w wojnie jest zapobiegnięcie takiej sytuacji w przyszłości. To miało zachęcić
państwa świata do włączenia się w koalicję antyhitlerowską. Uruchomiono pewien proces,
którego potem nie można było już kontrolować. Inicjatywa PDPC przeszła z rąk mocarstw w
ręce państw mniejszych, zdeterminowanych aby taką deklarację podpisać. W negocjacjach
dotyczących kształtu i organizacji narodów zjednoczonych i PDPC, wymienia się Fili piny,
Liban, Chile, Kolumbia, świat arabski. Prym wiodła głównie Ameryka łacińska, zaliczona do
państw zachodnich, a nie do państw III świata, państwa latynoamerykańskie + arabskie +
azjatyckie. Temu przyglądali się przywódcy mocarstw.

Ten proces nie byłby możliwy, gdyby nie zaangażowanie organizacji pozarządowych. Na
posiedzenie w SF zaproszono przedstawicieli 40 organizacji pozarządowych i oni odegrali
kluczową rolę jeśli chodzi o tworzenie PDPC. Z jednej strony minimalizacja roli mocarstw i
minimalizacja w pewnym stopniu znaczenia państwa, zwiększenie wpływu organizacji
pozarządowych, które już wtedy zwracały uwagę na problem łamania praw człowieka.

Przez długi okres czasu nie było zgody nawet co do rodzaju dokumentu. Były spory czy ma
to być konwencja (jest to zobowiązanie prawne, za nieprzestrzeganie grożą sankcje) czy
deklaracja (ktoś się deklaruje do pewnych zadań). Uznano, że musi mieć ona charakter
niewiążący – forma deklaracji, a nie konwencji czy umowy międzynarodowej. USA
powoływał się na argument przeciw – instrumenty wewnętrzne funkcjonujące w kraju są
bardziej skuteczne niż proponowane rozwiązania międzynarodowe, uznawali że nie ma
sensu wiązać się kolejnymi zobowiązaniami o charakterze moralnym. Uznali, że system
zapewnia ochronę obywatelom. Argumentowano, że zobowiązanie między państwami może

być używane jako furtka do wtrącania się w sprawy innych państw.

Po negocjacjach, setce spotkań, wprowadzeniu 1200 poprawek, udało się przyjąć i uchwalić

PDPC 10 grudnia 1948 roku.

Od lat 50 na scenie międzynarodowej pojawiały się nowe, niepodległe kraje. Nowo
powstałe kraje podpisywały deklarację i wprowadzały ją do swoich konstytucji. W 19
przypadkach państwa odnosiły się do niej bezpośrednio. Zapanowała moda na prawa
człowieka. Wynikało to z tego, że w PDPC zapisano prawo do samostanowienia narodów.
Szybko okazało się, że młode państwa afrykańskie niekoniecznie interesowały się prawami
człowieka jako takimi, ale interesowały się głównie ideą samostanowienia – ona dawała
prawo do suwerenności. W żadnym z państw afrykańskich nie przestrzegano praw
człowieka, ale władcy wyciągali z PDPC to, co korzystne, ale pominęły problem jednostek.
Dla nich prawa człowieka to prawa narodu, a nie są utożsamiane z jednostką.

Społeczność międzynarodowa daje państwom afrykańskim instrument do wywalczenia
niepodległości, ale jest problem z przekazaniem tych praw niżej – obywatelom. Państwo z
nich korzysta, ale nie jednostka. To częsty zarzut wobec krajów afrykańskich, ale często były
rządy niestabilne, nagminnie państwami rządzili wojskowi – kolonizatorzy, którzy opuszczali
kraj, nie zostawiali elit politycznych, mechanizmów władzy. Stąd też walka o władzę, paraliż

decyzyjny.

Widać to na pierwszej konferencji państw III świata w 55 roku, kiedy nowo powstałe
państwa spotkały się, by zorganizować ruch państw niezaangażowanych. Prawa człowieka
użyto do dekolonizacji. Największą skalę można zaobserwować w Afryce, ale i w Ameryce
łacińskiej.

PDPC została przyjęta jednogłośnie, z tym że kilka państw się wstrzymało (ZSRR + państwa
satelickie – za mało w prawach człowieka praw socjalnych i spraw gospodarczych, skoro
tego nie było w ramach wizji, to nie podpiszą; Arabia Saudyjska – prawa człowieka nie
korespondują z systemem religijnym i kulturowym tego państwa; RPA – prawa człowieka
nijak się mają do apartheidu, który już został usankcjonowany, uznali, że to odstaje od

rzeczywistości w tym kraju).

Przy PDPC można by założyć, że powinna ona chronić mniejszości, bo wyrosła z korzeni, w
których mniejszości były represjonowane. Te prawa nie nalazły się tam dlatego, że nie
chcieli karać zwycięzców wojny. Np. z Polski trzeba było wypędzić Niemców w niektórych
terenów, więc gdyby zapisano w PDPC prawa dotyczące mniejszości, to by oznaczało, że
Niemcy mogliby nie chcieć opuścić zachodnich zi em polski – dla nich byłaby to gwarancja.
Prawa mniejszości przemilczano z tego względu w PDPC. Minusem PDPC był brak
możliwości składania skarg indywidualnych. Ona pojawiła się dopiero w latach 70.

Pozbawiono się instrumentu, który mógłby służyć zabezpiec zeniu interesów jednostki.
Jednostka nie miała prawa odwoływać się – nie miała pola do obrony. Owszem, jest
deklaracja, ale nie ma mechanizmów jej egzekwowania. Stworzono katalog praw i tyle.

Mamy wreszcie jednak do czynienia z uznaniem powszechności praw człowieka – uznaniem,
że przysługują wszystkim ludziom, bez względu na wszystko. Starano się zawrzeć w PDPC
wszystkie wartości ważne dla różnych kultur tak, by żadna kultura nie miała prawa poczuć
się represjonowana. Starano się uwzględnić różne perspektywy, jak np. prawo
samostanowienia o sobie. Niewątpliwie, dzięki przyjęciu PDPC mamy do czynienia z

rozkwitem inicjatyw z zakresu praw człowieka w różnych wymiarach:



Przejawia się w tworzeniu struktur i instytucji odpowiedzialnych za zapewnienie
tych praw (to oczywiście przychodziło z czasem). W samej ONZ jest kilka instytucji
odpowiadających za bezpieczeństwo i ochronę praw człowieka (rada
bezpieczeństwa ONZ, liczne agendy – UNESCO, UNICEF, międzynarodowa
organizacja pracy, konkretne instytucje – komisarz ds. uchodźców, komisarz ds.
człowieka). Instytucje zostały pobudzone przez powstanie PDPC



Rozprzestrzenienie się i dynamiczny rozwój organizacji zajmujących się obroną
praw człowieka – organizacje pozarządowe biorące za cel upominanie się o prawa
ludzi represjonowanych



Rozwój prawodawstwa w zakresie ochrony praw człowieka

W latach 50 proces kształtowania praw człowieka nie był dokończony. W okresie zimnej
wojny zwłaszcza, wszystkie państwa wykorzystywały prawa człowieka instrumentalnie do
swoich działań, zostały one upolitycznione. Aby można było je wykorzystać, trzeba było
uporządkować własne sprawy (USA ogarnęły problem rasizmu i zaczęły krytykować blok
ZSRR; prawa człowieka były instrumentem nacisku na stronę za żelazną kurtyną; USA jednak
wybiórczo traktowały prawa człowieka choćby jeśli spojrzeć na stosunek dyktatur
wojskowych, jak np. w Ameryce łacińskiej czy w Afryce; USA zaczęły podkreślać znaczenie
praw człowieka, ale kiedy do władzy dochodziły ugrupowania lewicowe, to najczęściej
finansowały zamach stanu bądź go wspierały innymi środkami, sankcjonowały rządy
wojskowe, czy to Argentyna, Chile, Brazylia, Peru; USA wychodziło z założenia, że lepszy
prawicowy bandyta i przywódca nagminnie łamiący prawa człowieka, niż lewicowy rząd
wybrany w demokratycznych wyborach). Z kolei w ZSRR była propaganda, że na zachodzie
nie dba się o prawa socjalne – budowanie wizerunku rządu zatroskanego o losy swoich

obywateli.

Zakończenie zimnej wojny stawiało nowe wyzwania przed prawami człowieka. Mówi się

często o koncepcji trzech generacji praw człowieka:



1 generacja – prawa wolnościowe, obywatelskie, polityczne, które zostały nadane
w pierwszym okresie rozwoju praw człowieka, które przyniosły rewolucję – XVIII
wiek



2 generacja – prawa gospodarcze, społeczne i kulturowe, rozpatruje się je jako
efekt rozwoju kapitalizmu i klasy robotniczej



3 generacja – określa się je mianem praw solidarnościowych, związana jest z
dziedzictwem wojen w XX wieku; w jej ramach mówi się o prawie do wolności,
samostanowienia, zachowania dziedzictwa kulturowego, komunikowania się –
odwołanie do młodych narodów



Niektórzy twierdzą, że można wyróżnić 4 generację – miałaby się odnosić do
faktycznej realizacji ochrony praw człowieka – chodzi o wszelkiego rodzaju
interwencje humanitarne, pomoc humanitarną, akcje protestacyjne w obronie
prześladowanych (jak np. przy okazji walki o prawa Tybetańczyków c zy Czeczenów)

Po roku 1990 prawa człowieka stanęły przed nowymi wyzwaniami, związanymi z
zapewnieniem ochrony w sytuacji, gdzie coraz częściej są konflikty nie globalne, ale lokalne i
bardzo gwałtowne – ludobójstwo, łamanie praw kobiet i dzieci, masowe eks terminacje
ludności cywilnej. Cała gama problemów związanych z inżynierią genetyczną. Wreszcie,
kwestie po 2000 roku związane z terroryzmem – problem granicy między obowiązkiem
państwa do zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom, a prywatnością (jak daleko władze

mogą się posuwać w działaniach i inwigilować społeczeństwo pod hasłem bezpieczeństwa).

Prawa człowieka są często wykorzystywane w polityce przed podmioty i zmienia się ich
zakres i charakter.

Karta Narodów Zjednoczonych – ponowne odwołanie w preambule do idei godności ludzkie.
ONZ ma rozwijać, inicjować współpracę międzynarodową w zakresie tworzenia i
przestrzegania praw człowieka. W KNZ jest 6 artykułów odnoszących się w jakiś sposób do
koncepcji praw człowieka. Specyfikacja zadań jest w art. 13. Na leży stworzyć sytuację, gdzie
będą te prawa dla wszystkich ludzi, bez względu na wszystko. ONZ zawarła w swojej karcie
sformułowanie dotyczące promowania i rozwoju działania na rzecz dobrobytu, podnoszenia
poziomu życia obywateli. To podnoszenie i rozwój s połeczeństw był traktowany przez
państwa tworzące kartę ONZ jako gwarant przed wybuchem konfliktów, chodziło o
zrównoważony rozwój. Chodziło też o utrzymanie przyjaznych stosunków między narodami,
żeby dysproporcje wyrównywać. KNZ powołuje też radę gospoda rczą i radę społeczną –

instancje w ramach systemu ochrony praw człowieka.

PDPC – jest to próba uniwersalizacji pewnych wartości, norm, postaw, więc trzeba
pamiętać, że te sformułowania w niej zawarte są często ogólne, niekonkretne. Trzeba

pogodzić wszystkie interesy. Kluczowy jest art. 1 – wszyscy rodzą się wolni i równi w
godności i prawach. Można to traktować jako przytyk w stronę faszyzmu, który zaprzeczał
idei braterstwa. W art. 2 jest mowa o dyskryminacji, przy czym zabronione jest
dyskryminowanie w sposób negatywny (czyli ze względu na rasę, pochodzenie, kolor skóry).
Kolejne artykuły dotyczą praw integralności osobistej – życia, wolności, bezpieczeństwa
swojej osoby, zakaz niewolnictwa, pracy niewolniczej, tortur, nieludzkiego traktowania i
karania. Dalej mówi się o prawach stanowionych. Inspiracją dla art. 16 miała polityka
nazizmu względem żydów. Domagano się zachowania czystości krwi w kwestii małżeństwa.
Istotne też jest prawo do własności (art. 17) – znalazło się ono w ogniu krytyki państw
socjalistycznych, gdzie było praktycznie nieobecne, bo właścicielem dóbr było państwo. Nie
mniej kontrowersyjny jest art. 18 o wolności myśli – wolno publicznie i prywatnie wyznawać
taką religię, jaką chce, natomiast trzeba mieć świadomość, że niektóre systemy religijne nie
do końca respektują wszystkie prawa człowieka. W związku z tym, teoretycznie można
założyć, że jeśli zezwalamy na praktykowanie jakiejś religii, to zgadzamy się na nie
przestrzeganie niektórych praw człowieka, które nie wchodzą w zakres danej religii. Religia
powinna być wyłączona spod jurysdykcji władzy. Dalej jest artykuł mówiący o
dobrowolności obywateli w udziale w pewnych organizacjach. W art. 21 jest mowa, że każdy
może uczestniczyć w wyborze rządzących. Niewiele jest państw, gdzie obywa tele rządzą
samodzielnie, ale powinni mieć oni prawo wyboru co jakiś okres swoich przedstawicieli.
Poza tym, mówi się o prawie do oświaty, zapewnienia odpowiednich warunków życia
(kwestie socjalne). Art. 30 – w zawiły sposób zawarto, że prawa człowieka są niepodzielne i
współzależne, tj. nie można łamać praw jednych powołując się na inne prawa z PDPC (jedno
z praw człowieka nie może stać się uzasadnieniem do łamania innych praw). Tak naprawdę
PDPC miała charakter niewiążący, była wyrażeniem woli państw, natomiast zmiany przyszły
dopiero w l. 60 kiedy dopisano pakty praw człowieka w wymiarze politycznym i społeczno –

gospodarczym. One stanowią podstawę roszczeń prawnych.

WYKŁAD IV - 23.10.2014

Aspekt powszechnego systemu ochrony praw człowieka w ujęciu ONZ, regionalne systemy

ochrony praw człowieka

Prawa człowieka od pewnego momentu, w kontekście zimnej wojny, byłe traktowane
przedmiotowo i stawały się elementem rozgrywek politycznych. Wykorzystywane były przez
propagandę ZSRR. Przez długi czas nie było widać postępów jeśli chodzi o rozwój OPC w
różnych regionach świata. Dopiero odwilż ZSRR pozwoliła trochę nadać tempa w kwestii
rozwoju systemu na świecie. Wiele lat zajęło, nim udało się zinstytucjonalizować system
ochrony. Deklaracja nie miałą mocy wiążącej . Nie miała formy umowy międzynarodowej,
miała charakter woli. Państwa mogły odwoływać się do dobrej woli stron i argumentować,

że skoro podpisali, to powinni przestrzegać. Nikt nie mógł zmusić państwa do przestrzegania

deklaracji.

Sytuacja zmienia się w latach 60 za sprawą przyjęcia dwóch paktów w 1966:



Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych – wszedł dopiero po 10
latach po podpisaniu; składał się z pięciu części:

o I – nadaje narodom prawo do samostanowienia; narody mogą decydować

o kierunkach swojego rozwoju i zapewnia im się prawo do korzystania z
własnych bogactw naturalnych

o II – zapewnienie praw obywatelskich i politycznych kobietom i

mężczyznom na równych zasadach; mieści się w ramach tego możliwość
udziału w życiu publicznym, w wyborach; prawo do życia, zakaz
dyskryminacji, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania, prawo do wolności
osobistej, wolność do zmiany miejsca zamieszkania, równość przed
sądami i trybunałami, wolność myśli, sumienia, religii, poglądów, prawo
do zrzeszania się, zakładania związków zawodowych; ochrona rodziny ze
strony państwa, równość wobec prawa, ochrona mniejszości etnicznych,
religijnych, językowych, narodowych, prawo uczestniczenia w wyborach
to nie jest katalog praw niezbywalnych – państwo może ograniczyć
niektóre prawa obywatelskie, o ile argumentuje je ważnymi powodami,
jak np. bezpieczeństwem, nie w sposób dyskryminacyjny (rasa, płeć,
pochodzenie);

o III – poświęcona jest powołaniu komitetu praw człowieka, które ma

postawionych kilka zadań, ma stać na straży tych postanowień zawartych
w tym pakcie; przewiduje się prawo do reagowania w sytuacji, kiedy
dochodzi do naruszenia praw człowieka; nie przyznano wówczas
możliwości składania skargi indywidualnej (to przyszło później);
mankamentem komitetu był brak możli wości wydawania wiążących
decyzji (komitet mógł zażądać zaprzestania praktyk);

o IV – ratyfikacja traktatu; ważne są protokoły, które podpisano w 1976

(fakultatywne) do tej karty praw politycznych i obywatelskich; były dwa
protokoły i dotyczyły (1) wprowadzenia mechanizmu skargi indywidualnej
(warunkiem wnoszenia skarg było wyczerpanie wszystkich instrumentów
wewnętrznych; dużo skarg odrzucano i na tle proceduralnym były
wątpliwości) i (2) z 1989 r zakazania stosowania kary śmierci (może być
uchylony w stanie wojny)



Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturowych – wydany
był w 1976 roku; składał się z pięciu części:

o I – prawo do samostanowienia, akcentuje się możliwość wyboru kierunku

rozwoju gospodarczego, ale też swobody przy wyborze systemu
politycznego danego kraju; możliwość korzystania z własnych zasobów
naturalnych;

o II – zobowiązuje państwa strony, by podjęły wszelkie możliwe działania na

rzecz zapewnienia praw, które gwarantuje karta uwzględniając potencjał
ekonomiczny, społeczny i polityczny państwa; podkreśla się zakaz
dyskryminacji

o III – wymienia się katalog praw przysługujących obywatelom: prawo do

pracy, prawo do sprawiedliwych warunków pracy (odpowiednie
wynagrodzenie, bezpieczeństwo, higienę), prawo do tworzenia związków
zawodowych i do strajków, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo
do odpowiedniego poziomu życia (stworzenie warunków do zaspokajania
podstawowych potrzeb każdego człowieka), prawo do ochrony zdrowia
fizycznego i psychicznego, prawo do nauki (na szczeblu podstawowym
powinna być bezpłatna i obowiązkowa, dostępna dla wszystkich; na
poziomie średnim powinna być powszechnie dostępna dla wszystkich;
dostępność do edukacji powinna być szeroka, jeśli istnieją bariery
strukturalne, powinny być usuwane), prawo do udzi ału w życiu
kulturalnym i korzystania z postępu naukowego

o IV – zobowiązanie do przedkładania sekretarzowi sprawozdań z realizacji

tego typu praw; one trafiają do sekretarza generalnego ONZ – weryfikacja
postępów państw w tym zakresie

o V – sposób wejścia traktatu w życiu i podobnie w kwestii poprzedniego

paktu, są dwa protokoły: (1) 1985 r, powołuje komitet praw
gospodarczych, społecznych i kulturalnych do nadzorowania realizacji
praw człowieka, (2) 2008 r (wszedł w życie w 2013), daje możliwość
składania skargi międzynarodowej (państwom) i indywidualnej (osobom)

Te dokumenty są umowami międzynarodowymi, mają moc prawną, są wiążące prawnie.
Pomysł na rozdzielenie tych praw nie jest dlatego, że to były dwie fale generacji, albo jedne
są ważniejsze od drugich. Podzielono je na praktycznej przesłance – wymagano, by prawa
obywatelskie i polityczne były wprowadzane natychmiast po zatwierdzeniu konwencji.
Państwa natychmiastowo musiały je gwarantować swoim obywatelom. Prawa gospodarcze,
społeczne i kulturowe nie są zdefiniowane wymogami przyznania tych praw. Chodziło o
stworzenie pewnej polityki. Te prawa są progresywne, mogą się poszerzać i państwo

powinno prowadzić taką politykę, by jak najpełniej je realizować. Pomysłodawcą były Indie,
które zauważyły inny charakter tych dwóch aspektów. Chodziło o to, że jest decyzja
polityczna, która nadaje ludziom prawo wolności i udziału w życiu politycznym oraz

zobowiązanie państw do poszerzania tych praw.

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na międzynarodową konwencję w sprawie
likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1965). Państwa zobowiązały się do
przestrzegania braku dyskryminacji. Pojawia się definicja dyskryminacji rasowej. Przez nią
rozumie się wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie bądź uprzywilejowanie
oparte na rasie, kolorze skóry, urodzeniu lub pochodzeniu narodowym lub etnicznym, które
ma na celu lub powoduje przekreślenie wykonywania bądź korzystania na zasadzie równości
z praw człowieka i podstawowych wolności politycznych, gospodarczych, społecznych i
kulturowych. Oczywiście powołano komitet do spraw likwidacji uprzedzeń rasowych, który

miał za zadanie stać na straży wykonywania praw przyznanych w ramach tej konwencji.

Dalej jest konwencja dotycząca wszelkich form dyskryminacji kobiet (1797). Objęcie ochroną
prawną grupy osób, które są wykluczone ze względu na płeć i uniemożliwia im się
korzystania z pełni praw. Konwencja ta posiada komitet.

Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur (1984) nakłada na państwa obowiązek
zapobiegania torturom. Oznacza to, że państwa zobowiązane są do zapewnienia i
wprowadzenia takich środków administracyjnych i sądowych uniemożliwiających
stosowanie tortur na ich terenie. Dalej wymaga, by tortury były uznane w krajowym
prawodawstwie za przestępstwo karne. Należy je penalizować w ramach porządku
prawnego. Państwa zobowiązują się, że nie będą wydawały osób z kraju, które mogą stać się
ofiarami prześladowania i tortur jak wrócą do swojego kraju ojczystego – w takich
przypadkach nie należy wydalać obcokrajowców. Istnieje też zagwarantowanie też prawa
ofiary do odszkodowania z tytułu poniesionych praw. Ta konwencja definiuje tortury jako:
umyślne zadawanie bólu i cierpienia osobie (fizycznego i psychicznego) w celu uzyskania
informacji od osoby torturowanej bądź osoby trzeciej; funkcjonariusze państwowi mogą być
odpowiedzialni w sposób bezpośredni za stosowanie tych tortur, ale bierze udział w
torturowaniu, nawet jeśli tylko zleca osobie trzeciej lub milcząco wyraża zgodę na

stosowanie tortur.

Prawa dziecka zawierają się w kilku dokumentach: powszechna deklaracja praw człowieka
(1948), deklaracja praw dziecka ONZ (1959) – tu po raz pierwszy dziecko staje się
podmiotem prawa. Jest też konwencja o prawach dziecka (1989) – ten dokument tak
naprawdę przyznaje dzieciom pełen katalog praw. Pierwszy dokument zawiera katalog praw

ekonomicznych etc. Dwa protokoły uzupełniające tę konwencję wydane zostały w 2000 r.



I – dotyczy udziału nieletnich w konfliktach zbrojnych; zakazuje on przymusowej
rekrutacji i wykorzystywania w działaniach zbrojnych osób poniżej 18 roku życia;
protokół rozróżnia i wyraźnie definiuje różnicę między wojskiem a oddziałami
paramilitarnymi (nie są pod kontrolą rządu); w przypadku sił zbrojnych dopuszcza
się rekrutacji nieletnich, ale warunkowo (za zgodą rodziców), natomiast w
przypadku grup paramilitarnych, nieregularnych, rekrutacja nieletnich jest
nielegalna bez względu na to, czy osoba rekrutuje się dobrowolnie czy jest
wcielona odgórnie; jest prawny zakaz włączania dzieci do oddziałów
paramilitarnych;



II – dotyczy handlu dziećmi, prostytucji, pornografii dziecięcej;

Konwencja nr 169 międzynarodowej organizacji pracy (1989) uwzględnia prawa ludów
tubylczych w oficjalnym dokumencie. Jest rozwini ęciem innej konwencji. Ta konwencja
wymienia kolejne prawa, które powinny przysługiwać ludności tubylczej na świecie. Przede
wszystkim zwraca się uwagę na ochronę instytucji, dóbr tubylczych i tradycji tubylczych.
Uwzględnia się prawo do szanowania własnoś ci ziemi. Zakazuje się przymusowego
wysiedlania ludów tubylczych z zamieszkiwanych ziem. Stanowi ona, że państwo może
przesiedlić ludność tubylczą, może zmienić jej lokalizację, ale każda decyzja powinna
zapadać po konsultacji z ludami tubylczymi. To ma strategiczne znaczenie w sytuacji
zderzenia między kulturami tubylczymi a kwestią prawa dostępu do złóż naturalnych
znajdujących się na zamieszkiwanych przez ludy tubylcze terenach. Jeśli natomiast dochodzi
do wysiedlenia, ludom tubylczym należy się rekompensata z tytułu poniesionych strat.
Przyznaje się ludom tubylczym prawo do korzystania z opieki społecznej, medycznej na
takich samych prawach, jak czynią to pozostali obywatele kraju. Z punktu widzenia tej
konwencji, państwo jest zobowiązane do zapewnienia edukacji w językach tubylczych.
Edukacja powinna mieć charakter wielokulturowy, by eliminować wszelkie przejawy
dyskryminacji. Prawo do życia na własnych warunkach – życie wedle własnej wizji rozwoju:
ludom tubylczym nie powinno się narzucać rozwiązań, one same powinny decydować o
kierunku rozwoju. Mają mieć prawo kultywowania religii, tradycji i przekonań. Prawo do
stosowania prawa zwyczajowego – ono rodzi o tyle kontrowersje, gdy dochodzi do konfliktu
między prawem zwyczajowym a krajowym. Istotą tej konwencji jest to, że po raz pierwszy
zabrano głos w tej sprawie i nakazano angażowanie ludów tubylczych we wszelkiego rodzaju
procesy decyzyjne (bez względu od tego, jakie kwestie mają być poruszane). Ludy mogą
uczestniczyć w negocjacjach i wyrażać swoje poglądy. W późniejszych latach ten system
został uzupełniony: 2007 – powszechna deklaracja ludów tubylczych ONZ, która jest
implementowana w krajowych porządkach prawnych, niektóre kraje się nimi inspirują,
niektóre wręcz kopiują, ale dla wielu państw to przełomowe wydarzenie (nie przystąpiły:

USA, Kanada, Australia).

Mamy różnego rodzaju regulacje prawne (konwencje, umowy międzynarodowe,
deklaracje), ale też instytucje, które mają stać na straży tych praw. Każda z konwencji wyżej
wymienionych ma komisje. Komitety sprawują kontrolę, mają mechanizmy i instrumenty, by
ją sprawować. Podstawowym instrumentem kontroli są sprawozdania, które można

podzielić na kilka rodzajów:



Sprawozdanie wstępne składane chwilę po przystąpieniu do konwencji (określa
stan przestrzegania danego prawa w danym kraju)



Sprawozdanie cykliczne składane co 3,4 lata, w zależności od konwencji



Sprawozdanie uzupełniające państwo musi złożyć, gdy komitet zauważy błędy w
sprawozdaniu



Sprawozdanie ad hoc – komitet widząc naruszenia praw człowieka, może w trybie
pilnym zażądać przedstawienia takiego dokumentu od państwa; są one składane

przez państwa i są opracowywane;

Sprawozdanie składa się z części teoretycznej (opis regulacji prawnych obowiązujących na
jego terytorium) i z części praktycznej (przestrzeganie tych praw). Komitet ma możliwość
monitorowania i weryfikowania. Najbardziej skuteczną metodą kontroli są skargi
indywidualne lub międzynarodowe. Nie tylko komitety zajmują się prawami i

egzekwowaniem praw człowieka.

Głównym instrumentem jest rada praw człowieka (2006). Akcentuje się potrzebę edukacji w
zakresie praw człowieka. Przedstawia się rekomendacje w zakresie praw człowieka,
formułowanie zaleceń. Monitoruje się sytuacje i dokonuje się przeglądów stanu
przestrzegania praw człowieka w danym kraju. Nawiązuje się współpracę międzynarodową
celem przestrzegania tych praw i nie naruszania ich. Gdy rada zbada sytuację i uzna, że
prawa człowieka w danym kraju są łamane, wtedy powinna wymagać wyjaśnień, a po

rozpoznaniu sprawy może wymagać zaleceń.

Poza radą praw człowieka jest szereg agend ONZ składających się na system ochrony praw
człowieka. Przede wszystkim jest to fundusz narodów zjednoczonych na rzecz dzieci UNICEF
(1946), powołany z inicjatywy Polaka. Ta agenda zajmuje się głównie pomocą dzieciom,
które żyją w warunkach konfliktów wewnętrznych, wojen domowych, kataklizmów (w
krajach rozwijających się). Organizacja narodów zjednoczonych do spraw oświaty, nauki i
kultury UNESCO – wspiera rozwój oświaty i edukacji. W kwestii praw człowieka, monitoruje
ona głównie respektowanie zakazu dyskryminacji. Międzynarodowa organizacja pracy
zajmująca się prawami pracowniczymi w kwestii polepszenia warunków pracy dla

pracowników, tworzenia nowych miejsc pracy i ograniczania lub eliminacji pracy dzieci.

Biuro wysokiego komisarza ONZ ds. uchodźców i Biuro wysokiego komisarza ONZ ds. praw
człowieka (wdrażanie i realizacja projektów w zakresie praw człowieka, promocja
międzynarodowej współpracy, zapobieganie łamania tych praw).

Pierwszoplanową rolę gra system stworzony w ramach ONZ oparty na PDPC. Drugim filarem

jest rada praw człowieka, a trzecim jest międzynarodowy trybunał karny.

System powszechnej obrony praw człowieka jest uzupełniany różnego rodzaju systemami

regionalnymi.



Między amerykański system obrony praw człowieka



System afrykański



System arabski



System europejski

W przypadku każdego systemu można wyróżnić sferę dokumentów oficjalnych oraz sferę

instytucji odpowiadających za przestrzeganie praw człowieka.

WYKŁAD V - 30.10.2014

Między amerykański system ochrony praw człowieka wiąże się z funkcjonowaniem
organizacji państw amerykańskich. Ta instytucja bierze na siebie odpowiedzialność za
gwarantowanie praw człowieka w regionie obu Ameryk. W ramach zasad, które funkcjonują
w systemie amerykańskim, podstawą jest przestrzeganie praw człowieka bez względu na
jego rasę, pochodzenie czy kolor skóry. Na jej bazie wykształcił się system, który obejmuje

zarówno dokumenty, jak i instytucje.

Naczelnym dokumentem jest amerykańska deklaracja praw i obowiązków z kwietnia 1948
roku. Ta deklaracja poprzedziła powszechną deklarację praw człowieka. Ta deklaracja
uzyskała status umowy międzynarodowej, czyli normy wiążącej wszystkie państwa
podpisujące ten dokument. Dokument wymienia podstawowe prawa (wolnoś ć sumienia,
myśli, poglądów) które są zawarte w PDPC. Są tam prawa polityczne, osobiste, społeczne,
gospodarcze i kulturalne. To, co jest pewną nowością i będzie funkcjonowało w innych
systemach, to wykaz obowiązków, które dokument nakłada na jednostki wobec państwa.
Przede wszystkim wskazuje się na obowiązek przestrzegania prawa, obowiązek głosowania i
w wielu państwach ten obowiązek został przeniesiony do konstytucji (trudno wyobrazić
sobie sankcje, czasem są to kary grzywny), obowiązek płacenia podatków i obowiązek pracy.
Jednostka ma wywiązywać się z tych obowiązków wobec państwa, rodziny, ale i
społeczeństwa. Uzupełnieniem tej deklaracji był pakt z San Jose z 1969 roku – Amerykańska
Konwencja Praw Człowieka. W ramach tego dokumentu zakazuje się stosowania tortur.

Prawo do życia od chwili poczęcia jest chronione. Jest prawo do nienaruszalności osobistej,
ochrona honoru i godności. W zderzeniu z dyktaturami ameryki południowej brzmi to co
najmniej groteskowo. Zawiera się w tej deklaracji zobowiązanie państw do zapewnienia
obywatelom praw społecznych i gospodarczych. To, co istotne, to fakt, że ta konwencja
powołuje między amerykański trybunał praw człowieka. W 1988 roku uzupełniono
dokumenty z San Jose o dodatkowy protokół, który szczegółowo zajmował się kwestiami
społecznymi i gospodarczymi (San Salwador). To, co ważne, zobowiązywała ta konwencja
państwa do składania systematycznych raportów z działań, jakie państwa podjęły, żeby
zapewnić obywatelom dostęp do praw społecznych i gospodarczych. Skarga indywi dualna
mogła zostać zgłoszona, jeśli któreś z praw zostało złamane. W 1990 podpisano protokół

znoszący karę śmierci.

Na ten między amerykański system składa się szereg konwencji.



Między amerykańska konwencja o zapobieganiu torturom i karaniu tortur – 1985
(w ramach tego dokumentu powołano specjalną komisję, która miała sprawdzać
jak ta konwencja jest wypełniana)



Między amerykańska konwencja o zapobieganiu, karaniu i zwalczaniu przemocy
wobec kobiet – (ta konwencja zakazuje przemocy zarówno fizycznej, jak i
psychicznej)



Między amerykańska konwencja dotycząca zapobiegania i zwalczania dyskryminacji
z tytułu niepełnosprawności



Między amerykańska konwencja dotycząca zakazu i przeciwdziałania handlu
nieletnimi

To, co ważne, między amerykańska komisja praw człowieka odpowiada za monitorowanie i
stanie na straży przestrzegania praw człowieka. Ma ona za zadanie sporządzanie corocznych
raportów na podstawie analiz i badań. W przypadku stwierdzenia naruszenia praw
człowieka, jest zobowiązana do prowadzenia szczegółowego postępowania. Bardzo
rozwinięty instytucjonalnie system składający się z wielu departamentów sprawia, że w
wielu przypadkach nie wiadomo kto ma jurysdykcję. Niestety, tymi konwencjami niewiele
kto się przejmuje – wciąż istnieją dyktatury wojskowe, wojny domowe, przemoc wobec
kobiet uznaje się za temat należący do sfery wewnętrznej państwa, handel nieletnimi
kwitnie.

Poza między amerykańskim systemem, każdy z podregionów ameryki łacińskiej, też
produkuje własne dokumenty z zakresu obrony praw człowieka. Próbuje się wypracować
standardy działania w przypadku powyższych problemów i każda z tych organizacji ma

własne systemy ochrony praw człowieka. Problem polega na tym, że są to tylko i wyłącznie

martwe zapisy, nie mające znaczenia w praktyce.

Afrykański system ochrony praw człowieka. Funkcjonuje on w oparciu o unię afrykańską
(od 2000 r), a wcześniej o organizację jedności afrykańskiej. Wśród wielu celów znajduje się
promocja i dbanie o przestrzeganie praw człowieka. Co ciekawe, we wszystkich
dokumentach pojawiających się w Afryce i dotyczących praw człowieka, pojawia się pojęcie
ludów – afrykańska karta praw człowieka i ludów. Czasami, zamiennie zamiast ludów, mówi
się o narodach, ale jest to bardziej ogólne. Ten dokument pokazuje specyfikę systemu
afrykańskiego ochrony praw człowieka. Podkreśla ona prawo do samostanowienia i rozwoju
(historia regionu) i są to główne elementy, na które kładzie się nacisk. Uznaje się, że prawa
obywatelskie, polityczne nie mogą być oddzielone od praw społecznych, gospodarczy ch i
kulturowych. Istnieje bogaty katalog praw przysługujących jednostkom i grupom. Obejmuje
on prawa obywatelskie, polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne, bez dzielenia ich na
kategorie. Z jednej strony mamy uwzględnienie pewnych ogólnych, uniwer salnych praw, jak
prawo do życia, ale też niektóre prawa w tej karcie są pomijane, np. kwestia zakazu pracy
przymusowej, prawa do prywatności. Nie uwzględniono też zakazu pozbawiania wolności z
tytułu niewywiązywania się z umowy. Ogólnikowo sformułowane są prawa takie jak prawo
do życia, natomiast występują w karcie prawa i przepisy, które nie występują nigdzie indziej
na świecie, jak np. prawo do dostępu do własności publicznej i służb, prawo osób
prześladowanych do azylów. Karta składa się z dwóch członów. W prawa ludu wchodzi
prawo do szacunku i równych praw, prawo do istnienia, prawo do wyzwolenia spod obcej
dominacji, prawo do wyboru form rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego,
prawo do swobody określania swojego statusu politycznego, gospoda rczego i kulturalnego,
prawo do swobody dysponowania swoim majątkiem i zasobami naturalnymi, prawo do
bezpieczeństwa, pokoju i do rozwoju społecznego w poszanowaniu środowiska naturalnego.

W systemie afrykańskim również obywatele mają pewne obowiązki. Wymienia się szacunek
i tolerancję wobec innych ludzi, pracę na rzecz rodziny, poszanowanie rodziców i w razie
konieczności - obowiązek udzielenia im pomocy, oddanie społeczności narodowej własnych
zdolności intelektualnych i fizycznych, nienarażanie państwa na niebezpieczeństwo,
zachowanie i umacnianie solidarności, obowiązek kultywowania wartości afrykańskiej,

popieranie jedności, obrona przed dyskryminacją grup słabszych.

To nie państwo ma służyć jednostce, ale od jednostki wymaga się, aby pracowała na rzecz
dobra wspólnego. Ta deklaracja została uzupełniona protokołem dodatkowym skupiającym

się wyłącznie na prawach kobiet w Afryce.

Inne dokumenty:



Afrykańska karta praw dobrobytu dziecka – 1990. Ważna jest rola, jaką dzieci
odgrywają w konfliktach zbrojnych; zgodnie z tym dokumentem dzieciom należy
się szczególna ochrona w warunkach konfliktu zbrojnego; prawa dzieci są
uszczegółowione – należy chronić dzieci przed dyskryminacją, apartheidem,
wykorzystywaniem seksualnym, pornografią, prostytucją, sprzedażą i handlem,
niewolnictwem. To nie znaczy, że dzieci są zwolnione z obowiązków – przede
wszystkim mają okazywać szacunek rodzicom i osobom starszym, niesienie pomocy
osobom starszym, służyć wspólnocie narodowej i dbać o integralność terytorialną
państwa.



Uzupełnienie konwencji ONZ ds. uchodźctwa z 1969



Konwencja dotycząca demokracji, wyborów, sposobów rządzenia



Karta młodzieży



Afrykańska karta o zachowaniu środowiska naturalnego

Istnieje afrykańska komisja praw człowieka i ludów oraz afrykański trybunał praw człowieka

i ludów.

Standardy nałożone przez instytucje nie odpowiadają realiom, tzn przy braku administracji,
kadry zarządzającej państwami, gdzie zamachy stanu są wciąż codziennością, trudno mówić
o respektowaniu praw człowieka. Wciąż jest ogromny problem uchodźctwa. Fatalne jest

położenie jednostek i grup, narodów.

System ochrony praw człowieka państw arabskich jest to system ligi państw arabskich.
Przez wiele lat ta organizacja ignorowała problem praw człowieka. Dopiero w latach 60
zdecydowała się zająć tą kwestią. W drugiej połowie lat 60 powołano regionalną arabską
komisję praw człowieka i na nią spadł obowiązek rozwoju współpracy między państwami
arabskimi w zakresie promowania praw człowieka - regionalna arabska komisja praw
człowieka. Do obowiązków tej instytucji należy współpraca z instytucjami rządowymi,
badanie i weryfikowanie sprawozdań przedkładanych przez członków organizacji,
koordynacja działań, inicjowanie współpracy, zawieranie owych umów, przestrzeganie
zaleceń. Poważny przełom, jeśli chodzi o stosunek do praw człowieka i tworzenie szczątków
arabskiego systemu był rok 1990, kiedy przyjęto kairską deklarację praw człowieka. W niej
mamy odwołanie do Allaha już we wstępie. Podkreśla się także znaczenie historii cywilizacji
islamu – to jest element kluczowy. Wiąże się prawa człowieka z prawem szariatu. Art. 24
mówi – wszelkie prawa i wolności wymienione w deklaracji podlegają szariatowi
islamskiemu. Art. 25 – islamski szariat jest jedynym źródłem odniesienia, interpretacji

jakiegokolwiek punktu deklaracji.

1994 – Arabska karta praw człowieka. Jest mniej odwołań do szariatu. Jest podzielona na 4
części (cz. 2 – katalog praw politycznych; znajdują się tutaj prawo do samookreślania i
rozwoju na różnych płaszczyznach). Istnieje w niej zakaz dyskryminacji kobiet ze względu na
język, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe, społeczne i płeć. Karta powołuje
specjalny komitet składający się z 7 ekspertów badających wywiązywanie się państw
sygnatariuszy do zobowiązań. System kontroli w świecie arabskim jest oparty o
sprawozdania tylko i wyłącznie. Pierwsze sprawozdanie państwo powinno złożyć po roku od
podpisania, następne co 3 lata. Jedyną furtką wyjścia jest możliwość wezwania komitetu do
złożenia sprawozdania w trybie pilnym. Dodatkowym utrudnieniem j est brak możliwości
składania skargi indywidualnej. To przesądza o tym, że ten system w praktyce nie
funkcjonuje. Stosunek islamu do praw człowieka jest specyficzny, prawa człowieka są
postrzegane przez pryzmat religii. W islamie nie ma oddzielenia władzy świeckiej od
duchowej.

Europejski system ochrony praw człowieka. W ramach spotkań mamy do czynienia z
podpisaniem w 1975. 3 koszyk – zostały zawarte prawa polityczne, osobiste, prawa do
kontaktu z rodziną, swobody podróżowania. To był bardzo trudny do osi ągnięcia kompromis
między ZSRR i zachodem, bo ZSRR nie chciał regulować prawa człowieka, ale wolał poprawić
stosunki z zachodem. Udało się podpisać porozumienie i przez kolejne lata nic dobrego się
nie dzieje. Powstaje OBWE – sprawdza legalność wyborów. 3 koszyk nadal istnieje, ale nie

ma instytucji sprawdzającej czy wszystko działa poprawnie.

Lata 90 – zmiany, które zaowocowały podpisaniem karty praw podstawowych i
przystąpienie wspólnot europejskich do europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka.
Karta praw podstawowych zawiera całe katalogi praw politycznych i obywatelskim, ale jest
tak naprawdę dokumentem wtórnym – jest to zebranie i potwierdzenie wszystkich praw

przysługujących nam na podstawie PDPC.

Humanitaryzm oznacza pomaganie słabszym osobom, grupom osób, które są w gorszej
sytuacji, które są narażone na nieludzkie cierpienia. W węższym znaczeniu odnosi się ono do
prawa wojennego. Powszechnie mówi się o prawie humanitarnym, o prawie konfliktów

zbrojnych.

Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Definiuje się je jako część
prawa międzynarodowego. Definicję ustalono w 1977 roku. MPHKZ oznacza normy
międzynarodowe ustanowione przez umowy międzynarodowe albo zwyczaje
międzynarodowe, których szczegól nym zadaniem jest rozwiązywanie problemów
humanitarnych wynikających bezpośrednio z międzynarodowych lub nie
międzynarodowych konfliktów zbrojnych, i które z przyczyn humanitarnych ograniczają

prawo stron konfliktu zbrojnego do swobodnego wyboru metod i śr odków prowadzenia

działań zbrojnych.

