Problem wolnej woli i

determinizmu

1

2

W naszym codziennym doświadczeniu obejmującym

nasze zachowania i decyzje mamy dwa opozycyjne

wymiary:

Świadomość naszej
wolności, zdolność
decydowania o sobie,
rozważania
rozmaitych możliwości
działania w różnych
sytuacjach.

Im więcej dowiadujemy
się o naturze ludzkiej, tym
bardziej sobie
uświadamiamy, że to, co
robimy i myślimy stanowi
rezultat naszego
wychowania, edukacji,
środowiska, natury
biologicznej (instynktu,
uposażenia genetycznego).

3

Mamy więc dwa przeciwstawne stanowiska

skrajne:

Indeterminizm

• Istnieją zdarzenia, które nie

są skutkiem żadnej
przyczyny.

• Wolność jest czymś

rzeczywistym, w
szczególności człowiek jest
istotą wolną (posiada wolną
wolę) i w swoim zachowaniu
nie jest do końca
zdeterminowany przez
czynniki wewnętrzne, jak i
zewnętrzne.

Determinizm*

• Nie istnieje żadna wolność.
• Każde zdarzenie jest wyznaczone

przez jakieś inne zdarzenie wg

określonych praw; w świecie nie

ma przypadków, wszystko dzieje

się z konieczności, każde zdarzenie

ma swoją przyczynę.

• Nasze ludzkie zachowania są

ostatecznie powodowane przez

określone mechanizmy: czy to
biologiczne (instynkt, geny), czy
psychiczne (potrzeby), czy
ekonomiczne (interes), czy
kulturowe (wychowanie).

*łac. determinare - oddzielić, ograniczyć, określić

Określenie woli (chcenia)

• „Dyspozycja

psychiczna

człowieka

do

świadomego i celowego regulowania swego
postępowania,

do

podejmowania

decyzji

i

wysiłków w celu realizacji pewnych działań,
przyjęcia pewnych postaw, a zaniechania innych”
(Słownik języka polskiego)

• „Psychiczna władza rozumnego pożądania, której

celem jest osiągnięcie dobra” (M.A. Krąpiec).

• Należy ją odróżnić z jednej strony od rozumu

(intelektu)

z

drugiej

od

uczuć

(emocji,

namiętności, afektów), instynktów (popędów).

4

Struktura aktu woli

• Namysł – poznanie przedmiotu lub czynności, która ma

być wykonana oraz środków do ich realizacji, a następnie
na poznaniu i porównaniu motywów za i przeciw łącznie
ze

wszystkimi

okolicznościami

sprzyjającymi

i

niekorzystnymi.

• Decyzja – zakłada zdolność i możność wyboru. Polega na

wyborze jednych motywów i odrzuceniu drugich.

• Wykonanie – następuje po namyśle i decyzji; może być

jednorazowe lub ciągłe. Decyzja została zrealizowana,
czyn wykonany, cel osiągnięty. Z tak wykonanym czynem
po

namyśle

i

decyzji

wiąże

się

poczucie

odpowiedzialności: to jest mój czyn, ja jestem jego
sprawcą.

Źródło: G. Dogiel, Antropologia filozoficzna

5

Wolność woli

• Wolność jako najbardziej istotna a zarazem

najbardziej kontrowersyjna cecha woli.

• Wolność – niezależność od przymusu

względnie skrępowania.

• Wolność woli - możliwość podejmowania

decyzji zgodnie z własną wolą, możność
nieskrępowanego działania [zgodnie z
własnym rozumnym namysłem] (czynienia
tego, co się chce) bez zewnętrznego i
wewnętrznego przymusu.

6

7

Wolność zewnętrzna i wewnętrzna

• Wolność zewnętrzna – niezależność od zewnętrznego przymusu, od

czynników pochodzących z zewnątrz człowieka.

• Ów przymus może pochodzić z różnych źródeł i dotyczyć różnych

dziedzin. Dlatego wyróżniamy wiele typów tej wolności: fizyczną,

polityczną, religijną, ekonomiczną, kulturową, seksualną itp.

•

Wolność wewnętrzna (psychologiczna, wolność wyboru i decyzji) –

wersja słaba: polega na tym, że nikt z zewnątrz nie może nakazać
dobrowolnych wewnętrznych aktów woli.