Podstawowy cel prawa humanitarnego to ograniczenie użycia przemocy w konfliktach
zbrojnych i wyłączenie z konfliktu zbrojnego osób, które nie są bezpośrednio w wojnę
zaangażowane (ludność cywilna). Prawo humanitarne ni e interesuje się przyczynami
konfliktów, czy dany konflikt jest sprawiedliwy czy nie, obronny czy nie. Najważniejsze jest
zminimalizowanie liczby ofiar, przemocy oraz skutków, którymi mogą być dotknięte

społeczeństwa biorące udział w wojnie.

Zasady:



Rozróżnienie pomiędzy stronami konfliktu a cywilami,



Bezwzględny zakaz atakowania ludzi będących poza walką,



Zakaz zadawania niepotrzebnych cierpień,



Zasada proporcjonalności – proporcjonalne użycie środków, broni, by osiągnąć
swój cel



Zasada konieczności

Widać, że to prawo posiada pewne ograniczenie. Przede wszystkim nie zakazuje użycia siły.
Nie zakazuje udziału w walce, nie zakazuje prawa do wygrywania wojny. Zakłada się w
ramach tego prawa, że państwa walczące mają racjonalne cele i powody, dla których
podejmują działania zbrojne. Mając na uwadze wcześniejsze ograniczenia i zasady, wniosek
jest taki, że prawo humanitarne dąży do samoograniczenia siły. Źródłami prawa
humanitarnego są zarówno umowy międzynarodowe, jak i zwyczaje. Konwencje to dorobek

kilku ostatnich dekad, a zwyczaje międzynarodowe sięgają dużo dalej.

Najbardziej dynamicznie humanitaryzm rozwinął się w XIX i XX wieku. Pierwszym zbiorem
praw humanitarnych jest 1856 rok (po zakończeniu wojny krymskiej) – deklaracja Paryska.
Ona dotyczyła tylko prawa morskiego, ale stanowiła pewien zbiór praw. Wprowadzone

zostało pojęcie bandery neutralnej, zakazano rabunku dóbr wroga.

Dziś ważne są konwencje z Hagi i z Genewy.

Pierwsze konwencje z Hagi to 1899 – przyjęto 3 konwencje: prawa wojny na lądzie, prawa

morskie, o pokojowym rozwiązywaniu konfliktów.

Kolejna konwencje z Hagi – 1907. Przyjęto 13 dokumentów, z czego tylko 12 weszło w życie.
Najważniejsze postanowienia: pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych,
ograniczenia użycia siły w celu ściągnięcia długów, warunki wypowiadania wojny, stawiania

ultimatum, założenia dotyczące sposobów prowadzenia wojny i zachowań mocarstw
neutralnych w warunkach konfliktu, sposób traktowania statków handlowych należących do
nieprzyjaciela, kwestia dotycząca zakładania min podwodnych.

1929 – reguły z Hagi. Dotyczyły prowadzenia wojny powietrznej

1954 – konwencja z Hagi dotycząca ochrony dóbr kultury. Strony zobowiązywały się do

ochrony dóbr kultury, nie wywozić ich z kraju pochodzenia.

WYKŁAD VI – 6.11.2014

Konwencje:

1864 – ma kluczowe znaczenie dla powołania Czerwonego Krzyża, neutralność personelu

medycznego + oznakowanie personelu + zapewnienie neutralności osobom cywilnym

1906 – ochrona rannych i żołnierzy - ewidencjonowanie i wymiana informacji na temat osób

poszkodowanych

1929 – ranni pod opieką własnych sił zbrojnych

1949 – konwencje genewskie – 4 dokumenty – traktowane jako prawo zwyczajowe, każdy
ma się dostosować i przestrzegać

Konwencja 3 – sposób traktowania jeńców wojennych – katalog praw:

o podlegają ochronie prawno-narodowej od chwili pojmania
o podlegają prawu, regulaminom państwa, które ich pojmało
o obowiązek humanitarnego traktowania
o internowani, przetrzymywani w miejscu oddalonym od frontu
o zapewnienie szybkiego powrotu do kraju
o stały dostęp do żywności i picia
o jeniec może być zatrudniony do pracy, pyta się tylko oficerów czy chcą pracować
o jeńca można ukarać – charakter dyscyplinarny kary i proporcjonalność

Konwencja 4 – o cywilach:

o zakaz poboru
o zakaz atakowania szpitali
o zakaz przymusowego przesiedlania
o „nie” dla zakładników

o prawo do humanitarnego traktowania
o kwestie związane z wolnością osobistą

1977 – protokoły dodatkowe – ograniczenia metod szkodzenia przeciwnikowi – miejsca
kultu, szpitale; ograniczenie zasięgu bombardowań; skala korzyści woj skowych i

proporcjonalności

Konwencje mają charakter uniwersalny.

Wprowadzenie przez ONZ kategorii „zbrodni ludobójstwa” (Lemkin).

Różni się podmiot: w prawach człowieka mówimy o jednostce, w prawie humanitarnym o

ofiarach.

Zasady międzynarodowego prawa humanitarnego (przez Czerwony Krzyż):

1. zakłada się, że strony konfliktu mają ograniczony wybór metod walki
2. ludność cywilna nie może być atakowana
3. nie wolno zabijać przeciwnika, który się poddaje do niewoli
4. wszyscy ujęci mają prawo do humanitarnego traktowania
5. ranni zabierani są z pola walki
6. ochrona personelu medycznego, duchownych, sprzętu medycznego
7. każdej osobie przysługuje coś tam

Czerwony Krzyż – Henry Dunant, bitwa pod Solferino

Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

1. krajowe stowarzyszenia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca
2. Międzynarodowa Federacja Cz. K. i Cz. P.

3. …..

1) Humanitaryzm, działanie na rzecz zdrowia i pomoc ofiaro

2) Bezstronność

3) Neutralność – niezaangażowanie, odcinanie się i niezaangażowanie w spory polityczne

4) Niezależność

5) Dobrowolność

6) Powszechność

Kwestia legalności interwencji –

Czym jest interwencja humanitarna? – użycie siły podjęte w celu ciężkich naruszeń praw

człowieka.

Suwerenność jest ograniczona, suwerenność jednostki powinna być priorytetem.

Rada Bezpieczeństwa ONZ zajmuje się kwestią bezpieczeństwa i pokoju.

o zasada proporcjonalności środków
o musi istnieć szansa na sukces

Operacje pokojowe:

o peace making – doprowadzenie do zawarcia porozumienia, mediacje między

stronami

o operacje wymuszania pokoju – wiążą się z użyciem siły zbrojnej
o peace keeping – zakończyły się walki, chcemy utrzymać zawieszenie broni
o operacje typu peace-building (budowanie pokoju) – przeciwdziałanie



Misje pokojowe powinny działać za zgodą stron.



Bezstronność, neutralność, ale nie bezczynność (!).



Chodzi o użycie siły tylko w kwestii obrony.

Do lat 90. bardzo trudno robiło się interwencje. Dziś z racji tej, że zmienił się charakter

interwencji jest łatwiej. (WTF)

Efekt CNN’u – wpływ mediów na interwencje zbrojne USA w Afganistanie, na Haiti i w
Liberii. Wpływ przekazu medialnego (telewizji informacyjnych i gazet) opisującego kryzys
humanitarny, na politykę państw Zachodu względem kryzysu.

Konwencje

genewskie

obejmują

konflikty

międzypaństwowe

i wewnątrzpaństwowe – art. 3 !!!!

Trybunał do osądzenia zbrodniarzy w Rwandzie – 1944 – najbardziej skuteczny.

PRZEŁOM –1998 - powstanie Międzynarodowego Trybunału Karnego, sprawy po 2002r.,

ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, agresja.

WYKŁAD VII - 13.11.2014

Bardzo powszechna stała się krytyka uniwersalizmu praw człowieka. W państwach
socjalistycznych pojawiał się argument autorytaryzmu rozwojowego (można poświęcić
prawa jednostki dla dobra wspólnego). Ten argument zakładał, że w kulturach
niezachodnich nie ma dziedzictwa indywidualizmu, na pierwszym miejscu stawia się
wspólnotę. Drugie spojrzenie mówi o relatywizmie kulturowym (polega na tym, że badając
daną kulturę jesteśmy zawsze uwarunkowani kulturowo, postrzegamy pewne zjawiska przez
pryzmat własnych doświadczeń). Kraje trzeciego świata, kraje rozwijające się, szybko zaczęły
podnosić argument, że uniwersalistyczne koncepcje to dziedzictwo zachodu i w związku z
tym należy patrzeć na prawa człowieka przez pryzmat kultury danego regionu,
uwarunkowań społecznych, religi jnych czy samego systemu społeczno politycznego.

Relatywizm wiąże się z kilkoma zjawiskami. Relatywizm został podniesiony przez kraje
azjatyckie, gdzie mówiono o wartościach azjatyckich, które miały zapewniać
społeczeństwom dobrobyt, rozwój. Wartości ceni one w Azji – kolektywizm, porządek,
hierarchia, dyscyplina, lojalność wobec współpracowników, posłuszeństwo. Sukces
gospodarczy wiązał się z autorytarnym sposobem rządzenia w Azji, Zapewniło to tym
państwom dobrobyt. Można podporządkowywać prawo jednostek dobru wspólnemu. Te
argumenty straciły na znaczeniu po kryzysie azjatyckim – autorytarne państwo nie jest
gwarantem stabilizacji, rozwoju i dobrobytu.

Kraje afrykańskie przejęły ten system azjatycki. Państwo nadaje obywatelom jakieś
konkretne prawa i to jest ich zakres. Zwolennicy teorii wartości azjatyckich podkreślali, że
pełne nadanie praw politycznych i obywatelskich sprzyja powstawaniu postawy
roszczeniowej społeczeństwa, domaganiu się więcej, a to miało nie sprzyjać rozwojowi
dobra wspólnego.

Państwa azjatyckie przyjęły liczne deklaracje mówiące o tym, że należy patrzeć na prawa
człowieka przez pryzmat kulturowy danego regionu i uwzględniać indywidualne kwestie

jemu przynależne.

Można przyjąć, żę założenie relatywizmu jest słuszne. Trudno porównywać różne kultury ze
sobą, ale można mieć zastrzeżenia, czy prawa człowieka można relatywizować. Pewne
wartości (godność, życie) można uznać za normy uniwersalne, obowiązujące wszędzie (tak
powinno przynajmniej być). Jednak, uznanie za normę można by uznać honorowe zabójstwa
albo praktykę obrzezania kobiet. Sprawy kultury a praw człowieka to kwestie złożone,
trudno zająć tu jednoznaczne stanowisko.

W zależności od skali zjawiska relatywizm kulturowy będzie inny.

Przeciwko uniwersalistycznemu podejściu uznano, że jest to próba ponownego
kolonizowania krajów rozwijających się. Uznano, że chce się narzucić tym krajom własne
wartości i prawa, które w danej kulturze mogą nie mieć miejsca.

Prawa człowieka wywodzą się z różnych kultur i różnych wartości, ale zawsze podstawowym
kryterium powinna być godność ludzka obecna w każdej kulturze. Jest to wartość
uniwersalna. Próby relatywizowania PC często służą usprawiedliwianiu łamania praw
człowieka w imię jakiejś kultury, co nie powinno mieć miejsca.

Ameryka Łacińska

Od lat 60 była rządzona w większości państw przez dyktatury wojskowe, które sprawowały
długoletnie rządy. To były projekty i rewolucje, które wojska chciały przeprowadzić – zmiany

społeczne i gospodarcze. Przejmowały władzę od 6 do nawet prawie 30 lat (Chil e).

Przyjmuje się, że rządy miały represyjny charakter, ale trzeba pamiętać, że nie można
przykładać jednej miary do wszystkich dyktatur. Były reżimy charakteryzujące się wysoką
brutalnością i skrajnym represjonowaniem (Pinochet w Chile, Junto w Argentyni e, Strezner
w Paragwaju, Junta wojskowa w Urugwaju), ale były też rządy nieco łagodniejsze (dyktatury

w Brazylii i w Peru).

Kontekst wojen domowych – najbardziej krwawy przebieg miały one miejsce w Gwatemali,

w Salwadorze, w Kolumbii i Peru (od lat 80 do 2000).

Reżimy represyjne

Poziom represji zależał od okoliczności przejęcia władzy przez wojsko – czy społeczeństwo
sprzyjało wojskowym, czy było przeciwne lub podzielone. W przypadku Brazylii i Peru o
zamachach mówi się jako o rewolucjach. Wojsko, obalając cywilne władze, miało za sobą
poparcie większości społeczeństwa. Nie trzeba było stosować silnych represji, aby
podporządkować sobie ludność. W Peru wojsko wyjechało na ulicę nie oddając żadnego
strzału. W przypadku Chile mamy wyraźny konflikt i podział między lewicą a prawicą.
Lewicowy prezydent został obalony przez prawicową juntę wojskową. Społeczeństwo było
podzielone na pół – część była za obalonym prezydentem, a część na Pinochetem. W takiej
sytuacji można spodziewać się protestów, zamieszek i trzeba brutalnie dokonać pacyfikacji
sektorów społeczeństwa, które mogą stawiać opór. W Chile na pierwszą linię poszli
polityczni działacze lewicy, członkowie związków zawodowych, dziennikarze. To jest czynnik
mówiący o podziale społeczeństwa. Drugi, który możemy odnieść do Argentyny, jest
związany z ogólnym chaosem panującym w kraju. W Argentynie przed dojściem junty do
władzy działała partyzantka destabilizująca życie w państwie i władza cywilna sobie z tym

nie radziła, Dowódcy postanowili przejąć władzę i zaprowadzić porządek. W przypadku
Argentyny trzeba było dokonać pacyfikacji ugrupowań partyzanckich (montoneros –
zwolennicy radykalni peronizmu). W Urugwaju również działała partyzantka, którą trzeba

było opanować.

Dyktatura to nie system, który może się utrzymać bez przemocy. Rządzący zdawali sobie
sprawę, że zaufanie może się wyczerpać. Władza nie jest legitymizowana, a przejęta siłą.
Przemoc ma wymusić posłuszeństwo. Możliwości organizacyjne realizowania terroru, w
zależności od państw, był różny. O ile w Chile Pinochet trzymał wszystko w swoim ręku i o
wszystkim decydował, o tyle w Argentynie to był proces zdecentralizowany, kraj podzielono
na strefy – dowódców stref rozliczano za wyniki i dawano im wolną rękę. Każdego miesiąca
miała się zgadzać liczba zabitych. Wina lub jej brak nie miała znaczenia. Przyjęto duży
margines błędu – 5 tysięcy. Zabito około 30 tysięcy osób. Wiele przypadków nie zostało
ujawnionych, więc ta liczba może być większa. To spowodowało niekontrolowany wzrost
przemocy wobec miejscowej ludności, także cywilnej. Żołnierze wykonujący rozkazy, oprócz
zabijania partyzantki, gwałcili kobiety, pozbawiali ludzi kończyn etc. W Argentynie
zasadniczą rolę odegrał model kampanii antypartyzanckiej zainspirowanej armią francuską.
Francuzi prowadzili szkolenia z zakresu przesłuchań (np. torturowanie, aby szybko
wydobywać informacje). W kontekście Argentyny można użyć określenia brudnej wojny – to
pojęcie towarzyszy konfliktom wewnętrznym. Jest to zinstytucjonalizowana przemoc
państwa wobec obywateli. W jej ramach mieszczą się masakry, pozasądowe egzekucje,
porwania, wymuszone zaginięcia, tortury. Chodzi o terror państwowy wobec
współobywateli, co jest sankcjonowane przez władzę.

W Chile liczbę ofiar szacuje się na ok 3000, w Brazylii mówi się od 500 do 1000 osób, w Peru

– setki, Urugwaj – 20000 osób.

W Chile największy terror państwowy miał miejsce przez pierwsze trzy lata rządów. W

ramach porządkowania społeczeństwa władza posuwa się do:



masowych aresztowań osób, które mogły sympatyzować z lewicą; stadion Santiago
de Chile zamieniono w obóz, miejsce przetrzymywania podejrzanych o lewicowość,
przesłuchiwania (tortury), mordowania (ludzie byli przetrzymywani na płycie boiska
i na trybunach)



wprowadzono regulacje prawne uniemożliwiające ludziom korzystanie z ich praw,
rozwiązano parlament, zawieszono wybory, zdelegalizowano partie polityczne



ustanowienie przepisów umożliwiających funkcjonariuszom zabijanie ludziom w
majestacie prawa; wprowadzono prawo do ucieczki – każdą osobę stawiającą opór
lub uciekającą można było zastrzelić bez konieczności osądzania



przepisy prawne, które pozwoliły Pinochetowi ingerować w wyroki sądowe;
wymyślił, że sądy są zbyt pobłażliwe dla obywateli, więc zlecił przeprowadzanie
inspekcji; wyroki skazujące na więcej niż 25 lat więzienia zostały zamienione na

karę śmierci; 1973 – zabito 70 osób tylko na podstawie zaostrzenia wyroku

W Argentynie brudna wojna nabierała tempa, ale w innych krajach techniki były podobne.
W Argentynie zlikwidowano swobody obywatelskie przez zakaz zrzes zania się, zniesienie

wyborów.

Terror – podstawowym instrumentem były tortury. Funkcja była oczywista i miała szybko
wydusić informację, zastraszyć obywateli (głównie w Brazylii zastraszanie było
praktykowane; lepiej obywatela pouczyć aby się zresocjalizował i nakierował na właściwe
tory, niż mordować). Katalog tortur stosowany przez wojskowych jest obszerny i najbardziej
brutalnych czynów dopuszczano się w Chile i w Argentynie. Katalog obejmuje tortury
psychiczne (zabójstwa dzieci w obecności matek) oraz fizyczne (od bicia przez bicie z
użyciem pałek po wyrywanie paznokci, podwieszanie głową w dół, zanurzanie w wodzie, w
odchodach, zakładanie torebki foliowej na głowę, rażenie prądem, pozbawianie snu,
światła, jedzenia, gwałty na kobietach, wpuszczanie szczurów do organizmu człowieka).

Wynikiem tortur były ciężkie uszkodzenia ciała, śmierć, ale też urazy psychiczne.

Drugim elementem charakterystycznym były wymuszone zaginięcia. Jako termin prawny

wiąże się z:



sytuacją, w której osoba jest uprowadzona z domu lub z pracy, w uprowadzenie
zamieszany jest funkcjonariusz publiczny (agent, policjant),



nie wiemy co się z tą osobą stało po jej zniknięciu – najczęściej nie odnajdywano
ciała takiej osoby,



nie można więc powiedzieć co się z nią stało

DESAPARESIDOS

Najwięcej tego typu praktyk miało miejsce w Gwatemali w okresie wojny domowej.
Przodowała też Argentyna. Zniknięcia miały zastraszać obywateli (nikt nie znał dnia ani
godziny – ludzie żyli w ciągłym strachu, bali się władzy, czuli respekt, nie podejmowali
żadnych działań). Żeby zniknąć w Argentynie, wcale nie trzeba było być winnym – popularne
było donoszenie, nie zawsze przedstawiając argumentów zgodnych z prawdą. Oprócz tego
miały zapewnić bezkarność sprawcom (nie ma ciała = nie ma zbrodni).

Zniknięcia – los osób porwanych przebiegał podobnie: byli uprowadzani, przetrzymywani w
bazach wojskowych lub na komisariatach i najczęściej ich ciała albo całkowicie znikały albo

były wyrzucane z samolotów nad dużymi zbiornikami wodnymi. Oficjalnie policja wszczynała

postępowanie wyjaśniające i poszukiwała – w praktyce nie podejmowano żadnych działań.

Były także zniknięcia dzieci urodzonych w miejscach zatrzymań – w aresztach. Rząd
argentyński miał misję krzewienia wartości katolickich, prawicowych, wymyślił, że będzie
odbierał matkom dzieci zaraz po urodzeniu i los tych dzieci był różny – najczęściej trafiały do
rodzin oficerów armii argentyńskiej, którzy mieli wychowywać je w duchu swoich wartości,
aby matka biologiczna nie mogła ich zepsuć. Inny wariant przewidywał, że dziecko było
oddawane do adopcji, a w zasadzie sprzedawane rodzinom z zagranicy – USA i Europa. Od
dłuższego czasu Argentyńczycy chcą odbudować tożsamość – dzieci dowiadują się nagle kim

są.

Przemoc nie ograniczała się tylko do granic państw. W ramach operacji Kondor służby
wywiadowcze państw amerykańskich nawiązały ścisłą współpracę – śledzenie,
inwigilowanie i likwidowanie osób, które np. wyjeżdżały. Śledzono „zdrajców” i próbowano

pociągnąć ich do odpowiedzialności poza granicami kraju.

W warunkach konfliktu wewnętrznego w Ameryce Łacińskiej dochodziło do poważnych

naruszeń.

Mało kto wie, że nie tak dawno, do 1996 roku, w Gwatemali trwała brutalna wojna domowa
(od 1960). Kosztowała życie 200 tysięcy osób, z czego ponad 80% stanowiła ludność

indiańska. Jest to przykład ludobójstwa.

Konflikt w Peru trwał od 1980 do 2000. Wg szacunków, około 80 tysięcy ofiar ta wojna
pochłonęła. Wciąż na prowincjach odkrywane są nowe groby, w wioskach przy okazji prac

odnajduje się szczątki.

Kolumbia – konflikt trwa od lat 60, wciąż jest niezakończony. Ostatnie dane to było
kilkadziesiąt tysięcy ofiar w latach 90 – dziś tego nie da się zliczyć.