• Wg Arystotelesa – dobrowolne w sensie wolności wewnętrznej jest to

„czego zasada znajduje się w osobie działającej”.

• Czyli wybór (i następujący po nim czyn) jest dobrowolny, o ile osoba

dokonująca wyboru sama siebie do tego wyboru (czynu) motywuje.

• Wolność wewnętrzna - wersja mocna: niezależność od przymusu

wewnętrznego, autodeterminacja woli czyli jej niezdeterminowanie ani

przez naturę człowieka ani przez jakąś wewnętrzną władzę.

• Najbardziej skrajny przymus zewnętrzny i najpełniejsza wolność

wewnętrzna mogą współistnieć (na przykład?)

• Są sytuacje, w których przymus zewnętrzny może uniemożliwiać

zachowanie wolności wewnętrznej – np. jakie?)

Dwa przeciwstawne ujęcia woli

• Jeżeli bycie wolnym oznacza kierowanie się

własną wolą, to czy to oznacza, że:

• „wola jest ponad naturalną czy też całkowicie

niezależną od natury podstawową instancją
sprawczą,

stanowiącą

pierwszą

przyczynę

wszystkich naszych działań” (teza skrajnego
indeterminizmu)

• czy

też

jej

działanie

w

całości

jest

zdeterminowane

przez

czynniki

fizyczne,

biologiczne,

środowiskowe,

kulturowe

(teza

skrajnego czy też twardego determinizmu).

• A

może

istnieje

rozwiązanie

pośrednie?

(Powrócimy do tego pytania później).

8

9

Określenia poj. przyczyny

• Przyczyna danego zjawiska jest to, po czym to zjawisko z

koniecznością musi nastąpić.

• Pytanie: co znaczy „z koniecznością musi”?
• Np. mówimy, że kamień wypuszczony z ręki musi spaść

na dół.

• Po zjawisku A musi nastąpić zjawisko B = nastąpienie

zjawiska B po zjawisku A jest szczególnym przypadkiem

jakiegoś ogólnego prawa (mamy tu do czynienia z

prawidłowym następstwem – czyli zjawisko A jest

przyczyną zjawiska B, gdy po A stale następuje B).

• Ale wtedy np. przejazd jednego pociągu przez daną stację

trzeba będzie uznać za przyczynę przejazdu drugiego

pociągu przez tenże stację, jeśli zgodnie z rozkładem jazdy
stale po pierwszym pociągu przez tę stację przejeżdża
drugi.

• Mamy tu błąd post hoc, ergo propter hoc (‘po tym, a więc

wskutek tego’).

10

Poprawka:

• Konieczne następstwo zjawisk to nie byle jakie

prawidłowe następstwo, ale takie, które wynika z
naczelnych praw przyrody, a nie z jakichś konwencji (jak
np. rozkład jazdy).

• Ale jak przyszło do określenia owych naczelnych praw

znów natrafiono na trudności:

• Prawa te opierają się bowiem na indukcji niezupełnej: są

one uogólnieniami charakteryzującymi się wprawdzie
bardzo wysokim prawdopodobieństwem, lecz jest to ciągle
tylko prawdopodobieństwo.

• Wszelkie więc prawa empiryczne mają charakter

hipotetyczny.

• Na gruncie nauk przyrodniczych zarzucono więc używanie

terminów konieczność, nieuchronny skutek itp.

• Rozumie się tam przyczynowość jako empiryczne

następowanie po sobie poprzedzającego warunku i

następującego zdarzenia.

Nowe sformułowanie stanowiska

deterministycznego i indeterministycznego

Determinizm
• Dla wszelkich zdarzeń i

stanów (Y) istnieją pewne
poprzedzające je warunki,
tzn. pewne zdarzenia lub
stany (X), takie, że ilekroć
zachodzą warunki
poprzedzające, to
zachodzą również
zdarzenia Y.

• Tzn., że dla każdego

zdarzenia (lub stanu)
istnieją wystarczające
warunki jego zajścia.

• .

Indeterminizm
• Istnieją pewne zdarzenia

(także działania), nie
mające przyczyn
wystarczających, żeby
spowodować ich
nastąpienie, tzn. takich
przyczyn (warunków
poprzedzających), że
ilekroć zachodzą owe
warunki poprzedzające, to
zachodzą również owe
zdarzenia lub działania.