Ludobójstwo – zarówno Gwatemala i Peru. W Peru 70% to Indianie. Było to działanie
nastawione na fizyczną eliminację określonej grupy etnicznej. Wszystko wskazuje na to, że
w obu przypadkach działania władz były starannie zaplanowane i ukierunkowane na to, by
ludność indiańską wymordować. W obu krajach oparto się na silnie funkcjonującym rasizmie
i uprzedzeniach rasowych wobec Indian i uproszczeniu rzeczywistości (Indianin jest biedny,
wykluczony – jest bardziej podatny na ideologie lewicowe, a w takim przypadku na pewno
jest członkiem partyzantki, a jak nie jest, to z nią sympatyzuje). Gwatemala – łatwiej
wskazać czynniki świadczące za celowością działań władzy (organizacja masakr –
zapewnienie ciężkiego sprzętu: ciężarówki, spychacze, koparki, chemikalia do podpalania

mieszkań i domów, kopanie masowych grobów). Masakr dokonywano w dni świąteczne,
gdzieś na placach w centrach miast, w dni targowe, by mieć pewność, ze jak najwięcej ludzi
będzie w tym miejscu.

Istotny był też sposób przeprowadzania masakr. W obu przypadkach występowała
olbrzymia brutalność wykraczająca poza „obowiązki”. Często przy okazji masakr dochodziło
do gwałtów, bestialskiego traktowania ofiar – rozczłonkowywanie. Występowały zjawiska
takie jak krzyżowanie, wbijanie na pal, kanibalizm (Gwatemala – kanibalizm był często

praktykowany przez żołnierzy; wpajano rekrutom, że ich ofiary nie są ludźmi).

Były działania nastawione na zniszczenie kultury indiańskiej – niszczenie nasion
(mordowanie Indianek w ciąży, małych dzieci). Małe dzieci często padały ofiarami
brutalnych mordów. To miało prowadzić do tego, by nie odrodziła się kultura indiańska.
Odbywało się coś, co nazywa się etnocydem – niszczenie kultury indiańskiej. Polegało to na
identyfikowaniu stroju indiańskiego ze strojem partyzanta – to doprowadzało, że Indianie, z
obawy o życie, porzucali ubiór. Wykorzystywano miejsca święte jako pomieszczenia do
przesłuchań, egzekucji. Miejsca profanowane morderstwem przestawały być święte.
Likwidowano liderów. Przymuszano Indian do służby w oddziałach samoobrony i zabijania
członków własnej lub sąsiedniej społeczności. Przemoc nie była mocno zakorzeniona w
kulturach indiańskich. Przesiedlano ludność w sposób masowy. Podburzano wspólnoty
przeciwko innej. To doprowadzało do podziałów.

W Peru i Gwatemali dehumanizowano ofiary. W Peru inny jest stosunek do ofiar
pochodzenia indiańskiego, a ofiar białych: Indian nie pozwalano gr zebać, co było wbrew
kulturze indiańskiej. Świadomie pozostawiano ofiary w lesie na żer dzikich zwierząt.
Żołnierze swoim językiem i zachowaniem dawali znać represjonowanym, że nie są istotami
ludzkimi. Zwraca się uwagę na brutalność wojsk. W Gwatemali to Indianie mordowali
Indian. Przeprowadzenie tych masowych mordów stało się możliwe przez szkolenie
przeprowadzane na Indianach zrekrutowanych – pranie mózgu. Szkolenie uczyło brutalności

i dehumanizowania.

Gwatemala, Peru, Chile, Kolumbia – egzekucje pozasądowe. Pozbawienie człowieka prawa
do procesu sądowego i prawa do obrony. W ramach tych egzekucji można wskazać

mechanizm wspólny:



Osoby są uprowadzane z domów najczęściej



Często ciała odnajduje się po okresie miesiąca



Ciała noszą ślady tortur



Ubiera się te osoby w stroje partyzanckie, by upozorować ich udział w walce



Osoby nie mają dokumentów, rzeczy osobistych



Osoby, które dopuszczają się egzekucji, są bezkarne i korzystają z benefitów za

wzorowe działanie

Lata 80 – najwięcej masakr

Od 1990 – masakry związane z rządami kogoś tam

Wraz z taktyką selektywnych zabójstw zaostrzył elementy godzące w prawa człowieka:
obywatele mogli być sądzeni tylko przed trybunałami wojskowymi, obrońcą mógł być tylko
adwokat wojskowy (nie dopuszczano cywilów – przy dużej ilości spraw brakowało
obrońców), zniesienie zasady domniemania niewinności = wprowadzono zasadę
domniemania winy. Obniżono granicę wieku – przed trybunałami mogli stawać nawet
12latkowie i mogli być skazywani na karę śmierci. Trybunały były sądami kapturowymi – 5
osób, z czego jeden był zawodowym sędzią, pozostali byli wojskowymi, którzy na
posiedzenia przychodzili w czarnych kominiarkach. To miało sędziom zapewnić większą

odwagę w podejmowaniu decyzji, ale de facto oznaczało bezkarność.

Premia była dawana za jak największą ilość wyroków skazujących.

WYKŁAD VIII - 20.11.2014

1989 – granica umowna transformacji. Mówimy tutaj o przejściu z modelu rządów
autorytarnych pod rządami wojskowych do modelu w pełni demokratycznego. Drugi wymiar
mówi o przejściu z okresu wojny do okresu pokoju. W Gwatemali, gdzie władzę sprawowała

junta wojskowa, istniał podwójny proces przejścia: od autorytaryzmu do demokracji.

Na pierwszy plan wysunęły się kwestie odpowiedzialności osób, które popełniły zbrodnie.
Używa się w tym kontekście określenia odwołującego się do poczucia sprawiedliwości.
Mówi się o okresie rozliczeń i poszukiwaniu sprawiedliwości w kontekście pojednania

narodów.

Przyjęło się uważać, że okres lat 90, gdzie państwa przeszły od czasu dyktatur, nazywa się
okresem bezkarności. Bardzo wąskiej grupy osób można użyć określenia, że zostały skazane.
Mówi się o sprawiedliwości okresu transformacji – wszystkie działania podjęte przez
państwo, by wyjaśnić przyczyny zbrodni, ukarać sprawców i doprowadzić do pojednania. W
tym będą zarówno procesy karne, ale i instytucje tymczasowe, jak komisje prawne

(powierzono im zadanie wyjaśnienia przyczyn i wskazanie winnych).

Przypadek rozliczania zbrodni w Ameryce łacińskiej nie jest ważny ze względu na skalę
naruszeń (naruszenia w Afryce są dużo poważniejsze i większe). Na specyfikę okresu
sprawiedliwości wpływa powiązanie pomiędzy rozliczeniem a odsunięciem wojska o władzy.
Jest konieczność przedefiniowania stosunków cywilno – wojskowych. Wszystkie dyktatury w
Ameryce łacińskiej, poza Argentyną, upadły w sposób wynegocjowany (to było uzgodnione z
władzą cywilną przekazanie władzy). Sposób, w jaki wojsko traciło władzę, będzie miało
decydujący wpływ na sposób rozliczania. Podstawiam założeniem nowych władz było
umocnienie demokracji, rozliczenie sprawców i niedopuszczenie do odnowienia się rządów
wojskowych i fali przemocy. W związku z tym rządzący mieli dylemat – czy należy sprawę
łamania praw człowieka i wyjaśniania zbrodni traktować w sposób nadzwyczajny (czy karać
sprawców za wszelką cenę), czy większą wartością będzie, by wojskowi nie wrócili do
władzy? Często kwestia rozliczenia łamania praw człowieka wiązać się mogła z silnym
oporem instytucji wojskowych i z groźbami ponownych zamachów stanu. Wiele czasu
upłynęło od upadku dyktatur. Dziś OPC jest bardziej rozwinięta. Państwa

latynoamerykańskie są silniejsze, niż były na początku lat 90.

Kiedy wojsko przejmowało władzę, odbywały się negocjacje między wojskiem a cywilną
opozycją. Często ceną za oddanie władzy było zapewnienie sobie przez wojskowych
nietykalności – oddajemy wam władzę, jeśli zapomnicie, co się działo. Klasycznym
przykładem takich negocjacji było Chile. Poza Argentyną to był model, który odnosił się do
pozostałych dyktatur. Wojskowi nie pałali chęcią do wyjaśniania zbrodni. Często można
spotkać się z poglądem, lub nawet z ideologią, że funkcjonowali w warunkach stanu
wyjątkowego. Wojskowi twierdzili, że to była wojna domowa, że takie dzia łania były
konieczne, a w okresie pokoju zabójstwa można było uznać za pospolite morderstwo, ale na
wojnie jest to usprawiedliwiona przemoc. Nie można sądzić wojskowych, którzy walczyli z
wrogiem wewnętrznym w obronie kraju, a potem traktować ich jak najwi ększych
zbrodniarzy. Regulacje prawne pozwalały im ustanowić zwierzchnictwo nad władzami
cywilnymi – cywile byli sądzeni przed trybunałami wojskowymi. Wojskowi uważali, że na

wojnie to było normalne działanie.

Oprócz tego, wskazywano na doktrynę bezpieczeństwa narodowego. Sympatyka wroga
trzeba likwidować. Dalej, wojskowi wykazywali, że oni tylko wykonywali rozkazy, a za to nie
można ich sądzić. Generalnie jest to argument prosty do zbicia – jeśli argument jest
niezgodny z prawem, to się go nie wykonuje, tylko raportuje. W Ameryce łacińskiej istniał
obowiązek posłuszeństwa – z rozkazami się nie dyskutuje, tylko się je wykonuje, nawet jeśli
są niezgodne z prawem. Wojskowi uznali swój kodeks za nadrzędny względem prawa
cywilnego. Najpierw trzeba było wykonać rozkaz, a potem ewentualnie zgłosić, że coś było
nie tak. Oprócz tego, rozkazy były wydawane ustnie, nigdy na piśmie. Dowodów na piśmie

nie było. Wszystko opierało się na zeznaniach świadków. Wśród wojskowych ciężko było

znaleźć tych, którzy by zeznawali przeciw swoim kolegom.

To są najważniejsze argumenty, którymi armia każdego kraju latynoamerykańskiego się
posługiwała. Armia stawiała opór w kwestii rozliczenia. Nigdzie nie było tak, że archiwa
wojskowe były dostępne dla władzy cywilnej. Zwlekano z wydawaniem dokumentów, które
często ginęły. Ginęli także świadkowie. Zastraszano sędziów. Państwa nie miały pieniędzy,
by chronić sędziów, prokuratorów. Wszyscy byli zdani na siebie.

Gwatemala – biskup postanowił opracować raport komisji wyjaśnień historycznyc h. Dzień
po opublikowaniu raportu został zamordowany przez grupę niezidentyfikowanych

mężczyzn. Nikt nie został za to skazany.

Trzy strategie:



Strategia maksymalistyczna – zakładała postawienie przed sądem i skazanie
prawomocnym wyrokiem zbrodniarzy; ta strategia została zrealizowana do
pewnego momentu tylko w Argentynie tuż po objęciu władzy przez cywilne rządy.
Prezydent Alfonsi – należy złapać zbrodniarzy. Aby proces rozliczania był w miarę
uczciwy i transparentny, domagał się rozliczenia zarówno narus zeń po stronie
wojskowych, jak i tych, których dopuściła się partyzantka (powinno się objąć
wszystkie strony konfliktu).
Dalej - Wprowadzenie ograniczeń w odpowiedzialności – nie było możliwe sądzić i
skazać każdego. Dlatego zawężono kwestię do osób wydaj ących rozkazy.
Poza tym, rozliczenie powinno odbyć się w maksymalnie krótkim czasie po

dokonaniu transformacji. Proces nie może się rozwlekać na lata.

Efektem tego typu polityki było wydanie wyroków na członków junty wojskowej
(jeden z dowódców został skazany na dożywocie, ale niektórzy np. na 5 lat). Słabe
wojsko zaczęło się odradzać i kwestionować kwestię rozliczeń. Zaczęły się naciski
na rząd, by odstąpić od rozliczania. Przyjęto dwie ustawy:



1986 – punto final – mówi o wyznaczeniu konkretnej daty zakończenia
procesów wojskowych. Dano sobie kilkanaście miesięcy na przeprowadzenie
postępowań i po konkretnej dacie nie można było zgłaszać nowych spraw.



1987 – bezwzględne posłuszeństwo – można rozliczać tylko osoby wydające

rozkazy.

1989 – prezydentem zostaje Menem, który ogłasza amnestię. Stwierdza, że czas
zapomnieć o rozliczeniach. Oznacza to, że wszyscy skazani wychodzą z więzień.

Dopiero w 2003 roku prezydent Kirchner uznał, że to działanie bezprawne, a w
2004 roku sąd najwyższy uznał niekonstytucyjność amnestii. Niektórzy generałowie
skończyli na aresztach domowych. Sprawiedliwość mimo wszystko zatriumfowała.

Strategia ukarania sprawców jest ważna z kilku względów. Pokazuje to równość
wszystkich wobec prawa i możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności każdego,
nawet jakiegoś super generała. Poza tym, ważna jest kwestia wytyczenia granicy
między okresem wojny, a okresem pokoju. Problem z przeprowadzeniem procesów
jest taki, że w małej ilości państw funkcjonują instytucje, które są w stanie podołać
zadaniu. W wielu krajach niestety sady są odziedziczone po czasach dyktatur. Może
być sytuacja, w której sąd, który wydawał wyroki śmierci, będzie orzekał w sprawie
karnej przeciwko generałom. Należało by oczyścić wymiar sprawiedliwości i
zbudować nowy system, ewentualnie stworzyć ciał para sądowych – jak komisja
prawdy, albo oddać zbrodniarzy pod trybunał międzynarodowy. Każdy z krajów

latynoamerykańskich chciał załatwić sprawę sam.

Ten model odnosi się tylko i wyłącznie do Argentyny.



Druga, skrajna opcja, to minimalistyczne podejście. Albo sankcjonujemy ustawy,
które były dziełem wojskowych, albo wprowadzamy nowe. Ustawy amnestyjne w
wielu krajach nie były podważane przez sądy. Trybunał w Chile z 2 004 roku
stwierdzał, że ustawa amnestyjna wydana w okresie dyktatury jest częścią aparatu
represji. Nie może być uznawana i nie należy jej respektować po zmianie rządów.

Wiele krajów nie skorzystało z tego rozwiązania.

Chile i Pinochet. Wynegocjował dla s iebie i dla wojska dobre warunki odejścia od
władzy. Zagwarantował sobie bezkarność, został dożywotnim senatorem
(przysługiwał mu immunitet). Dopiero w 2004 próbowano przełamać ten impas.
Nowy szef sił zbrojnych przyznał po 14 latach, że wojsko odpowiada za naruszanie

praw człowieka.

Przykład z Salwadoru – pracowała komisja prawdy. Chodziło o nakreślenie dat i
zasięgu amnestii – kto miałby jej i za co podlegać. Jeszcze przed końcem prac
komisji wydano amnestię, że uniewinnia się wszystkich, którzy dopuści li się czynów
zabronionych w czasie wojny. To nie spotkało się z przyjaznym odbiorem

społecznym.

Urugwaj – amnestia, nikt nie będzie sądzony. Mogło to budzić zdziwienie dla ludzi z
zewnątrz. Urugwajczycy dwukrotnie próbowali odwołać ten dekret w formie
referendum. W referendum w 89 roku za amnestią opowiedziało się 52%

o9bywateli, a referendum zostało powtórzone w 2009 roku przy nieco większym
sukcesie – 53% zagłosowało przeciwko zniesieniu amnestii. Społeczeństwo nie chce
rozliczeń w tym kraju. Często nie wyjaśnia się przyczyn dramatu.



Strategia umiarkowana – wiąże się z powoływaniem komisji prawdy i pojednania.
Podstawowym celem tych instytucji było wyjaśnienie przyczyn łamania praw
człowieka w kraju i doprowadzenie do pojednania narodowego. Trudno dziś
zdefiniować komisja taka – zespół cech, które ona posiada:

o Definiuje się go przez zakres jego działań. Każda komisja odpowiadała za

coś innego i coś innego miała badać.

o Uznaje się, że jest to organ tymczasowy i po wygaśnięciu mandatu jego

rola się kończy, funkcja wygasa

o Jest to efekt kompromisu pomiędzy rządzącymi a opozycją, bo w

większości krajów komisje powstawały właśnie w porozumieniu z
wojskiem. Pojawia się pokusa, by traktować tę komisję jako element
zapewniający bezkarność sprawców – te komisje, które były powoływane,
nie miały prawa wydawać wyroków, albo nawet z nazwiska wymieniać
innych.

o Komisje są instytucjami para sądowymi – mogły przesłuchiwać świadków,

mogły prowadzić oględziny, prace śledcze na miejscach zbrodni, mogły
dokonywać ekshumacji, zbierały świadectwa, ale ich rola na tym się
kończyła.

Były pewne rekomendacje, co zrobić by uniknąć powtórki w przyszłości – należy
zmienić prawo, zlikwidować nierówności społeczne. Zalecenia dotyczyły
przebudowy stosunków i struktur społecznych, oraz mi ały zreformować instytucję
państwa odpowiadającą za bezpieczeństwo, prawo i przestrzeganie praw
człowieka.

Komisje miały też za zadanie doprowadzenie do zadośćuczynienia ofiar.
Wynagrodzenie szkód wiązało się z wywieszeniem tablicy upamiętniającej,

budowaniu szkoły w danej wiosce etc.

Funkcja pojednania – bez poznania prawdy nie ma mowy o wybaczeniu. Bez
wybaczenia nie ma mowy o pojednaniu. Komisje miały służyć temu, by ukazać
prawdę, ale też nie pogłębiać podziałów społecznych. One miały jednoczyć naród.
Rzadko kto przebrnął przez raporty komisji. W pierwszej części raportów były
uwarunkowania przemocy, a dalej jakieś doświadczenia, co się stało. Dalej, było to
weryfikowane. Rzadko kiedy ktoś dobrnął do końca tych źródeł. Częściej bazowano

na skrótowcach. Odbiór odbywał się zazwyczaj na szczeblu państwowym. W peru,
po ogłoszeniu raportu, prezydent odwrócił się od przewodniczącego nie wierząc w
to, co się znajdowało w raporcie. W wielu krajach twórcy raportów do dzisiaj muszą

korzystać z ochrony.

Najważniejsze komisje:



Argentyna – narodowa komisja ds. zaginięć osób



Chile – narodowa komisja prawdy i pojednania (1990-1991); komisja ds. więźniów
politycznych i tortur (2003-2005); w pierwszej komisji Pinochet wynegocjował, by
problem tortur, przemocy politycznej, w ogóle nie uwzględniać; dopiero w 2003
roku postanowiono go zignorować



Gwatemala – komisja wyjaśnień historycznych (1997-1999); komisja prawdy i
pojednania -Praca komisarzy i śledczych była wyjątkowo trudna



Peru – komisja prawdy i pojednania (2001-2003)

Często pojawia się model kaskady – państwa często chciały rozpoczynać od rozliczenia i
karania sprawców na drodze sądowej, wybierały model maksymalistyczny, a potem
stopniowo od niego odchodziły – przechodzono na komisję, a dopiero na końcu stawiano na
bezkarność. Łączono kilka strategii, w zależności od tego jaka była możliwość ogarnięcia

wojska.

Rzuca się w oczy znikomy odsetek osób, które doczekały się sprawiedliwego wyroku.
Przywódcy junty argentyńskiej mieli wyrok i zostali skazani. W Peru przywódca został
skazany za zlecanie zabójstw. To był proces niełatwy, obnażający słabości peruwiańskiego
wymiaru sprawiedliwości. Najpierw były problemy z ekstradycją byłego prezydenta Peru.
Fujimori jak odchodził, to przesłał rezygnację faksem z Japonii. Potem ubzdurał sobie, że
zostanie prezydentem Peru jeszcze raz. Najpierw prowadził kampanię z Japonii (skąd z
resztą pochodził), a potem przyjechał do Chile. W Chile władze go aresztowały – przebywał
w areszcie domowym. Proces trwał długo, natomiast ostatecznie udało mu się udowodnić
m.in. malwersacje finansowe, zlecenie zabójstwa grupy studentów szwadronowi śmierci.
Stwierdził, że po odsiadce i tak wystartuje w wyborach. Póki co jego córka startowała w

wyborach i mało głosów jej brakło do przejęcia władzy.

Okres wojen, dyktatur jest za nami. Może się wydawać, że prawa człowieka będą bardziej
respektowane, że zakończy się proces rozliczeń. W Gwatemali człowiek, który w latach 82 -
84 wymordował kilkadziesiąt tysięcy Indian, po oddaniu władzy został przewodniczącym
kongresu, a potem startował dwukrotnie w wyborach prezydenckich. Dopiero w ubiegłym
roku zapadł pierwszy wyrok w jego sprawie. W tym kraju osoba, która dopuszczała się

łamania praw człowieka i która była członkiem junty, nie powinna sprawować żadnej funkcji
publicznej. On działał normalnie. Wyrok nie jest prawomocny, więc na pewno będzie
odwołanie. W wielu przypadkach jest bezapelacyjne udowodnienie winy – wszystko można

potwierdzić, ale ludzie nie ponieśli kary.

Teoretycznie, po zakończeniu dyktatur powinno być lepiej. W miejsce przemocy ze strony
wojska, jest przemoc ze strony grup przestępczych, a przemoc ze strony wojska i policji
wciąż istnieje. Do dziś w Ameryce łacińskiej jest ogromny odsetek przestępczości. Wysokie
wskaźniki wynikają ze sposobu, w jaki władza postanowiła się z nią rozprawić. Przede
wszystkim trzeba mieć na uwadze bardzo represyjną politykę ws. grup przestępczych. Wciąż
mamy do czynienia z systematycznym nadużywaniem przemocy i łamaniem praw człowieka
przez funkcjonariuszy publicznych w związku z walką z przestępczością. Wciąż są doniesienia
o naruszeniach. Po pierwsze, w Ameryce ś rodkowej tolerowane są szwadrony śmierci. Są to
organizacje paramilitarne, które działają za przyzwoleniem władz i za ich przyzwoleniem
wykonują czarną robotę, której oficjalnie wojskowym nie wypada robić. Najczęściej
wykorzystuje się je do czyszczenia ul ic; to się dzieje za przyzwoleniem społeczeństwa – im
bardziej rośnie przestępczość, tym bardziej społeczeństwo jest liberalne w kwestii czystek :
bezpieczeństwo > demokracja. Szwadrony są często tworzone przez funkcjonariuszy,
oficerów, którzy niejako po godzinach swojej pracy idą w czynie społecznym, za prywatne
pieniądze – likwidują bezdomne dzieci, prostytutki, żebraków. Zajmują się usuwaniem
patologii z ulic. Np. właściciele sklepów zrzucają się na operację oczyszczenia ulicy, bo boją

się otwierać swoje sklepy.

Poza tym, wciąż mają miejsce egzekucje bez wyroku sądowego. Nie pozoruje się udziału
kogoś w jakiejś grupie, ale stawia się go pod ścianą i rozstrzeliwuje go, nie doprowadzając
go przed sąd. W ostatnich latach wskaźniki wykazują, że jest więcej egzekucji
pozasądowych, niż procesów sądowych. Kolejną kwestią jest nadużywanie władzy i
przemocy przez policję. Komisariaty to najmniej bezpieczne miejsca. Wciąż słychać
doniesienia o gwałtach i pobiciach. Dane dotyczące brutalności policji z roku na rok rosną.
Wojsko, policja, w wielu przypadkach, stosują środki nieadekwatne do zagrożenia. To
wynika głównie z poziomu wykształcenia i profesjonalizmu tych formacji, które odpowiadają
za bezpieczeństwo. Wg najnowszych badań, w Meksyku 70% funkcjonariuszy ma
wykształcenie podstawowe. Kilka procent nie ma w ogóle żadnego wykształcenia. Ok 5%
funkcjonariuszy ma wykształcenie wyższe. To oznacza, że funkcjonariusze nie rozumieją

prawa, nie mogą powołać się na przepisy. To powoduje brak zaplanowanej strategii.

Trzeba być bardzo naiwnym by wierzyć, że ktokolwiek zostanie rozliczony ze zbrodni. W
Brazylii nie rozliczono nikogo. Ani jedna osoba nie stanęła przed sądem. Lata lecą –

świadkowie się wykruszają. Okres rozliczeń był też robiony w konkretnych warunkach.

Międzynarodowa ochrona praw człowieka w tamtych czasach dopiero się rozwijała.

Ochrona praw dziecka



Dzieci żołnierze



Praca nieletnich



Dzieci ulicy

Udział dzieci w formacjach zbrojnych. Omawiając dokumenty składające się na obronę
prawną dziecka wskazywane były konwencje i protokoły zakazujące udziału w grupach
zbrojnych osobom młodszym niż 18 lat. Siły samoobrony, partyzantki – sprawa ma się
inaczej. Dopuszczały takie instytucie dzieci w formacjach zbrojnych za zgodą rodziców.
Zjawisko dzieci żołnierzy nie jest fenomenem tyko Ameryce łacińskiej. W każdym z regionów

to zjawisko wygląda inaczej.

Włączanie dzieci do wojny ma długą tradycję. W ostatnich latach zmienił się charakter
udziału dzieci i rola ich w formacjach zbrojnych. Kiedyś dzieci wykorzystywano głównie jako
zwiadowców, emisariuszy, dziś natomiast dzieci są w dużym stopniu wykorzystywane na
pierwszej linii frontu – biorą aktywny udział w walkach przy użyciu broni. W przypadku
zaangażowania dzieci do wojny dużą rolę odegrał rozwój technologiczny – stworzenie broni
lekkiej, którą łatwo przenieść i obsłużyć przez dziecko. Najgorszy okres w Ameryce łacińskiej
jest za nami – na masową skalę rekrutowano dzieci w przypadku wojny w Peru i w Kolumbii.

W Kolumbii to dalej działa, ale na zdecydowanie mniejszą skalę.

Na rekrutację nieletnich można wskazać



czynniki zewnętrzne (skłaniają formacje paramilitarne do włączania dzieci –
głównie liderzy tych ugrupowań zwracają uwgę na predyspozycje psychiczne i
fizyczne: dziecko musi być posłuszne, ślepo wpatrzone w a utorytet, łatwo nim
manipulować, dziecko nie nauczyło się rozróżniać dobra od zła; dziecko może
łatwiej przedostać się gdzieś w sposób niezauważony; od dziecka mało kto
spodziewa się agresji i przemocy; to cechy, które liderzy formacji podkreślają)



czynniki inne – ok 45% dzieci to rekrutacja dobrowolna, nie ma przymusowego
wcielania, a raczej z wcielaniem dzieci do oddziałów zbrojnych; dobrowolność
ogranicza się do tego, że albo dziecko będzie głodowało i będzie bite, albo pójdzie
do partyzantki; czynnikiem sprzyjającym jest chęć poczucia przynależności,
potrzeba identyfikacji, zbudowania własnej tożsamości; inna kwestia to budowanie
swojej pozycji, uzyskiwanie prestiżu i siły – dostęp do broni, mundur; wiele dzieci

ucieka z domu i wstępuje do partyzantki, bo ucieka od domowej przemocy i szuka

bezpieczeństwa

Dzieci wstępują, by pomścić śmierć członków rodziny.

WYKŁAD IX - 27.11.2014

Każdy z regionów ma inną specyfikę zjawiska dzieci – żołnierzy. Najwięcej dzieci służy
obecnie w Afryce i inaczej będzie wygl ądał proces rekrutacji, inaczej funkcjonowanie dzieci
w armii. TO, co wyróżnia latynoamerykański region, to wysoki odsetek dobrowolnych
wstąpień do armii, przy czym dobrowolność należy traktować jako brak alternatywy. Dzieci
nie idą służyć, bo lubią broń, ale zmusza je do tego sytuacja rodzinna, materialna – nie mają
innego wyjścia. Alternatywą jest życie na ulicy i popełnianie przestępstw, albo pozostanie w
domu i bycie katowanym przez rodziców. Organizacje paramilitarne w dużo mniejszym

stopniu wcielają na siłę.

Najwięcej dzieci służy w Kolumbii. Możemy wskazać dwie główne organizacje zajmujące się
rekrutacją: Zjednoczone siły samoobrony Kolumbii (FARC – służy ok 4000 dzieci) i
zjednoczone siły samoobrony (AUC – nieco ponad 3000). AUC działa za zgodą władz

państwowych. Państwo powołało AUC po to, by rozbić partyzantkę.

Proces rekrutacji FARC: można zidentyfikować całe oddziały dziecięce i oddziały, gdzie dzieci
pełnią funkcje dowódcze. ¾ całego składu tych formacji partyzanckich stanowią ludzie do 25
roku życia. Średni wiek rekrutacji to między 12 a 14 rokiem życia. W przypadku AUC to są

głównie dzieci w wieku 14 lat i osoby starsze.

W przypadku sił partyzanckich rekrutacja odbywa się na kilka sposobów. Obszar rekrutacji
dzieli się na prowincje i miasta. Na większą skalę rekrutuje się dzieci na wsiach. Na prowincji
głównie toczą się działania zbrojne i dzieci chcąc nie chcąc biorą udział w tych działaniach.
Najprostszy mechanizm to wykorzystanie propagandy, by przedstawić dziecku alternatywę
– w większości dzieci żyją w ubogich rodzinach, nie mają wykształcenia, rodzice są często
rozbite i patologiczne. Nie jest trudno zbudować pozytywną wizję. Przedstawiciel FARCu,
który przychodzi do wioski lub szkoły, przedstawia wizję, że po wstąpieniu do partyzantki
dziecko otrzyma wykształcenie i będzie objęte opieką. Poza tym, często partyzanci mamią
dzieci i rodziców obietnicami żołdu, który ma być wypłacany miesięcznie przez partyzantkę
na rzecz tego dziecka. Najczęściej żołd jest wypłacony jednorazowo przy okazji oddania
dziecka pod opiekę partyzantki. Potem temat się urywa. Wiele dzieci, a więcej rodziców,
traktuje służbę w partyzantce jako pracę. Drugi mechanizm to rekrutowanie dzieci z wiosek
w ramach mechanizmu haraczu – na terenach opanowanych przez FARC partyzanci
wchodząc do wioski stwierdzają, że są w stanie zagwarantować bezpieczeństwo w zamian

za jedno dziecko z rodziny. Często rodziny chcą mieć zapewniony spokój, bo nie mogą liczyć
na państwo. Może się zdarzyć, że dziecko poniesie śmierć, więc może się sta ć, że po jego
śmierci wciela się kolejne dziecko z rodziny. Trzeci mechanizm to przymusowe wcielenia do
sił partyzanckich na zasadzie łapanek w miastach czy większych wsiach, przy czym to jest

niewielki odsetek (14-16%).

Propaganda dokonuje się w przestrzeni publicznej – nawet w szkołach. Wszelkie formy
oporu i buntu są karane śmiercią (np. dyrektor szkoły został zabity za sprzeciw wobec

FARCu). Dziś FARC jest uznany za kontrowersyjną.

Rekrutacja do AUC: utrzymują, że nie prowadzą rekrutacji dzieci, ale pr awie połowa
członków obecnie to osoby nieletnie. Często, jeśli chodzi o rekrutację AUC, wykorzystuje się
propagandę na zasadzie prawa do zemsty. Wmawia się, że jak dokonają zemsty na kimś z
FARC, to poczują się lepiej.

Rzadko mówi się o sytuacji, kiedy dzieci służyłyby w armii kolumbijskiej. Armia kolumbijska
zaprzecza wszystkiemu. Rekrutacja nieletnich odbywa się zgodnie z przepisami, tylko i
wyłącznie za zgodą rodziców dzieci mogą służyć. To zjawisko jest dziś ograniczone tylko do
Kolumbii, bo obecnie tylko tam trwają konflikty. Dzieci żołnierze funkcjonowały też w
okresie wojny domowej w Peru. Tam Świetlisty Szlak rekrutował głównie przemocą.

Służba w partyzantce jest traktowana jako forma pracy nieletnich. Praca nieletnich dzisiaj
jest jednym z głównych problemów i wyzwań stojących przed władzami. Zgodnie z
konwencjami praw dziecka zakazana jest praca poniżej 18 lat, która mogłaby szkodzić
rozwojowi dziecka i szkodzić jego edukacji. Ustawodawca może zezwolić na zatrudnianie,
ale zakazuje się bezwzględni e pracy dzieciom poniżej 15 roku życia (głównie w sytuacjach

szczególnie szkodliwych).

Praca nieletnich dzisiaj to zjawisko występujące głównie w krajach rozwijających się. Na
pierwszy plan wysnuwa się zatrudnienie nieletnich w Azji, dalej w Afryce subsaharyjskiej,
oraz w Ameryce Łacińskiej. W tych kulturach inaczej podchodzi się do problemu praw
dziecka i do sprawy zarabiania przez dzieci na utrzymanie rodziny. Wiek dziecięcy nie jest
uznawany za szczególny, który by wymagał dodatkowej ochrony. To normalne, że im
rodzina ma więcej dzieci, tym więcej rąk do pracy. Zdając sobie sprawę z rozmiaru i
charakteru tego zjawiska, trzeba mieć na uwadze, że niezależnie jak byśmy nie patrzyli na
ten problem, ważny jest czynnik ekonomiczny. Wycofanie tylu dzieci z rynku pracy w krajach
rozwijających się skończyłoby się katastrofą dla rodzin. Praca dzieci niekiedy generuje nawet
¾ dochodu rodziny. Problem wycofania dzieci z rynku pracy nie jest sprawą łatwą, istnieje
spora zależność między utrzymaniem rodzin a wkładem dzieci w utrzymanie rodziców. Praca

nieletnich wiąże się ze stałym zatrudnieniem dziecka na jakimś stanowisku, niezależnie czy
ma to charakter formalny czy nielegalny. Dziecko musi systematycznie wykonywać jakąś
pracę.

Dzieci w Ameryce łacińskiej pracują na dobrą sprawę we wszystkich sektorach – produkcja,
przemysł, usługi, wydobywstwo etc. ¾ dzieci zatrudnionych jest w rolnictwie, niewielki
odsetek w innych gałęziach. Jeśli chodzi o formy zapłaty, to często jest to stawka rzędu 30
dolarów miesięcznie. W wielu przypadkach, zwłaszcza na plantacjach, dzieci pracują za
nocleg i wyżywienie. Zadłużanie dzieci to zjawisko szczególnie nasilone w rolnictwie. Często
popularną formą zapłaty jest przekazywanie pieniędzy ojcu. Każda praca w tych obszarach

generuje określone zagrożenia dla dzieci.



Rolnictwo – w kwestii pracy na plantacjach, w wieku 8 lat dziecko dźwiga
kilkudziesięcio kilowe wiadra czy skrzynki; praca przy narzędziach, które mogą
zrobić niechcący krzywdę; dzieci zbierały banany w Ekwadorze podczas
przeprowadzania oprysków; często zmusza się dzieci, by same te opryski
wykonywały. Praca przy wykorzystaniu noży, maczet to kwestia zagrożenia.
Najczęściej na plantacjach dzieci zaczynają pracę najwcześniej – w wieku 8 lat.
Często dzieci pracują za wyżywienie i nocleg, ale często porcje są tak głodowe, że
dziecko zmusza się do kupowania pożywienia na kreskę – zadłużanie i niewolenie
dziecka ma miejsce.



Górnictwo – Wykorzystywanie starych kopalń na nowo (Boliwia) – dzieci pracują w
warunkach strasznych. Muszą się przeciskać przez półmetrowe otwory, dostają
młotek i wiadro i muszą skuć skałę, a następnie muszą przetransportować swoje
złoża na zewnątrz przeciskając się przez wąskie szczeliny. Dzieci są malutkie,
dlatego się zmieści.



Przemysł – Meksyk, montownie: fabryki, które zostały utworzone przy granicy
meksykańsko amerykańskiej. Tam składa się produkty ze stanów. Po pierwsze,
dzieci pracują po 12 godzin codziennie, bez żadnego dnia przerwy, w ciężkich
warunkach przy chemikaliach, bez skracania czasu pracy (w takich samych
warunkach pracują kobiety w ciąży).



Usługi – należałoby wskazać kwestie pracy dzieci w charakterze służby domowej.
Ta praca niesie specyficzne zagrożenia. Dzieci pracujące w takim charakterze są
odcięte od świata, pracują 24/7. Nie ma mowy o edukacji. Dzieci najczęściej nie
wychodzą nawet poza dom czy posiadłość. Dodatkowo, zwłaszcza wobec
dziewczynek dochodzi do wykorzystywania seksualnego.
Praca dzieci na wysypiskach śmieci – te miejsca często stają się miejscami
zamieszkania.



Kolumbia – sektor rozrywki. Dzieci zmusza się do odgrywania przedstawień z
dzikimi zwierzętami.

Do tego wszystkiego dochodzi żebractwo. Nie można pominąć sektorów nielegalnych –
począwszy od handlu narkotykowego (rozprowadzanie narkotyków na ulice), po dziecięcą

prostytucję, generującą coraz więcej dochodów. Dzieci kosztują tam od 100 do 700 dolarów.

Handel dziećmi.

Bardzo popularne i duże zainteresowanie istnieje na dzieci w związku z nielegalnymi
adopcjami. Handluje się dziećmi do celów prostytucji i do adopcji, rzadziej na organy. W
latach 90 w Ameryce łacińskiej handel do celów adopcyjny działał mocno. Organizacje
porywały dzieci z ulicy albo ze szpitali, bezpośrednio po urodzeniu. Przestępcy byli na tyle
dobrze zorganizowani (różne szczeble – od pielęgniarek przez lekarzy po prawników). W
Meksyku w latach 90 ujawniono uprowadzanie dzieci do tych celów, oskarżono pielęgniarkę
– z jej zeznań wynikało, że dziecko po urodzeniu było odbierane matce po urodzeniu, potem
informowano matkę, że dziecko zmarło, dziecko w międzyczasie było już przekierowywane

do adopcji. Głównie sprzedawano dzieci do USA i do Europy.

Brazylia – 3000 dzieci trafiło do rodzin adopcyjnych w sposób nielegalny, głównie do Włoch
(mafia sycylijska).

Handel organami – w związku z uprowadzeniem dzieci nie można wykluczyć, że część z nich
była wykorzystana w ten sposób. Prawo zezwala na pobieranie narządów również od

dziecka (za zgodą rodziców).

Dzieci na ulicy

To jest problem dość powszechny, zwłaszcza w dużych aglomeracjach. Zasadniczo dzieci

żyjące na ulicy można podzielić na:



Bezdomne sieroty



Dzieci mieszkające na ulicy z rodzicami i rodzeństwem



Dzieci żyjące na ulicy, ale posiadające dom

W Ameryce łacińskiej w 40% obecność dzieci na ulicy jest konsekwencją przemocy domowej
i seksualnej, od której dzieci uciekają. Ulica jawi się jako lepsza alternatywa wobec
pozostania w domu. W związku z rozbiciem rodzin, dzieci czują się odrzucone i zaniedbane i
to je popycha do szukania wsparcia na ulicy. W Ameryce łacińskiej pobyt dziecka na ulicy
wiąże się z tym, że musi się ono utrzymać. Jest to powiązane z nielegalną pracą. Dzieci

wykonują tam różne czynności, od czyszczenia butów, przez mycie szyb w autach, zbieranie
śmieci, poprzez sprzedawanie różnych produktów. Powszechnym zjawiskiem są mali
sprzedawcy, wyposażeni w deskę na sznurku mają poustawiane różne produkty (można je
spotkać w autobusach, metrze, w przejściach podziemnych). To są najczęściej
zorganizowane grupy, które mają dorosłych opiekunów, którzy dają dziecku towar, który
dziecko musi spłacać.

Pobyt na ulicy to też większe ryzyko odniesienia urazów. Dzieci wcześnie zaczynają życie
seksualne. Brak opieki skutkuje różnego rodzaju chorobami. Oprócz tego, dzieci mają dostęp

do używek, narkotyków.

Dzieci nie mają dostępu do edukacji. Najczęściej podejmują się pracy zarobkowej, bo w
domu nie mają szansy na utrzymanie. Pracują na siebie i na rodzeństwo, rezygnując ze
szkoły.

Dzisiaj funkcjonują programy społeczne pomagające dzieciom wychodzić z bezdomności. W
latach 90 powszechnym rozwiązaniem stosowanym wobec dzieci była przemoc. Najbardziej
znany przypadek to zabójstwo w Brazylii pod kościołem grupy dzieci przesiadujących na
schodach. To jedyny przypadek, gdzie sprawcy zabójstwa zostali pociągnięci do
odpowiedzialności. To była sankcja mocno pokazowa. W 2002 roku w Meksyku – akcja
czyszczenia ulic w związku z wizytą Jana Pawła II. Władze postanowiły posprzątać na ulicach,
stąd decyzja, aby szwadrony śmierci usunęły bezdomne dzieci z ulic. Wiele dzieci zginęło, ale
organizowano sprawne łapanki i zwożono je do magazynów lub baz wojskowych, oraz
przetrzymywano przez ten czas pobytu. Podobne rzeczy miały miejsce przed mundialem,

gdzie likwidowano dzielnice nędzy.

Kwestia indiańska

Przyznawanie ludom tubylczym określone prawa – do decydowania o własnym rozwoju, do
edukacji na własnych warunkach, możliwości zachowania dziedzictwa kulturowego.
Konwencje stanowiły fundament, który dał możliwość rozwoju ruchów etnicznych w
Ameryce łacińskiej, przebudzenia w pozyskiwaniu tożsamości i walki o swoje prawa.

Powszechna deklaracja ONZ mówiąca o prawach ludów tubylczych z 2007 roku – USA i
Australia jej nie podpisały. Akty międzynarodowe dały podstawę przeprowadzenia
głębokich zmian jeśli chodzi o prawa ludności tubylczej w Ameryce łacińskiej. Kraje można
podzielić na trzy grupy:



Kraje wzorcowe – w najpełniejszy sposób przeniosły regulacje z poziomu
międzynarodowego do własnych porządków prawnych (Boliwia – Morales

skopiował deklarację i wkleił ją w konstytucję; ludność indiańska stanowi tam ¾
społeczeństwa) (Brazylia – ludność indiańska stanowi mniej niż 1% obywateli;
zmiany są dużo tańsze do przeprowadzenia) (Ekwador – blisko 50% społeczeństwa
to Indianie) (Peru – ok 50% stanowią ludy tubylcze). Często używa się pojęcia
narodów, zamiast grup etnicznych. Podkreśla to wagę znaczenia tych grup.



Kraje uznające, że Indianie mają jakieś prawa, ale konstytucje mówią o tym na tyle
ogólnie, że nie faworyzuje się grup etnicznych. Niestety, w części krajów ameryki
łacińskiej dalej istnieje przekonanie, że skoro jest równość wobec prawa, to żadnej
grupie etnicznej nie należy się szczególna ochrona. Tu zalicza się Salwador,
Kostaryka i Honduras.