11

Źródło: K. Nielsen, Wprowadzenie do filozofii

12

Podstawa metafizyczna determinizmu –

zasada przyczynowości

„Wszystko, co się staje, staje się w sposób konieczny

z jakiejś przyczyny” (Platon)

„Nic nie dzieje się bez powodu” (Augustyn).
„Wszystkie zmiany dokonują się wg prawa

powiązania przyczyny i skutku” (Kant).

Każde wydarzenie jest skutkiem jakieś przyczyny.
Jeśli tak, to nie tylko zdarzenia fizyczne, ale również

psychiczne (m.in. nasze wybory czyli akty naszej

woli) muszą mieć wyjaśnienie przyczynowe.

Argumenty na rzecz

determinizmu

• Filozoficzno-naukowe
• Filozoficzno-teologiczne

13

14

Filozoficzno-naukowe

argumenty na rzecz determinizmu

• Atomizm starożytny (Demokryt, Epikur): ciała składają sie z

mnogich, wzajemnie zależnych atomów, którymi bez wyjątku
rządzą

przyczyny

mechaniczne

(ruch

jest

wynikiem

mechanicznego ciężaru).

• Nauka i filozofia nowożytna (Galileusz, Spinoza, Hobbes,

Newton, Holbach, Laplace):

wszelkie zmiany ruchu ciał i

związki miedzy zjawiskami są uwarunkowane przyczynami
naturalnymi.

• Mechanicyzm (twórca: Kartezjusz): wszystkie oddziaływania

między

ciałami

materialnymi

można

sprowadzić

do

oddziaływań mechanicznych.

• Czyli wszelkie przejawy aktywności ciał rozciągłych – łącznie z

fenomenem życia – da się sprowadzić do mechaniki.

• Potwierdzenie: odkrycie zasady zachowania masy i energii,

zasad termodynamiki i kinetycznej teorii gazów umożliwiało
redukcję wszelkiego rodzaju energii (chemicznej, cieplnej,
elektrycznej itd.) do oddziaływań mechanicznych.

Determinizm mechaniki

klasycznej

• Mechanika klasyczna zaś jest deterministyczna: znajomość

położeń i pędów wszystkich cząstek danego układu w
danej chwili pozwala jednoznacznie przewidzieć stan tego
układu w dowolnej innej chwili.

• Świat jest precyzyjnym mechanizmem funkcjonującym

bezbłędnie, ponieważ zdarzenia dokonują sie wg stale
obowiązujących

praw

z

niezmienną

przyrodniczą

koniecznością.

• Konkluzje:
• Tzw. demon Laplace’a – gdyby istniała inteligentna istota

mająca wiedzę o wszystkich cząstkach we Wszechświecie,
to byłaby w stanie dokładnie przewidzieć ich przyszłość.

• Poczucie naszej wolności opiera się tylko na naszej

ignorancji (Holbach).

15

Filozoficzno-teologiczne

argumenty na rzecz determinizmu

• Bóg jest jedynym podmiotem przyczynowości we

wszechświecie i On określa wszelkie działania
ludzkie oraz przyrodnicze.

• Skoro Bóg jest wszechmocny i wszechwiedzący,

przeto

zdolny

jest

do

kontroli

wszystkich

wydarzeń i przewidzenia wszystkiego, co się
zdarzy (doktryna predestynacji).

• Jeśli mimo to człowiek ma świadomość wolnych

wyborów, to wg J. Edwardsa (kalwinisty) jest to

„wolność rzekoma”.

16

Argumenty na rzecz

indeterminizmu

• Naukowe:

- Kopenhaska interpretacja mechaniki
kwantowej

- Współczesna biologia

• Świadomość własnej wolności
• Nasze doświadczenia moralne (sumienie)

17

Kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej

• Mechanika kwantowa – fizycy XX-wieczni udowodnili, że z

każdą cząstką materii związana jest fala o odpowiedniej
długości.

• Wszelako falowa natura materii ujawnia się jedynie przy

obiektach

kwantowych

(obiekty

o

wielkości

cząstek

elementarnych).

• Heisenberg udowodnił, że takich wielkości komplementarnych

(sprzężonych) cząstek elementarnych jak pęd i położenie czy
energia

i

czas

nigdy

nie

można zmierzyć z dowolną

dokładnością (zasada nieoznaczoności).

• Oznacza to, że im dokładniej zmierzymy pęd cząstki

elementarnej, tym mniej wiemy o jej położeniu i odwrotnie.

• Wg interpretacji szkoły kopenhaskiej oznacza to, że możemy

przewidywać dokładne położenie i pęd strumienia kwantów, zaś
faktyczne

własności

pojedynczego

obiektu

kwantowego

pozostają nieprzewidywalne.

• Wniosek: indeterminizm jest wewnętrzną własnością przyrody.

18

Współczesna biologia

• Wykazano (i trzeba tu zaufać biologom…)

niesprowadzalność praw biologicznych do
praw fizycznych z uwagi na jakościową
odrębność

strukturalną

i

funkcjonalną

układów biotycznych w stosunku do
abiotycznych.

• Wewnątrz całości organicznej występują

swoiste

bloki

(podsystemy),

których

elementy podsystemowe działają w sposób
probabilistyczny (mają określony stopień
swobody).

19

20

Świadomość bycia wolnym

• Każdy z nas jest świadom własnej wolności.
• Argumenty deterministów nie są w stanie

wyeliminować

ani

wytłumaczyć

przeżywanego doświadczenia wolności, z
jakim mamy do czynienia zawsze wtedy,
gdy podejmujemy jakieś decyzje.

21

Wolność woli jako konieczny warunek

moralności (William James)

• Fundamentalne cechy naszych moralnych doświadczeń

staną się niezrozumiałe, jeśli nie założymy wolnej woli.

• Czymś takim jest sumienie – każdy z nas niejednokrotnie

ubolewał nad tym, co zrobił, wyrażał żal, że nie postąpił
inaczej.

• Jaki by to miało sens, jeżeli ludzkie działania nie mogłyby

być inne niż są?

• Wymaga się od ludzi odpowiedzialności za swoje

postępowanie i karze się ich, gdy nie wywiązują się ze

swych zobowiązań.

• Jeśli wszelkie ludzkie czyny są zdeterminowane, takie

wymaganie i karanie nie ma sensu.

• Nie potępia się i nie karze przedmiotów, których działania

są ściśle określone fizycznie, takich jak kamienie i

samochody, ponieważ nie uważamy ich za wolne.

22

Konkluzja odnośnie wolności woli:

• Istnieje duża liczba przesłanek

sugerujących, iż istoty ludzkie
są całkowicie zdeterminowane
w tym, co czynią lub myślą.
Nasza wola jest całkowicie
zależna od różnorakich
mechanizmów: biologicznych
(instynkt, geny), psychicznych
(potrzeby, dążenie do
przyjemności i unikanie
przykrości), ekonomicznych
(interes, korzyść), kulturowych
(wychowanie).

• Niektóre fakty, zwłaszcza

z naszego życia moralnego,
wydają się wymagać
akceptacji jakiegoś stopnia
wolnej działalności (tzn.
niezależności od owych
wymienionych
mechanizmów) , na
ludzkim poziomie
rzeczywistości.

Czy w obliczu tych dwu sprzecznych ze sobą wyjaśnień

można zbudować jakąś ogólniejszą teorię natury

wszechświata (a zwłaszcza człowieka), która w zadowalający

sposób wytłumaczy obie grupy przesłanek przemawiających

za każdą z konkurencyjnych tez?

Co może determinować

(określać) ludzką wolę?

• Sama wola (autodeterminacja woli) (Dostojewski) –

prowadzi do tzw. paradoksu natury wolności.

• Czynniki ‘wewnętrzne’: kod genetyczny, instynkty,

popędy, namiętności, uczucia, charakter czyli
wspomniane już mechanizmy biologiczne i
psychiczne oraz czynniki ‘zewnętrzne’: fizyczne,
ekonomiczne, kulturowe (Holbach, Mill) – prowadzi
do całkowitej negacji ludzkiej wolności i
odpowiedzialności.

• Rozum czy też intelekt (jako niezależna od w/w

mechanizmów władza umysłu) (Kant) – godzi w
swoisty sposób wolność woli z determinizmem.