Kraje totalnie ignorujące problem wieloetniczności – przede wszystkim wyróżnia
się Chile, Gwatemala (ludność indiańska stanowi 70%, a na poziomie konstytucji nie
gwarantuje się im ochrony prawnej; tam o Indianach mówi się w kontekście
folkloru; negatywna kampania podczas referendum – straszono ludzi, że hiszpański
przestanie być językiem narodowym)

Jeśli chodzi o relację władz z ludnością tubylczą ważne są trzy kwestie. Pierwszy obszar to
kwestia dostępu do surowców naturalnych, które znajdują się na terenach wspólnot
indiańskich. Zgodnie z regulacjami wewnętrznymi, z prawem międzynarodowym, istnieje
zasada, że państwo powinno konsultować każdą inwestycję na tych terenach. W praktyce
często władze w ogóle nie pytają o nic grup tubylczych i je wysiedlają. Tak zachował się
prezydent Garcia w 2007 roku nacjonalizując surowce naturalne. Często dochodzi do
matactw, korumpowania, przekupstwa wspólnoty do uzyskania zgody. Drugi obszar to
kwestia edukacji – Indianie mają prawo do edukacji międzykulturowej podkreślającej ich
wartości, a z drugiej strony twórcami tych programów są biali, społeczeństwo narodowe.
Indianie uczą się na zasadach władzy centralnej, nie na swoich programach, bo władza
uznaje, że wie lepiej. Trzecia sprawa to kwestia uznania prawa zwyczajowego przez ludy
tubylcze. Przyjęto, że jednak normami nadrzędnymi jest konstytucja w państwie. Tam gdzie
prawo zwyczajowe jest zgodne z nią, tam ok. Było dużo zabójstw dokonanych przez ludność

tubylczą na zasadzie prawa do odwetu.

TEST Z PYTAŃ OTWARTYCH I ZAMKNIĘTYCH – NIE DŁUGIE WYPOWIEDZI. OBOWIĄZUJE CAŁY

MATERIAŁ Z WYKŁADÓW: CZWARTEK 22 STYCZNIA 12:00

WYKŁAD X – 4.12.2014

Specyfika prawa muzułmańskiego. Historia i rozwój.

Aby mówić o prawach człowieka w Islamie, trzeba wiedzieć, co to jest prawo w Islamie i jako

ono jest. To prawo determinuje tam całe życie człowieka.

Ogólna charakterystyka prawa muzułmańskiego:



Szari’a – prawo islamu – pełny zbiór przykazań Boga, reguluje życia muzułmanina w
każdym aspekcie – religijna, świecka, polityczna, obyczajowa (szar – droga, droga
do wodopoju); Szari’a to drogowskaz, wskazówka



Fikh – nauka prawa muzułmańskiego. Tak naprawdę ten termin czasami
interpretowany jest jako prawo – jest to to, jak prawo muzułmańskie się rozwijało,
bo sama religia rozwijała się od nauki prawa



Ideał życia muzułmanina określony przez proroka Muhammada. Prorok jest w
Islamie postrzegany jako człowiek idealny. Wszystko co zrobił i powiedział jest
godne naśladowania. Każdy powinien dążyć do tego, aby swoim postępowaniem
jak najbardziej przypominać jego życie. To postępowanie proroka, jego czyny i
słowa składają się na sunnę (tradycję – i to również tradycja stanowi jeden z
elementów prawa muzułmańskiego).



Bóg jest źródłem wszelkiej władzy i sprawiedliwości. Ponieważ prawo
muzułmańskie jest prawem objawionym. Prawo zostało zesłane przez Boga
człowiekowi – Muhammadowi. On jest tylko przekazicielem woli Boga.



Wg doktryny sunnickiej prawo religijne zawarte w Koranie oraz sunna Proroka
współistniały z Bogiem od wieków. Zarówno Koran i tradycja, obok Boga
znajdowały się w Niebie – zmaterializowały się (objawienie – Koran; tradycja –
Muhammad) i odbiciem prawa religijnego jest spisany Koran.



PM obejmuje obowiązki względem Boga i człowieka, głównie wyznawcy. Różni się
od prawa kanonicznego, jak i świeckiego tym, że ono tak naprawdę obejmuje
wszystkie aspekty. Kto przestrzega tego prawa, osiąga pomyślność na ziemi i
zbawienie w życiu przyszłym. To, co nas złego spotyka, związane jest z tym, że nie
przestrzegamy tego prawa.



Prawo boskie jako szereg przykazań autorytatywnych > instruktywny przykład
świętego prawa (jednak i prawo żydowskie i chrześcijańskie kanoniczne różnią się
od niego – są bardziej jednorodne). PM obejmuje swym zasięgiem wszystkie
aspekty życia człowieka.



Islam i jego prawo oznaczał radykalną zmianę w życiu koczowniczych, pogańskich
Arabów. Zanim islam się w Arabii pojawił, najważniejsza dla arabów była

przynależność do plemienia. Islam zmienił to podejście. Wraz z nadejściem Islamu
nie było już tak bardzo istotne, ważni ejsza była przynależność do ummy –
wspólnoty wszystkich muzułmanów. To tak naprawdę była największa zmiana w
życiu arabów. Oprócz tego pewne zmiany dotyczące kwestii stricte religijnych



Początkowo PM nie było jednolite ani co do szczegółów, ani metod badawczych.
Różni mistrzowie „imamowie” – tworzyli to prawo prawnicy. 4 szkoły: hanaficka,
malikicka, szafiicka, hanbalicka.



Muhammad – prawodawca, sędzia i przywódca polityczny. W pewnym stopniu nie
wymyślił Islamu od tak, tylko był zaznajomiony z innymi reli giami, zasadami.
Chrześcijanie w Arabii żyli, żyli też żydzi. Muhammad wziął sobie trochę z jednej
religii, trochę z drugiej, okrasił to zwyczajami plemiennymi arabów i to, co mu
wyszło, to Islam. Dzięki temu elementowi arabskiemu, jemu pod koniec życia udało
się zjednoczyć wszystkie plemiona arabskie na półwyspie. Muhammad był od 622
roku władcą autorytarnym i skupiał w swoim ręku wszelką władzę.



Kalifowie sprawiedliwi i kontynuacja tradycji prawnej Proroka . Prorok nie
wyznaczył swojego następcy, a nikt nie cieszył się tak wielkim autorytetem, jakim
cieszył się Muhammad. 4 kalifowie rządzili w latach 622-661. Opierali się na tym, co
Prorok mówił i robił.



Umajjadzi (661-750) – ramy nowego, arabsko muzułmańskiego państwa. Po
podbojach nowa administracja wzorowana na bizantyjskiej. Po podbojach
kolejnych terenów, próbowano stworzyć jakieś zasady funkcjonowania państwa. W
momencie, kiedy podbijali tereny należące do Bizancjum, to zostawiali tam
administrację bizantyjską, nie zmieniali takich rzeczy. Ta adminis tracja, to prawo
działało. Jedynym minusem było to, że było państwo, był kalifat, ale on nie był
systemem jednolitym. Dopiero w trzecim i czwartym wieku hidżry (622) za
panowania kalifów abbasydzkich mamy do czynienia z próbami ujednolicenia
prawa muzułmańskiego na całym terytorium kalifatu abbasydzkiego (od Hiszpanii
po Indie). To przedsięwzięcie się częściowo powiodło. To nie było takie prawo,
jakim my je rozumiemy – to było prawo prywatnych uczonych. PM tak naprawdę
jest elementem bardzo ważnym. Jest to świat bardzo zróżnicowany pod każdym
względem. Prawo jest czynnikiem jednoczącym nawet dzisiaj podzielony świat.



Abbasydzi (750-1258) próby ujednolicenia PM



Uniezależnienie się PM



PM głównym czynnikiem jednoczącym podzielony świat islamu.



PM reprezentuje skrajny przypadek prawa jurystów – stworzone przez prywatnych
specjalistów



Społeczny charakter PM – wg tego prawa dobro jednostki jest drugorzędne. Na
pierwszym miejscu stoi dobro kolektywu, grupy. Jednostka musi się poświęcić na
rzecz grupy, w której żyje.



Najważniejsze pojęcia PM: źródła prawa – 1. Koran, 2. sunna (tradycja proroka
Muhammada; wszystko co zrobił, co powiedział, na początku było przekazywane
ustnie, a z czasem zostało spisane), 3. idżma (konsensus, idżma to zgoda uczonych;
Koran powstał w VII wieku i nie reguluje wszystkich praw, więc jeśli pojawia się
jakiś problem, to uczeni muzułmańscy się zbierają, debatują nad tym i na zasadzie
konsensusu, zgody uczonych, powstaje konkretne prawo), 4. kijas (analogia,
najpewniej przyjął się z prawa talmudycznego; kontakty homoseksualne między
mężczyznami są karane śmiercią, ale na temat kontaktów lesbijskich nie ma ani
słowa – można domniemywać, że te kontakty są dopuszczalne, ale jednak nie; na
zasadzie analogii – skoro mężczyźni nie mogą, to kobiety też nie ). Ponadto: szari’a
(szariat – pierwotne znaczenie to droga do wodopoju, obecnie używa się tego
pojęcia na określenie praktyki PM), droga do wodopoju

Prorok Muhammad i Koran



Islam w koncepcji muzułmańskiej jest trzecią i ostatnią religią objawioną, po
judaizmie i chrześcijaństwie. Jest najdoskonalszy.



Prorok Muhammad (ok. 570-632) zapoznał się w pewnym stopniu z
poprzednimi religiami. Objawienia proroka były krótkie, urywane,
bezsensowne. W medynie, kiedy był przywódcą, tak naprawdę te objawienia
skupiały się na prawie, systemie rządów. Od 622 roku objawienia są długie,
naprawdę miały sens.



Pod koniec życia Muhammad głosił ajaty (wersety) Koranu, które stanowiły
postanowienia prawne.



Różnorodna część Koranu . znajdziemy tam dogmaty wiary



Zasady, dogmaty wiary



Przepisy kultu religijnego (zakat, post, pielgrzymka do Mekki)



Przepisy moralne (uczy się szacunku do rodziców, zobowiązuje się do opieki
nad sierotami, nad wdowami)



Przepisy prawne zawierające podstawy prawa cywilnego i karnego (reguluje
sprawy związane z małżeństwem, rozwodem, dziedziczeniem)



Historie i legendy zaczerpnięte ze ST



Aluzje do wydarzeń historycznych dotyczących życia i działalności samego
Proroka . Jest też mowa o tym, jak Muhammad kochał kobiety i jak wygodnie

zmieniał prawo, by było jak należy.

Źródła prawa muzułmańskiego – ewolucja



Dawni Arabowie i prawo zwyczajowe. Arabowie przed Islamem wiedli życie
koczownicze, ich życie było ciężkie. Jednostka miałaby trudności, by przeżyć, więc
potrzebowała być członkiem jakiegoś plemienia, bo ono gwarantowało jej
bezpieczeństwo i możliwość przeżycia.



Organizacja rodowo – plemienna: opieka (himaja – człowiek, stając się członkiem
plemienia, otrzymywał opiekę, ale w zamian musiał robić coś na rzecz tego
plemienia), gościnność (dijafa), prawo azylu (dachala), pomoc w potrzebie (nadżda
– każdy, kto poprosi o pomoc, musi ją otrzymać)



Zwyczajowe prawo zemsty i prawo talionu. Jeżeli ktoś zrobił nam krzywdę, my
musimy tę krzywdę pomścić na zasadzie „krew za krew”. Prawo talionu – oko za
oko, ząb za ząb.



Uprzywilejowanie mężczyzn – nieograniczona poligamia, małżeństwa czasowe,
rozwód łatwy dla mężczyzny. Kobieta stanowiła wówczas komponent majątku.



Koran wprowadził ograniczenia jeśli chodzi o prawo rodzinne. Poligamia może
funkcjonować, ale tylko do 4 żon. Małżeństwa czasowe z doktryny sunnickiej w
prawie zostały zniesione. W szyizmie one wciąż funkcjonują. Muhammad
wprowadził narzędzie, które mocno hamuje narowistych mężczyzn, którzy by
chcieli się zbyt szybko i zbyt łatwo rozwieść. Mąż może rozwieść się z żoną 2 razy
bez problemu, po 3 razie to już słabo.



Uznanie tych praktyk prawnych sprzed islamu, które nie były z nim sprzeczne.
Koran zniósł prawo rodzenia dzieci do dołu. Jest wyraźnie zapisane, że zakazuje się
tego typu praktyk.



Dlaczego Koran nie jest kodeksem? Dlatego, że wszystkie kwestie prawne zajmują
tam tylko 1/10 całej treści tej książki. Poza tym, czasami objawienia są zbyt wąskie,
a czasami zbyt szerokie.



Esencję prawa zawierają inne, klasyczne dzieła. Chodzi tutaj o komentarze do
Koranu – Tafsir. Zdarza się, że na jeden temat jest kilka wykładni.



Koran i wersety znoszące (nasich) i znoszone (mansuch). Te wersy, które są
późniejsze, znoszą te wcześniejsze. Skąd wiemy, które są wcześniejsze, a które
późniejsze, jeśli Koran jest ułożony niechronologiczne? Najkrótsze przeważnie są
najwcześniejszymi, a najdłuższe są późniejsze, Medyńskie.



Tafsir – egzegeza Koranu



Odrębna klasa uczonych zbierała hadisy z życia proroka zapamiętane przez jego
towarzyszy. Tak tworzono sunnę, która stała się drugim źródłem prawa
muzułmańskiego.



Muhammad nie tworzył zwartego i pełnego systemu prawnego (jak rzymscy
prawnicy), podjęli się tego późniejsi prawnicy muzułmańscy. On był po prostu
prorokiem i wiedział, że to, co powie, nie będzie podlegało żadnej krytyce, ocenie.
Uznał, że nie ma sensu tworzyć jakiegoś spójnego systemu prawa.



Spójny system powstał w IX wieku naszej ery. Do tego czasu, sędzia po pierwsze
sięgał do Koranu, potem sunny, następnie własnej mądrej opinii – ra’j. Z czasem
powstały dalsze źródła pomocne: idżma (zgoda uczonych) i kijas.



Za Abbasydów dzięki idżmie asymilowano prawa miejscowe – tą drogą PM
wzbogaciło się o elementy prawa rzymskiego, bizantyjskiego, talmudycznego,
kanonicznego Kościołów wschodnich, perskiego, Sasanidów, np. zasada zgodności
uczonych wzorowana na rzymskim prawie opinio prudentium



Rozpatrywanie krzywd – kalif wyznaczał jeden dzień w tygodniu na takie audiencje



Pierwsi specjaliści PM pojawili się w VIII w w Kufie w Iraku i w Medynie i przy
pomocy wysiłku rozumowego (idżtihad) rozwijali PM



Zaczątki dawnych szkół prawnych (legendarni twórcy: np. w Kufie – Ibn Mas’ud, w
Mekce – Ibn Abbas, w Medynie – kalif Umar.



Asz-Szaf’i – twórca doktryny korzeni (usul al.-fikh). Doktryna korzeni – za
Abbasydów, jeszcze na początku, było tak, że prawo było niejednolite, na terenie
Egiptu za jakieś przewinienie była taka kara, a gdzieś indziej za to samo była inna
kara. Uznał Asz-Szaf’i, że nie można się posługiwać tradycją postępowania
poprzednich władców, bo najważniejsze jest postępowanie proroka. Uznał, że
Koran i sunna to jest to, co stanowi prawo. On nie stworzył swojej szkoły, ale ją
udoskonalili jego uczni owie, jednak jego uważa się za prekursora, prywatnego
prawa muzułmańskiego. Po nim było wielu.



Z sześciu szkół pozostały cztery, które do dziś zachowały swój prestiż pośród

sunnitów. Jest szkoła prawa szyickiego.

Główne działy prawa muzułmańskiego:



Prawo publiczne: państwo, teoria kalifatu oraz imamatu. Nie ma podziału na
władzę świecką i duchowną. Najwyższym autorytetem i źródłem prawa jest Bóg,
kalif lub imam to namiestnik na ziemi i w związku z tym należy temu kalifowi być
posłusznym. Gdyby nie istniała władza, na świecie zapanowałaby anarchia i
bezprawie. Władca powinien być wolny, zdrowy, moralny, uczony, oczywiście to
musi być mężczyzna. Kalif nie miał władzy prawodawczej, a tylko wykonawczą, bo
prawo jest Boskie.



Prawo karne – 3 kategorie przestępstw:

a. zbrodnie połączone z rozlewem krwi (kara – talion);

b. najcięższe sankcje karne za przestępstwa wobec Boga (apostazja,

bluźnierstwo, cudzołóstwo, picie wina – za to była kara śmierci lub
biczowanie; rozbój i kradzież – albo biczowanie, albo talion);

c. inne wykroczenia szkodzące społeczeństwu (więzienie, chłosta, zerwanie

turbanu publicznie, konfiskata mienia)

Muzułmanie dopiero w wieku XIII/XIV powstały opisy przestępstw. Grzywna była w
prawie absolutnie nieznana. Inicjatywa działania karnego zależy od ofiary i jej
spadkobierców lub innych muzułmanów. Jeśli ofiara nie podaje roszczeń, to nic się
nie dzieje, ofiara albo jej rodzina musi wyjść z propozycją wymuszenia
zadośćuczynienia.
Działanie publiczne wykonywane przez Kadiego – jak nasz sędzia; cywilne –
naprawienie szkody, tzn. jeżeli występujemy do kogoś, kto nas skrzywdził, aby on
(albo jego rodzina) nam za tę krzywdę zadośćuczynił. Przedawnienie
zadośćuczynienia możliwe jest po 10 latach. Za przestępstwa może odpowiadać
człowiek żyjący, będący w pełni władz umysłowych i fizycznych. Nieletni do 7 roku
życia jest całkowicie zwolniony, a młodociany w PM 15-18 lat częściowo jest
zwolniony od odpowiedzialności.
Nie funkcjonuje pojęcie usiłowanie, okoliczności łagodzące, obciążające,
kumulowanie kary. Recydywa do końca też jest nieznana – odnosi się tylko do
przypadku kradzieży.



Muzułmańskie prawo cywilne – trzy główne działy: sprawy osobowe, rodzinne,
majątkowe i dziedziczenia.



Różne podatki i daniny: zakat, charadż (podatek płacony przez innowierców),
dżizja (podatek osobisty – płaciło się za ochronę)



Prawo spadkowe; dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe (dziedziczą
potomkowie zmarłego, ale z krwi; żeński spadkobierca dziedziczy połowę tego,
co męski spadkobierca)



System sądownictwa (wcześniej arbitraż – dwie zwaśnione strony umawiały się ze
sobą na konkretnego arbitra, który rozpatrywał sprawę, bez względu na to, czy
wyrok hakama nam się podobał, czy nie, jeśli się na to zgodziliśmy, to musimy się
pogodzić z jego decyzją;, potem quadi – sędzia, rozjemca, notariusz, może być
wyłącznie nim muzułmanin mianowany przez kalifa lub gubernatora i jest mu
zależny; z czasem quadi miał prawo wydawania fatw)



Rola muftich – mufti to ktoś wyższy w hierarchii prawników muzułmańskich.

Stoi wyżej niż quadi. Mufti jest teoretykiem, może interpretować prawo.

Prawo muzułmańskie a prawo europejskie. Próby kodyfikacji



Wprowadzono europejskie kodeksy prawne – powstała dychotomia widoczna do
dziś



Turcja osmańska – połowa XIX wieku: Kodeks prawa cywilnego Medżelle (wg szkoły
prawnej Hanafickiej)



Egipt – 1875, trybunały sądowe mieszane, dwa kodeksy cywilne i kodeks karny
(adaptacja prawodawstwa Napoleona, ale z elementami szari’a)



W 1876r. ogłoszono pierwszą konstytucję w imperium osmańskim, Kanun-i-asasi,
zrywała z tradycją władzy muzułmańskiej.



W 1917r. kodyfikacja prawa rodzinnego w Turcji



W 1926r. nowoczesny kodeks cywilny wzorowany na szwajcarskim (świecki)



W Egipcie reformatorzy walczyli o uzdrowienie stosunków rodzinnych, polepszenie
sytuacji kobiet – podjęto reformy



W 1920 i 1929r. przepisy o małżeństwie i rozwodzie, zakaz małżeństw dzieci; wiele
reform egipskich wprowadzono w Sudanie



W Libanie nowy kodeks w 1947r, w Iraku w 1951r, w Syrii w 1953r.



W Magrebie wpływy francuskie oraz szkoła malikicka



W Indiach – mieszanka: szkoła prawna angielska i szari’a (po 1947r. w Pakistanie
nowoczesne prawodawstwo oparte na islamie)



W Iranie prawo szyickie



W Indonezji szkoła szafiicka, ale silniejsze prawo zwyczajowe i wpływy hinduskie. W
Indonezji religią jest agama jawa – zlepek religii, które na tym terenie
funkcjonowały



Arabia saudyjska – kolebka islamu. Pozycja religii jest bardzo silna, ponieważ
konstytucją i kodeksem jest Koran i sunna, a szkołą prawną jest zreformowana
szkoła wahhabicka. Dekrety królewskie pozostaj ą w zgodzie szkoły hanbalickiej.



Mimo wpływów europejskich, rola prawa religijnego jest bardzo ważna i ideały
szariatu stanowią esencję islamu i przedmiot badań islamistów.

WYKŁAD XI – 11.12.2014

Analiza wybranych dokumentów i studiów przypadku dotyczących łamania praw człowieka

w krajach muzułmańskich.



Powszechna deklaracja ONZ podstawą ochrony praw człowieka a prawa
muzułmańskie



1966 – Pakty Praw Człowieka a państwa muzułmańskie. Na niepodległość wybiła
się Tunezja, Algieria, Maroko, wtedy też Jordania podpisała pakty praw człowieka.