23

Paradoks natury wolności

• Jeśli nic poza samą wolą jej nie określa, to wtedy

staje się ona „nieprzewidywalną, ślepą i pustą
siłą”.

• Cóż to za wolność, która staje się przypadkowym

impulsem?

• Wolna wola, aby zachować siebie, musi więc

oddać się w niewolę czemuś od niej różnemu.

• Jeśli tego nie zrobi, to popada we własną niewolę.
• Cokolwiek więc uczyni, utraci wolność: albo

zostanie zdeterminowana, albo pogrąży się w
mrokach przypadkowości.

Źródło: J. Wojtysiak, Pochwała ciekawości

24

Rozwiązanie Kanta

25

26

Trójkąt Platoński

Byt

Świat

Substancja

Refleksja ontologiczna

Filozofia bytu

(Arystoteles)

„Ja”

Podmiot

Dusza

Refleksja transcendentalna

Filozofia podmiotu

(Kant)

Absolut

Filozofia ducha (obiektywnego)

Bóg

Idea

(Hegel)

Doświadczenie

Źródło: A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii

27

Dwa zasadnicze typy refleksji

filozoficznej:

• Refleksja transcendentalna (oparta na filozofii podmiotu) –

prowadzi do nie-empirycznego warunku wszystkiego, co
empiryczne („ja” transcendentalne, podmiot, rozum, duch

człowieka).

• Refleksja ontologiczna (oparta na filozofii bytu) – prowadzi do

pojęcia istoty zmysłowej jako żywej substancji.
- W istocie zmysłowej rozróżniamy zmysłowe poznawanie
oraz instynktowne dążenie.
-

Dążenie to zdeterminowane jest ostatecznie przez

empiryczne motywy przyjemności i nieprzyjemności.
-

Zachowanie

zwierzęcia

dokonuje

się

w

ramach

przyczynowości, która w sensie regulacji instynktowej
wyczerpuje się całkowicie w motywacji przez przyjemność i

nieprzyjemność (dążenie do zaspokojenia potrzeb i unikanie
wszelkiego rodzaju bólu).

Źródło: A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii

Pojęcie ducha w refleksji transcendentalnej:

różnica transcendentalna

• Refleksja transcendentalna* (Kant) prowadzi

do takiego sensu pojęć „ja”, „jaźń”, „duch”,
„podmiot”, „rozum”, które każe oddzielić
radykalnie te pojęcia od wszystkiego, co
empiryczne, czyli immanentne pod względem
doświadczenia (zawarte w doświadczeniu czy
to zewnętrznym czy wewnętrznym).

*‘Transcendentalny’ u Kanta – dotyczący apriorycznych form

poznania, nie zaś jego przedmiotu i treści.

• ‘Aprioryczny’ – powzięty z góry, niezależny od

doświadczenia, poprzedzający je.

28

29

Różnica transcendentalna: oko i pole

widzenia

• Podobnie jak oko jest założeniem, warunkiem i

granicą tego, co występuje w polu widzenia, tak
wszystkie przedmioty empiryczne, wszystkie obiekty
doświadczalne całego naszego poznania zakładają
podmiot poznania, któremu są dane.

• Ale ów podmiot nie występuje w całości tego , co jest

nam dane empirycznie, jak oko nie występuje w polu
widzenia.

?

?

Człowiek jako jedność duchowości

(transcendentalności) i zwierzęcości

(animalności)

• Według Kanta więc możemy ująć człowieka (osobę

ludzką) jako pewną szczególną jedność pierwiastka
rozumnego

(duchowego)

i

zwierzęcego

(zmysłowego).

• W związku z tym Kant uznaje, że nasza wola jest

determinowana nie tylko przez czynniki empiryczne:
a więc mechanizmy biologiczne (geny, instynkty),
psychiczne (dążenie do przyjemności i unikanie
przykrości, charakter),

ekonomiczne

(interes),

kulturowe

(wychowanie),

ale

może być także

determinowana

przez

coś nie-empirycznego, tj.

właśnie rozum czy też ducha.

30

Stąd Kantowskie rozróżnienie na:

• Przyczynowość naturalną (PN) – w jej obrębie

empiryczne przyczyny powodują empiryczne skutki; z tą

właśnie PN mamy do czynienia w przyczynowych

wyjaśnieniach empirycznych nauk szczegółowych (fizyka,
biologia, psychologia, socjologia, ekonomia).

• Także zachowanie wynikające z motywacji przez

przyjemność i nieprzyjemność (skłonności) pozostaje w
ramach PN. Uogólniając możemy rzecz, że w ramach PN

mieszczą się wyjaśnienia naszych wyborów i działań

odwołujące

się

do

mechanizmów

biologicznych,

środowiskowych, psychicznych, ekonomicznych itd.

• Przyczynowość na zasadzie wolności: tutaj przyczyna nie

jest

empiryczna,

lecz

transcendentalna

(rozum

jako

czynnik determinujący wolę), dlatego uchyla się ona w

sposób zasadniczy spod zasięgu empirycznych nauk

szczegółowych.

• Ta determinacja woli przez rozum oznacza wg Kanta, że

istnieje prawo tego rozumu, które po prostu działa

bezwzględnie jako czynnik determinujący wolę.

31

32

Takim prawem jest imperatyw

kategoryczny

• Czyli kategoryczne prawo praktyczne (Kant zwie je też

obowiązkiem), które zawsze jest dostatecznym czynnikiem

determinującym wolę.

• Jego treść: „Postępuj tak, aby maksyma* twej woli zawsze

mogła mieć zarazem ważność jako pryncypium

prawodawstwa powszechnego”

• Innymi słowy treść imperatywu kategorycznego sprowadza się

do tzw. złotej reguły: „Nie czyń drugiemu, co tobie nie miłe”.

• Wg Kanta każda istota rozumna, która doszła do używania

rozumu, wie z konieczności a priori, że powinna postępować
zgodnie z imperatywem kategorycznym.

* Maksymy – subiektywne reguły praktyczne, czyli konkretne

reguły działania kierujące naszym postępowaniem. np.

„Należy myć się codziennie”, „Nie należy ściągać, o ile

istnieje duże prawdopodobieństwo bycia złapanym”, „Kradnij

tak, aby nie zostać złapanym” itd.).

33

Rozwiązanie Kanta cd.

• Wolne działanie praktyczne człowieka nie

oznacza ani bezprzyczynowości, ani niczym
nie skrępowanej samowoli.

• Samostanowienie na zasadzie wolności

oznacza, że empiryczny skutek (czyn) ma
nie-empiryczną przyczynę (rozum).

34

Wyjaśnienie na przykładzie czynu morderstwa.

Istnieją 2 możliwości wyjaśnienia, dlaczego do tego czynu doszło:

• I. Droga przyczynowości

naturalnej – staramy się

(metodą psychologiczną,

socjologiczną,

biologiczną)

wskazać

splot

najrozmaitszych

przyczyn

empirycznych:

np.

pewne

cechy

w

struktury osobowościowej
sprawcy

(charakterze),

które z kolei znajdują

wytłumaczenie

w

jego

układzie rodzinnym, jego
wychowaniu,

sytuacji

społ. i wreszcie w jego
niekorzystnej
predyspozycji
genetycznej.

• II. Droga p. na zasadzie

wolności - widzimy w
sprawcy podmiot moralny
i uważamy morderstwo za
rezultat

przyczynowości

na zasadzie wolności, a

więc za skutek przyczyny
nie-empirycznej;

dlatego

sprawcy

przypisuje

się

moralną

czy

prawną

odpowiedzialność za ten
czyn.

35

Rozwiązanie Kanta: konkluzja

• Kant nie przeczy, że wyjaśnienia oparte na

przyczynowości

naturalnej

mają

swoje

uzasadnienie.

• Zaprzecza jednak, jakoby były one wystarczające i

konieczne, tzn. jakoby czyn ten musiał w sposób
konieczny nastąpić, kiedy te przyczyny były

spełnione.

• Traktując różnicę transcendentalną serio i widząc

w człowieku podmiot moralny, musimy uznać, że
ostatecznie od jego samostanowienia na zasadzie

wolności zależy to, co uczyni on z tego łańcucha
przyczyn empirycznych – czy popełni morderstwo
czy też nie.