Jeśli chodzi o deklarację ONZ, to w 1946 roku żadne państwo nie oprotestowało tej
deklaracji, jedynie Arabia Saudyjska wprowadziła poprawki – art. 16 o wolności
małżeństwa i równych prawach małżonków oraz art. 18 o wolnośc i myśli, sumienia
i wyznania. Do art. 16 Arabia Saudyjska zgłosiła poprawkę popartą przez Syrię i
Liban, ws. Art. 18 uzyskała poparcie Indii i Pakistanu.



Turcja nigdy nie była i długo nie będzie państwem świeckim, dlatego można ją
zaliczyć do państw muzułmańskich. Państwa ratyfikowały PDPC.



Art. 3 o równości płci obecny w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i
Politycznych i Międzynarodowym Pakcie praw gospodarczych, społecznych i
politycznych – propozycja Bedii Afnan (jest Irakijką)



Konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet a państwa
muzułmańskiej – do prawie wszystkich punktów tych konwencji zgłosiły one
mnóstwo poprawek, jednak przyjęły ją w grudniu 1979 roku.



Poparcie państw muzułmańskich prawa do samostanowienia i klauzuli kolonialnej –
ta klauzula to zapis, który mówi o tym, że prawa człowieka obowiązują na
wszystkich terytoriach administrowanych przez sygnatariuszy



5 sierpnia 1990 – Kairska Deklaracja Praw Człowieka w Islamie. 45 ministrów spraw
zagranicznych z organizacji konferencji muzułmańskich podpisało tę deklarację.
Stanowi on intencje wszystkich sygnatariuszy, wypracowali oni wspólne podejście
do kwestii praw człowieka w Islamie



Intencja – dołączenie go jako aneksu do uniwersalnej deklaracji praw człowieka
ONZ



Deklaracja kairska w świetle prawa międzynarodowego nie jest wiążąca – ona
ilustruje postawę świata muzułmańskiego wobec praw człowieka. W tym
dokumencie znajduje się 25 artykułów



Najważniejsze stwierdzenia: art. 24- wszystkie prawa i wolności określone w tej
deklaracji są podmiotem prawa szariatu; art. 25 – szariat jest jedynym źródłem
odniesienia dla wyjaśniania bądź interpretacji wszystkich artykułów tej deklaracji



W preambule potwierdza się cywilizacyjną i historyczną rolę muzułmańskiej ummy,
uczynionej przez boga najlepszym narodem, który dał ludzkości uniwersalną i
dobrze zrównoważoną cywilizację. Tak naprawdę chodzi o to, że jeśli mówimy o
prawach człowieka w kontekście PDPC, to mówimy o jednostce. Natomiast w tej
deklaracji jednostka nie jest podmiotem – jest nim umma, wspólnota, kolektyw,
ona bierze swój początek jeszcze z tzw. Okresu dżahiliji, kiedy człowiek był częścią
całości i nie liczyło się jego dobro, a dobro ogółu. Można poświęcić jednostkę na
rzecz dobra wyższego ogółu.



Uznanie tylko praw wyszczególnionych w Koranie (art. 19 – nie może być innych
przestępstw ani kar, jak tylko te uwzględnione w Koranie; art. 2 – ochrona przed
krzywdą dla ciała jest gwarantowanym prawem, obowiązkiem państwa jest go
strzec, a zabronione jest jego naruszenie z powodów niewymienionych w szariacie



Koran – i nie pozbawiajcie nikogo życia, które bóg uczynił świętym, chyba że
zgodnie z prawem!; oraz – jeśli ktoś został zabity niesprawiedliwie, najbliższy
krewny ma prawo dokonać odwetu



Nie można kogoś pozbawić życia, ale można, jeśli zgodne jest to z prawem – z
Koranem – z szariatem. Jeśli jest to zgodne z prawem (np. trzeba oczyścić honor),
to ok



Art. 6 – kobieta jest równa mężczyźnie w ludzkiej godności (por. Koran 4:34 –
mężczyźni stoją nad kobietami ze względu na to, że Bóg dał wyższość jednym nad
drugimi



Islam – jedyna prawdziwa wiara; każda osoba jest odpowiedzialna indywidualnie, a
umma zbiorowo. To niebezpośrednio usprawiedliwia przestępstw. Jeśli ktoś czuje

się skrzywdzony, to sprawiedliwość ma większe znaczenie niż sąd

5 możliwych modeli relacji między prawami człowieka a islamem

1. Islam jest źródłem praw człowieka od początku, ale są inaczej rozumiane

a. Reprezentant: Pakistańczyk Abu al.-Ala Mawdudi. Uniwersalna

muzułmańska deklaracja praw człowieka oraz wspomni ana kairska
deklaracja praw człowieka w islamie (połączenie praw z głównych
międzynarodowych dokumentów z takimi konstrukcjami jak prawo
kobiety do zachowania czystości – to jest jej obowiązek). Prawa człowieka
są przywilejami Boga, ponieważ władza należy do niego

2. Prawa człowieka to element polityki kolonialnej i produkt zgniłego Zachodu

a. Taki pogląd reprezentowała delegacja irańska. Minister spraw

zagranicznych Iranu w 1993: niektóre państwa zachodnie chciały
rozszerzyć swój upadek społeczny i etyczny, do którego same się
przyznają, na inne społeczeństwa w pociągającym opakowaniu praw
człowieka (Homeini – Amnesty International to słudzy szatana). Władze
Iranu wciąż podtrzymują, że oni mają swoje prawa i resztę mają w dupie

3. Nie ma sprzeczności między islamem a prawami człowieka rozumianymi tak, jak w

PDPC

a. Zestawienie uznawanych za tożsame cytatów z Koranu i sunny z

dokumentami ONZ, np. hadis „nikogo nie należy karać ogniem”; Koran

17:70 (podróż nocna – o godności), 5::32 (stół zastawiony – prawo do
życia)

4. Dokonać reformy islamu

a. Propozycja, by w surowsze sury medyńskie stosować w czasie wojny, a

łagodniejsze mekkańskie w czasie pokoju

5. Konieczna jest sekularyzacja państw zamieszkanych przez muzułmanów

a. Niezbyt produktywne podejście. Nie da się zeświecczyć coś, co u podstaw

ma tylko religię



Strategia muzułmańskiego ruchu kobiecego



Podsumowując, nie da się łatwo powiedzieć, że prawa człowieka są zgodne z
islamem i vice versa



Pytanie, czy koncentrować się na dyskusji nad samą koncepcją praw człowieka, czy
też nad jej zawartością – poszczególnymi dyrektywami, np. zakazie tortur, prawem

do obrony przed sądem

Kara za apostazję



Koran a prawo muzułmańskie; szkoły: hanbalicka, malikicka, szafiicka – śmierć;
hanaficka oraz dżafarycka – uwięzienie aż do powrotu na łono islamu



Kobiety i kara – kobiety, ze względu na to, że są kobietami, istotami słabymi, nie
powinny być karane śmiercią (Sudan 2014: kobieta urodzona z matki chrześcijanki i
ojca muzułmanina, z punktu widzenia prawa muzułmańskiego dziedziczy religię po
ojcu; dziecko nie mieszkało z ojcem, ale z matką; kobieta wyszła za mąż za
chrześcijanina i przeszła na chrześcijaństwo, urodziła dwójkę dzieci i sobie o niej
przypomniano, że zdradziła islam; kiedy była w ciąży, zamknięto ją w więzieniu;
należy poczekać, aż się dziecko urodzi i wychowa w przeciągu 2 lat, można ją wtedy
skazać na śmierć; tylko w obliczu protestów organizacji międzynarodowych, ta kara
została zniesiona)



Tortury w celu wymuszenia powrotu do islamu. To jest oczywiście biczowanie,
gwałty (nie tylko na kobietach, ale i na mężczyznach)



Automatyczny rozwód z muzułmańskim małżonkiem, majątek rekwiruje państwo –
w celu ochrony małżonka muzułmanina, wymuszany jest rozwód i konfiskuje się
całe mienie osoby, która dokonała apostazji



Z obliczeń pani doktor wynika, że kary śmierci są często wydawane za apostazję,
natomiast rzadko do nich dochodzi. Około 20% osób zostaje poddane karze śmierci

– to najczęściej dotyczy Iranu i Arabii Saudyjskiej. To jest klasyfikowane jako te kary

przeciwko bogu i rzekomo społeczność międzynarodowa nie może się mieszać.

Zbrodnie honorowe



Motywacja – zmycie hańby nałożonej na rodzinę poprzez niewłaściwe zachowanie
jednego z jej członków (to może właściwie wszystko, zbyt zachodni styl życia, gwałt,
chęć samodzielnego wyboru partnera i inne powody)



Tradycja zjawiska – to jest proceder bardzo stary, starszy niż sam Islam. W Koranie i
w sunnie nie ma mowy o tych zabójstwach honorowych. Jednostka i jej zdanie i
dobro się nie liczy. Liczy się to, czego chce grupa. To działa ze względu na tradycję –
jeżeli społeczeństwo uzna, że rodzina została zhańbiona , to ta rodzina nie ma
życia, nikt im nie poda ręki i inne rzeczy. Aby żyć w tej społeczności, tę hańbę
należy zmyć poprzez eliminację tego zgniłego ogniwa,



Skala zjawiska (niedoszacowane 5 tys. rocznie; pozorowane wypadki – ok. 20 tys
rocznie). Był czas, kiedy Turcja aspirowała do UE – trzeba było coś zrobić z prawami
człowieka (surowsze kary dla wykonawców przestępstw związanych ze zbrodniami
honorowymi, ale to wcale nie zniwelowało zabójstw – pojawiło się pojęcie
samobójstwa honorowego).



Najwięcej zbrodni honorowych jest w Pakistanie, Bangladeszu, Turcji, Iraku,
Jemenie i w Maroko



Koran przewiduje kary za cudzołóstwo, ale to cudzołóstwo rozumiane jest jako
zdrada, wszelki seks pozamałżeński.



Warunki wymierzania kary – oboje sprawców (po 100 batów); cudzołóstwo musi
potwierdzone przez czterech męskich świadków. Wiedza sędziego – jest to często
wykorzystywane w sądownictwie Irańskim: nie ma świadków, oskarżony się nie
przyznaje, ale sędzia wie, że kobieta spała z tym mężczyzną i na tej podstawie
wymierza karę 100 batów.



Teoria a praktyka



Wykonawcy wyroku. W wykonaniu tego wyroku uczestniczy cała rodzina. Coraz
częściej wykonawcami wyroku są nieletnie dzieci – chłopcy, dlatego, żeby uniknąć
wymierzenia kary za popełniony czyn, natomiast jeśli zdarzy się, że karę wymierzy
osoba pełnoletnia, to organom ścigania też nie zależy do końca, aby złapać

sprawcę, a tym bardziej go ukarać

Tortury w Koranie i sunnie



Tortury usankcjonowane przez Koran w uzasadnionych przypadkach, np.
krzyżowanie lub obcinanie dłoni i stóp tym, którzy zwalczają Boga i jego posłańca i
starają się szerzyć zepsucie na ziemi (5:33), bicie po karkach i palcach (8:12)



W hadisach: opisy wyłupienia oczu zabójcom, obcięcia im rąk i nóg i zostawienie na
słońcu na śmierć, zakopania cudzołożnika i kamienowania, bicia niewolnicy w celu
wymuszenia zeznań, wycięcie języka, biczowanie za picie wina, zalecanie bicia
dzieci powyżej 10 roku życia, jeśli nie chcą się modlić



Tortury czekają też niewiernych po śmierci (żelazne rózgi z hakami, wrzątek lany na

głowę)

Tortury współcześnie



W niektórych krajach bliskiego wschodu są na porządku dziennym



Elektrowstrząsy, podtapianie, podpalanie, bicie, okaleczanie, usuwanie organów
itp.



Zbrodnie wojenne, okrucieństwo sił bezpieczeństwa w Iraku, Egipcie, Syrii, Libii (tu
również gwałty na masową skalę)



Wg niektórych uczonych szyickich więźniarki skazane na śmierć, które są
dziewicami, należy wcześniej zgwałcić

Infibulacja



Nazywana obrzezaniem kobiet



Brak uzasadnienia w Koranie



Praktykowana bez zasad zachowania aseptyki, bez znieczulenia i na osobie przed
osiągnięciem okresu dojrzewania



Celem jest zapewnienie wierności kobiety



Najbardziej znana przeciwniczka – somalijka Ayaan HirsiAli

Testy dziewictwa



Dziewictwo największą wartością kobiety



Irackie sądy – przymusowe testy na dziewictwo



Egipt podczas Arabskiej Wiosny



Samira Ibrahim – to ona przekazała informacje mediom, że została poddana testom

Sutra (małżeństwo ochronne)



Sutra – poślubienie bardzo młodych muzułmanek, gdy ich honor i życie jest
zagrożone



Konflikt w Syrii i odnowienie tego procederu



Zachęta ze strony niektórych duchownych muzułmańskich



Mahr – od 50 do 500 dolarów

Zakaz prowadzenia samochodu



W Arabii Saudyjskiej nie ma wprawdzie formalnego zakau prowadzenia
samochodów przez kobiety, ale praw jazdy wydaje się tam wyłącznie mężczyznom
(jedyny taki kraj na świecie). Wśród Saudyjek budzi to coraz więcej sprzeciwów –
przybrały one formę jazdy samochodami przez kraj, mimo gróźb zatrzymania,
utraty mienia i kar cielesnych (chłostę)



Zdaniem państwowej rady religijnej w Arabii saudyjskiej, uchylenie zakazu
prowadzenia pojazdów dla kobiet sprawi, że w kraju nie będzie już dziewic; kobiety
na stacjach benzynowych albo na światłach mogłyby zamienić parę słów z obcym

mężczyzną

Kanon ubioru



Na stworzenie kanonu ubioru pobożnych muzułmanów miały wpływ Koran oraz
sunna (głównie przekazy Aiszy, żony Muhammada, oraz opowieści o kobietach z

jego najbliższego otoczenia).Hadis: gdy kobieta dojrzeje

Wolność wyznania



Nie ma czegoś takiego jak wolność wyznania. Liczba chrześcijan drastycznie spada,
część ginie, a ta co nie zginęła, to emigruje do krajów Europy zachodniej. W
niektórych krajach jest zakaz zgromadzeń, zakaz modlitw, w AS nie można się

modlić publicznie

Wolność słowa



Nie ma wolności słowa. Wszystko jest mocno cenzurowane, nawet Internet.
Strony, jeśli są nieprawomyślne, to są blokowane. Muzułmanie nauczyli się
wszystkie blokady łamać. Jeśi blogerzy i dziennikarze piszą wbrew, to są

aresztowani, poddawani torturom

WYKŁAD XII – 18.12.2014

12.01 – 16:00 s. 308 zerówka

22.01 – 12:00 aula (przy bibliotece) I termin

Na zerówce – materiał z wszystkich wykładów

Rosja a prawa człowieka. Historia i współczesność

W historii Rosji brak koncepcji praw człowieka przysługujących jednostce „z natury”. Była co

najwyżej koncepcja praw nadawanych jednostce przez społeczeństwo i prawo.

Idea praw człowieka w Rosji kształtowała się w sposób odmienny niż na zachodzie. Aż do
XVIII wieku idea praw człowieka praktycznie się tam nie pojawiła. W historii dziejów Rusi
były takie momenty, kiedy pojawiały się twory państwowe przypominające r epubliki
miejskie, jak Nowogród, idea samorządności miast, wolności obywateli i handlu się
pojawiała. To, co miało stworzyć praktycznie system państwa rosyjskiego, to był system
państwowości stworzony w wielkim księstwie moskiewskim. Pod koniec XV wieku ks ięstwa
uzyskiwały niepodległość od zwierzchnictwa tatarsko moskiewskiego, system i ekspansja
terytorialna dowodzona z Moskwy przeszła na wszystkie ziemie ruskie. Władcy dążyli do
stworzenia państwa autokratycznego (w języku rosyjskim nazywa się to samodzierżawia).

Iwan III, Iwan IV groźny uznawani są za pomysłodawców.

To, co charakteryzowało ustrój państwa moskiewskiego to jest koncepcja, zgodnie z która
władca stoi ponad prawem. W historii Rusi np. nie było koncepcji związanej z silną
kodyfikacją prawa. To była tradycja prawa zwyczajowego, ustanowionego ad hoc przez
monarchę. Jak pojawiały się przepisy, to monarcha stoi ponad prawem.

Kwestia godności osobistej – wobec monarchy nie było osoby godnej jego. W państwie
moskiewskim nie było pojęcia godności os obistej należnej z tytułu bycia człowiekiem.
Podział stanowy – specyficzną formą ustroju jest zjawisko poddaństwa chłopów
sprowadzające się do tego, że chłop od końca XV do XVIII wieku miał odejmowane prawa.
Ostatecznie stał się on własnością ruchomą właściciela ziemskiego. Chłopa można było

sprzedać jako osobę.

Ruska prawda z XI wieku – za czyny poddanego odpowiada pan; dzieci chłopa porównuje się
do bydła. Sąd nad chłopek jest dokonywany przez sędziego, którym jest właściciel ziemski.
Katarzyna II wydała prawo zgodnie z którym poddany wnoszący skargę wobec sądownictwa
był za to karany zesłaniem na katorgę.

Specyfika religijna – brak tolerancji religijnej związanej z możliwością wyznawania innych
religii niż prawosławie. Rosja była traktowana jako terytorium kanoniczne kościoła
prawosławnego. Kiedy na obszarze Rosji znaleźli się przedstawiciele innych religii, byłą
tendencja nawracania na prawosławie. W XIX wieku zwalczano unitów, katolików. Były
prawa zabraniające żydom osiedlania się w głębi terytorium rosyjskiego. Idea wolności
religijnej trudno torowała sobie drogę.

Istotną rzeczą jest to, że historia Rosji obfituje w liczne przejawy opresji państwa wobec
mieszkańców. Okres Opryczniny był czasem stosowania okropnych okrucieństw. To było
terytorium wydzielone przez Iwana groźnego, na którym on sprawował władzę jako
bezpośredni władca tych ziem. Wysiedlono z tego terenu wojarstwo, panowano za pomocą
terroru, by zastraszyć ludność (nawet jako działanie zapobiegawcze). To była polityka wobec
Iwana IV by go zastraszyć. Iwan groźny stosował wycinanie mieszkańców całych miast, które

miały tradycje rządów obywatelskich. On chciał, by poprzez zastraszenie to zjawisko zanikło.

Idea praw człowieka na terytorium państwa moskiewskiego przewijała się z zachodu i była

wdrażana odgórnie.

Wiek XVIII i cesarzowa Elżbieta, potem Katarzyna II. Manifesty oświeceniowe:

Elżbieta I była zwolenniczką zniesienia kary śmierci (brak pochwały wojarów – stwierdzono
że to nie do przyjęcia na tym terytorium tak konfliktogennym). Katar zyna II chciała chłopom
nadać wolność i prawo do samostanowienia (to też nie spotkało się z radością; Katarzyna II
musiała wydać prawo, które ograniczało prawa chłopów pod opresją szlachty). Władczynie
oświecone odpowiadały temu prądowi, nawet jak to stało w sprzeczności z opinią
społeczeństwa.

XIX wiek i wielkie reformy cara Aleksandra II po przegranej wojnie krymskiej.

1861 – zniesienie poddaństwa chłopów. Mieli oni formalnie prawo robić ze sobą, co chcą.
Nie wiązało się to z uwłaszczeniem. Również za czasów powołano niezależne, przysięgłe
sądownictwo. Te prawa pojawiły się w momencie, kiedy społeczeństwo przesiąkło ideałami
zachodniej Europy i demokratyzacji. Pojawiła się warstwa inteligencji, która uważała, że
poddaństwo jest czymś nieludzkim. Kiedy pojawiło się niezależne sądownictwo, sądy często

uniewinniały zamachowców, nawet tych, którym się udało dokonać zamachów.

Specyfika kary śmierci – w Rosji rzadko stosowano karę śmierci np. za gwałt, morderstwo
czy rabunek. Kara śmierci była za zdradę stanu, ale nie za zbrodnie przeciwko jednostce.
Statystycznie, w wieku XIX liczba wyroków śmierci była 10krotne mniejsza niż np. w wielkiej
Brytanii i 20krotnie mniejsza niż w USA. Zamiast kary śmierci stosowano piętnowanie,

okaleczanie, więzienie (katorga), chłostę. Dlaczego zdrada stanu była czymś, co mogło
skutkować karę śmierci? Przywiązywano niską wagę do życia przeciętnego obywatela. Jego
życie miało wartość trochę pragmatyczną, użytkową.

Manifest konstytucyjny Mikołaja II 17.10.1905.

Rosja wyprzedziła świat zachodni jeśli chodzi o humanitarność wymiaru sądowniczego.

W 1905 Mikołaj II został zmuszony do proklamowania manifestu nadającego praw
obywatelom. Powołana została duma państwowa (parlament), która miała być władzą
ustawodawczą. Przyznano praw do wolności słowa, zrzeszania się. Wcześniej to nie istniało
– ta wolność polityczna, ruchy polityczne były nielegalne. Manifest nie był wydany z dobrej
woli Mikołaja, a dlatego, że został zmuszony. To odbiło się na egzekwowaniu tych praw.
Złagodzono cenzurę, pojawia się rozkwit piśmiennictwa krytycznego wobec władzy. To był
jaśniejszy okres wolności słowa. Mikołaj nie chciał by to prawo dłużej funkcjonowało, działał
w złej wierze. Dumy były rozwiązywane, powracano do polityki autorytarnej. Rewolucja

1917 – system się nie sprawdził.

Specyfika władzy w Rosji porewolucyjnej. Idea samej rewolucji rosyjskiej

Idea rewolucji lutowej z 1917 – idee związane z wprowadzeniem Rosji jako republiki
parlamentarnej. Rewolucja październikowa – idea praw człowieka bardzo specyficzna.
Dyktatura proletariatu, miast i wsi, a z drugiej strony wiązało się to ze specyficznym
sposobem rozumienia jednostki. Jednostka była traktowana jako pochodna wspólnoty.
Prawa jednostki miały być do, a nie od. Jednostka nie miała mieć prawa do wolności
sumienia, słowa, ale np. do dobrobytu (prawo ekonomiczne, do nadania ziemi – to było to,
co miało pociągnąć masy ludowe, by się cieszyły ustrojem). Na początku r ewolucji
październikowej bolszewicy mówili o innych wolnościach, np. sumienia czy religii, to miało
przyciągnąć ludność prześladowaną, np. katolicką. Mówiono o prawach narodów Rosji do
samostanowienia czy autonomii wobec państwa. Później w radzieckim państwie powstały
republiki (ZSRR – 16 republik i liczne podjednostki). W praktyce było to fasadowe. Ludom,
który rządzi jest lud, którego nazwa istnieje w nazwie republiki, ale aparatem państwowym
rządzili Rosjanie etniczni i to był system mocno scentralizowany. Nic nie mogło się dziać bez

zgody Moskwy.

Państwo radzieckie żyło w schizofrenii. Teoretycznie najbardziej przestrzegało prawa
człowieka jeśli chodzi o konstytucje. Praktyczna strona – państwo nie przestrzegało praw
człowieka, praw spisanych. Były wybory, ale w praktyce osoba głosująca miała nie skreślać
żadnego nazwiska na liście. Nikt nie miał prawa nie pójść na wybory. Były partie satelickie,
nie było możliwości dyskusji z programem politycznym, który był związany z komunizmem.

Człowiek nie głosuje po to, by mu było lepiej, ale by działo się lepiej ojczyźnie i Stalinowi.
Obywatele mają pracować, by towarzysz im podziękował. Naród i partia są jednością. Lenin
= partia. Utożsamiano idee z jedną osobą. Praca na rzecz innych, przy wykopkach – to się

liczyło. Oczywiście w teorii było to dobrowolne, w praktyce ludzie nie mieli wyjścia.

Rewolucja październikowa

W czasach komunizmu, zwłaszcza w okresie pierwszym pojawiły się twory pozasądowe. To
były organy pozarządowe. Z prawem ludzie mogli nie mieć nic wspólnego, bardziej
podejmowano decyzję „na pałę”, jak komuś z oczu patrzy. Członkowie trybunału dostawali
np. nakaz wydania pewnej ilości wyroków śmierci – nie było wyjścia ominięcia tego. Istniało
pojęcie wroga potencjalnego, który jest wrogiem kla sowym, bo z przyczyn obiektywnych,
będąc burżujem zagraża się, uciska masy pracujące. Wrogowie klasowi byli karani za
przynależność do klasy społecznej. Byli wrogowie niepewni, wrogowie narodu.

Niewspółmierność winy do kary – sądownictwo Lenina i Stalina było surowe. Gdy był głód w
1932 wydano prawo kłosa – kradzież zagrożona była więzieniem (10 lat) lub śmiercią.
Oskarża się władze radzieckie, że władze powodowały strukturalny głód w różnych częściach
kraju, by dyscyplinować ludność w latach 1932-33 (zginęło 20% chłopstwa przez tę politykę
przejmowania zasobów chłopskich).

W Rosji radzieckiej trudno mówić o wolności słowa. Chłopi rzekomo się sami zgłaszali do

kołchozów, tak naprawdę nie mieli wyjścia.

Masowość represji – gułag (oficjalnie od 1929) funkcj onował do lat 60, ale najbardziej
funkcjonował w latach 30 i tuz po wojnie. To były represje na ogromną skalę. Do łagrów
mogło trafić nawet 28 mln ludzi. Oficjalnie mówi się, że zginęło tam 3 mln osób, ale jest to
mocno zaniżony wynik.

W teorii państwo radzieckie wywyższało jednostkę ludzką, która miała być jednostką
najwyższą wg konstytucji. Konstytucja z 1936 – w przeddzień wielkiego terroru, wydana
przez Stalina, była najbardziej liberalna. Wprowadzała prawo do odpoczynku, urlopu dla
pracującego ludu. Było to nowum w tym okresie. Artykuły przeczyły praktyce (art.111 – we
wszystkich sądach postępowanie ma charakter publiczny, oskarżony miał prawo do obrony
– adwokaci to inna sprawa, były sądy „pod publiczkę”; art. 127 – nietykalność osobista).
Wprowadzono równość wobec prawa. Stalin tłumaczył, że w USA jest segregacja rasowa, a
w ZSRR wszyscy są równi. Gwarantowano wolność słowa, prasy, pochodów publicznych.

Czasy stalinowskie i leninowskie uważa się za okres, kiedy państwo było totalitarne. Rok
1953 – umiera Stalin. Okres między 53 a 91 t okres kiedy ustrój jest autorytarny. Nie ma

strukturalnych prześladowań, nie ma surowego ustawodawstwa. Pojawia się inny sposób
represji – np. zjawisko, że osoby z inteligencji myślący inaczej byli zamykani w
psychiatrykach jako osoby mające problemy umysłowe. W tych zakładach super nie było –
były elektrowstrząsy. Prawo przeciwko pasożytom społecznym (uchylającym się od pracy) –
było wymierzone w intelektualistów, którzy nie mogli znaleźć zatrudnienia. Mówiono o
karach więzienia dla tych osób (1961 – dopiero z końcem ZSRR zostało zniesione).

Konstytucja z 1977 – mówiła o osiągnięciu etapu państwa socjalistycznego. Podkreślano
zdobycze socjalne, które państwo radzieckie osiągnęło. W tej konstytucji prawa polityczne i
inne zostawiono, wszystko super. Rok 1977 – wówczas ZSRR był bardziej otwarty na
społeczność zachodnią, w tym okresie po konferencji helsińskiej poświęconej prawom
człowieka i konwencji, którą podpisało ZSRR. Organizacje mogły się powoływać na te

konwencje.

Należy przyznać, że osiągnięciem ZSRR było to, ze podwyższono statut materialny,
ekonomiczny dużym warstwom ludzi na skalę nienotowaną wcześniej. Los chłopów
polepszył się w stosunku do czasów carskich. Bezpłatne szkolnictwo, służba zdrowia, urlopy,
każdy miał prawo do pracy i ta praca była dla każdego. Ludzie dostawali mieszkania,
zakładano że to państwo miało się o to zatroszczyć. Ludzie nie płacili podatków. Nie było
wielkiej dywersyfikacji. Poziom minimum socjalnego był zapewniony. Pewien poziom
stabilności musiał być. Nostalgia Putina za ZSRR to czas tęsknoty za stabilizacją społeczną.
Jeśli ktoś był w partii, był uprzywilejowany, mógł awansować w pracy, dostawał nagrody,
wpływy na zakupy, dostęp do towarów zachodnich. Przez spory okres czasu żyło się go rzej
niż na zachodzie czy USA. Opatrzenie rynku nie było wielkie, ale kryzys ekonomiczny do lat
80 nie pojawił się.

Okres pierestrojki Gorbaczowa – 1985.

Miał on plan przebudowy państwa. Miała być możliwość współdecydowania przez sam
zarząd i przez pracowników jaką politykę będą wdrażać. Wprowadzono wolności słowa.
Ludzie dawniej prześladowani mogli pokazać świadectwo swojego prześladowania. Ludzie
innych wyznań mogli chodzić do kościoła. Hasła własności lepiej brzmiały od Gorbaczowa. W
praktyce, kiedy nastąpiła awaria reaktora w Czarnobylu, w reakcji na nią rząd nie

poinformował obywateli o tym.

Kryzys ekonomiczny pod koniec lat 80 przyczynił się do dużej utraty autorytetu przez
władzę. Główną przyczyną kryzysu był kryzys ekonomiczny, w mniejszym stopniu to były
hasła, że prawa polityczne nie są przestrzegane. Hasła wolnościowe, decentralizacyjne były
bardziej odgórnie sterowane, w mniejszym stopniu były oddolnie przyjmowane przez

samych Rosjan. Często hasła o przywróceniu praw człowieka wiązały się z has łami
nacjonalistycznymi. Ruchy decydenckie były słabo rozwinięte w porównaniu z polską,
Węgrami czy Czechosłowacją.

WYKŁAD XIII – 8.01.2014

1988 – 1991 – działalność Komitetu nadzoru konstytucyjnego

Doprowadzenie do ratyfikacji pierwszego protokołu dodatkowego do międzynarodowej
konwencji o ochronie praw obywatelskich i politycznych, który umożliwiał wnoszenie

indywidualnych skarg do komitetu praw człowieka przy ONZ.

Rozbieżność między teorią a praktyką

Formalno prawnie federacja rosyjska ma w konstytucji z 1993 zagwarantowane wszystkie
możliwe prawa człowieka, które ONZ ustanowiło. Co jest ciekawe, w odróżnieniu od
konstytucji z czasów ZSRR, kiedy również podkreślano, że osoba ludzka jest istotna, artykuł 2
mówi, że człowiek jest wartością najwyższą. To podkreśla rolę praw jednostki. Kolejną
różnicą jest mowa o tym, że prawo międzynarodowe ma wyższość nad prawem
wewnętrznym. Osoby pokrzywdzone mogą się udać do organów międzynarodowych
(komitet praw człowieka, trybunał praw człowieka). Rosja podpisała trakta ty
międzynarodowe. Rosja została przyjęta do raty Europy w 1996 – kolejne powiązanie z
instytucjami międzynarodowymi. Określa siebie jako państwo demokratyczne z systemem
prezydenckim. Jeśli chodzi o sferę praktyki, realizowania swobód demokratycznych, wygląda

to trochę inaczej.

Należy określić różnicę między czasami Jelcyna a objęcie rządów przez Putina.

Za Jelcyna pluralizm był większy. Przeciwnicy mówią, że to było spowodowane słabością
Jelcyna, niemożliwością powstrzymania decentralizacji. Pluzem była możliwość głoszenia
innych opinii politycznych, powstawania organizacji sprawdzającymi pracę rządu (np. rada
federacji zrzeszająca gubernatorów; w dumie istniał pluralizm; był podział mediów).
Stworzono silny system oligarchów, którzy potrafili wpływać na Jelcyna. System władzy był
rozproszony. Cezura roku 2000 – od tego momentu można mówić o coraz większej
centralizacji władzy (Putin). Prawo musi być przestrzegane, by nie było anarchii.

Cenzura mediów – wszystkie ogólnopaństwowe stacje TV są upaństwowione, wszystkie
przekazy są wytyczone, dyktowane przez władzę. Jest wytyczone co można mówić o
politykach, a co nie. Nie należy mówić o kandydatach do różnych urzędów państwowych

niezwiązanych z kampanią wyborczą.

Ograniczenie prawa do zgromadzeń – są coraz bardziej ograniczane. Zgromadzeń nie można
ustanawiać w żadnych miejscach w okolicy władzy wykonawczej (Kreml, budynki rządowe).
Procedury związane ze zgodą o przeprowadzenie zgromadzenie mogą się ciągnąć długo,

zakończyć decyzją odmowną.

Organizacje pozarządowe – organizacje są piątą kolumną > są finansowane z środków
zagranicznych, przez to zachód chce podważać władzę państwa. Jest coraz większa kontrola
tych organizacji w związku z tym. Finansowane z zewnątrz muszą przedstawiać
sprawozdania finansowe. 2012 – uchwalono ustawę, która nakazuje wszystkim
organizacjom pozarządowym wspieranym przez zagranicę, mają się rejestrować jako agenci
zagraniczni. Ma to złe konotacje językowe. Wówczas nastąpiła nagonka antyamerykańska,
została uchwalona uchwała Jakodlewa w odpowiedzi na śmierć rosyjskiego chłopca
adoptowanego przez parę amerykańską. Dziecko umarło zostawione w samochodzie –
skutek: zakaz adopcji dzieci rosyjskich przez pary amerykańskie. Są też zapisy, że organizacje

finansowane przez USA są zakazane.

Wolność słowa – w 2012 roku weszła w życie ustawa dot. szpiegostwa i zdrady stanu
przeciw transferowi międzynarodowemu informacji. To prawo istniało wcześniej. Na
początku lat 90 był proces o zdradę stanu reporterowi, został oskarżony o przekazywanie
tajnych informacji zachodowi. Wyrok w jego sprawie padł w 1997 – 4 lata więzienia.
Miedwiediew w 2011 wycofał ważność tej ustawy.

Ustawa o zniesławieniu – była kwestia tego, czy ta ustawa powinna zostać zniesiona (tak,
2011), potem przywrócona przez Putina. Przywrócenie było istotne, bo toczył się proces
polityczny wytoczony przewodniczącemu organizacji Memoriał, Orłowowi, który oskarżył
prezydenta Czeczeni o doprowadzenie do morderstwa działaczki Memoriału. W efekcie tego
stwierdzenia, prezydent podał go do sądu. Taki proces skutkuje wyrokiem. To było istotne,
czy za zniesławienie można skazać kogoś, czy nie. Okazało się, że tak. Na grzywnę skazano
znanego prawnika rosyjskiego, który przewodniczył procesom przeciw Putinowi w 2012.
Nazwał jedną rosję partią oszus tów i złodziei. Został podany do sądu przez jednego z
przedstawicieli partii i skazany na karę grzywny.

Obraza uczuć religijnych – proces organizacji Pussy Riot. Dokonały pewnej demonstracji
swoich uczuć przeciwko Putinowi. Występ został nagrany. Przez administrację cerkiewną
zostały wyrzucone (były 3). Występ trwał krótko, ale miał silne konsekwencje. Zakończył się
proces tym, że kobiety zostały skazane na 2 lata więzienia w obozie pracy. 4 miesiące przed
terminem zostały zwolnione z więzienia. Istnieje ustawa dot. wolności sumienia i wyznania
(1997). Pojawiają się w niej „rdzenne religie””, wśród których jest prawosławie, judaizm,

buddyzm i islam. Ustawa ta dyskryminuje kościół katolicki.

Homoseksualizm – 2013 przyniósł oprócz propagandy medialne, również ustawę

zabraniającą propagowanie homoseksualizmu wśród nieletnich.

System sądowniczy w Rosji jest nastawiony przeciwko jednostce. To system władzy, która
nie jest niezależna. Władza sądownicza od czasów radzieckich i wcześniej traktowana jako
przybudówka władzy wykonawczej. Nie ma niezawisłego sądownictwa. Jest telefoniczny
wymiar sprawiedliwości – ktoś dzwoni i mówi jaki ma być wyrok. W czasach radzieckich
sądownictwo ma charakter służebny wobec partii i ideologii. Prawo działało wstecz.
Sędziowie znacznie są rekrutowani spośród funkcjonariuszy organów ścigania, sekretarzy
sądowych, często niewykształconych. Wprowadzono ławników, tylko że sprawy
podejmowane przez nich stanowią niewielki odsetek spraw. Sprawy karne są decydowane
przez jednoosobowego sędziego. Sprawy karne często są traktowane instrumentalnie –
osoby niewygodne kremlowi dostają zarzuty, chociaż chodzi o przeciwnictwo polityczne.
Mówi się o więźniach sumienia. Chodorkowski został aresztowany w 2003 roku – oskarżono
jego przedsiębiorstwo naftowe o niepłacenie podatków, o oszukanie skarbu państwa na 30
mld dolarów. On stwierdził, że nie chodziło wcale o niepłacenie podatków. Każdy
wykorzystywał luki prawne. Akurat on wpadł – ordynacja podatkowa jest ogarniana w
dziwny sposób (jego słowa do Putina). Został wzięty pod lupe fiskusa, kiedy stworzył instytut
wsparcia młodzieży poprzez programy edukacyjne „Otwarta Rosja”. Obawiano się, że będzie
chciał się dobrać do władzy. Proces skończył się w 2005 – skazano go na 8 lat więzienia.
Kiedy zbliżył się koniec kary, nagle w 2009 dostał kolejny, bezsensowny zarzut, o kradzi eż
krowy należących do spółek swojej firmy. Nie stwierdzono jak to zrobił. Wyśmiewano
nieudolność tego oskarżenia. W 2013 został skazany na 13 lat więzienia, i w tym samym

roku nagle z decyzją Putina został zwolniony łaskawie.

Ustawa Magnickiego – wykrył on nadużycia finansowe w ministerstwach Rosyjskich. Został
zamordowany. Władze USA ustanowiły ustawę, która zakazywała wjazdu na terytorium USA

osobom odpowiedzialnym za jego śmierć.

Idea prawna, np. zakłada wysokie wyroki kary za drobne przestępstwa (np. w sklepie) –
może się to skończyć wyrokiem więzienia długoletniego (od 3 do6 lat za kradzież bochenka
chleba). idea kary jest ponad ideą resocjalizacji. Odsetek wyroków uniewinniających wynosi

około 0.8 %.

Kara śmierci została zniesiona z 1996 - moratorium. To nie zmieniło tego, że kara śmierci

dalej jest praktykowana. To jest moratorium, a nie wprowadzenie fizyczne tego prawa.

System więziennictwa – naginanie prawa, działania poza prawem. Aresztowania następują
bez wyroku. Zeznania są wymuszane torturami (nie tylko Czeczenia, ale i Rosja; na ok 700

więzień, w 40 stosuje się tortury). Są niskie standardy życia więziennego. Na gruźlicę jest
5krotnie większe zachorowanie niż u reszty społeczeństwa. Władze rosyjskie chciały
poprawić sobie PR i jest słynne wi ęzienie Biały Łabądź, gdzie są prowadzone wycieczki
szkolne, by pokazać , że wcale w więzieniach nie jest źle. Chodorkowski dopiero w 2013
wyszedł z łagru – warunki sanitarne były bardzo kiepskie. Nie dawali dostępu do rodziny, do
środków masowego przekazu. Problem przepełnienia więzień nie może być rozwiązany w
sposób prosty, bo jest dużo więźniów – ok 1 % populacji Rosji siedzi w więzieniu. Pieniądze
dawane na jedzenie czy na poprawienie warunków sanitarnych są rozkradane przed
administrację więzienną. Na jednego więźnia przypada w praktyce poniżej 2m2, powinno
być 4. Zgodnie z prawem oskarżeni powinni odbywać karę w regionie zamieszkania, w

praktyce są wywożeni na Syberię – oddzielenie od rodziny.

Zjawisko „diedowszcziny” – fala w wojsku. Stanowi pewną s pecyfikę rosyjską. Prowadzi ona
do samobójstw. W Rosji jest czarny PR związany ze służbą wojskowych – rodzina zrobi

wszystko, by wykupić się z poboru do wojska, a idą Ci, którzy nie mają pieniędzy.

Zbrodnie wojenne – Czeczenia. Czystki, najazdy na ludność cywilną, zastraszanie,
aresztowania. Płk Jurij Budanow – skazano go jako pierwszego oficera za zbrodnie wojenne
w Czeczeni. W 2000 dokonał najazdu na wioskę Tange, uprowadził 18 letnią dziewczynę,
tam w swojej kwaterze ją niby przesłuchiwał – w efekcie przesłuchania kobieta została
zgwałcona, uduszona, a potem zakopana w ziemi. Jeden z podwładnych ujawnił sprawę
dowództwu. Proces długo się toczył. W 2003 roku został Budanow skazany na 10 lat
więzienia, tylko że w 2009 został ułaskawiony. W 2011 został zastrzelony w Moskwie przez
czeczeńskiego zamachowca – zemsta za zabójstwo i nie odbycie pełnej kary. Efekty –
miejsce jego zabicia stało się miejscem pamięci narodowej. Budanowa pochowano z

honorami wojskowymi, stał się bohaterem. Jego zabójca został skazany na 15 lat.

Idea praw człowieka jest traktowana jako idea drugorzędna. Na pierwszym miejscu jest
stawiane bezpieczeństwo, bo Rosja jest krajem niebezpiecznym, więc musi być porządek,
żeby nie było anarchii i żeby pensje wpływały na czas. Rosjanie czują bra k bezpieczeństwa,
oparcia, świadomość, że zwykły obywatel niewiele może. Rosjanie niekoniecznie odczuwają,
że organizacje mogą coś zdziałać. Społeczeństwo Rosyjskie ma surowy sposób myślenia.
75% obywateli jest za karą śmierci. 31% uznaje prawo zaufanego przywódcy narodu do
działania bez oglądania się na prawo. Jest brak tolerancji dla mniejszości seksualnych. 16%
Rosjan uważa, ze powinno się ich izolować, a 22% - że przymusowo leczyć. Z drugiej strony,
nie można mówić, że społeczeństwo nic nie robi przeciwko poczuciu bezprawia. Jeśli chodzi

o skargi składane do trybunału praw człowieka, 21% skarg wchodzi właśnie z Rosji.

Większość społeczeństwa uważa, że Rosja jest krajem wyjątkowym. Nie jest ani Europą, ani
Azją. Kraj posiada własny system polityczny, pos trzeganie praw jednostki. Ludzie wolą, by
przestrzegano porządku, a nie praw człowieka. To jest ważniejsze. Wśród bohaterów Rosji
pojawia się (sondaż społeczny w programie „Imię Rosja” z 2008): Józef Stalin, Piotr I,
Aleksander Newski, Lenin, Puszkin, Iwan Groźny, Aleksander II, Katarzyna II, Piotr I,
Mendelejew. Im dalej w wiek XXI, tym lepszy imidż Józefa Stalina. Wszyscy go kochają,
super przywódca, doprowadził do wygrania wojny. Niecałe 30% społeczeństwa tylko ma go

za tyrana.

Rosjanie podkreślają i są dumni, że potrafią znieść cierpienie, to jest powód do dumy. W
imię znoszenia cierpień potrafią wiele wybaczyć ludziom, którzy dopuścili się łamania praw
człowieka.