Układ kostno-stawowy

Układ kostno-stawowy jest fundamentem (szkieletem) całego ciała. Jego podstawowym elementem
jest kość (łac. os), część tkanki łącznej zbudowana z substancji organicznych i nieorganicznych tj. sole
wapnia i fosforu tworzące hydroksyapatyty nadające kości odpowiednią twardość.

Substancje organiczne kości, czyli kolagen, białka, proteoglikany i fosfolipidy tworzą osseinę, która
nadaje kości sprężystość. Tkankę kostną tworzą również komórki: osteoblasty (komórki
kościotwórcze), osteoklasty (komórki kościogubne resorbujące kość) i dojrzałe komórki powstałe z
osteoblastów - osteocyty.

Ze względu na wygląd wyróżniono kości długie (np. kość udowa, ramienna), płaskie (np. łopatka,
kości czaszki) oraz krótkie (np. kości nadgarstka) i różnokształtne. Kości długie zbudowane są z trzonu
i dwóch zakończeń posiadających powierzchnie stawowe. W trzonie kości długiej znajduje się jama
szpikowa, czyli przestrzeń, w której znajduje się szpik kostny (odpowiedzialny za krwiotworzenie). W
młodym wieku szpik jest czerwony, zaś z wiekiem zastępuje go szpik żółty składający się głównie z
komórek tłuszczowych nieprodukujących krwinek krwi. Z zewnątrz kość tworzy istota zbita pokryta
okostną, a w części stawowej chrząstką stawową. Pod istotą zbitą znajduje się istota gąbczasta.

U człowieka występują również kości pneumatyczne, czyli takie, które zawierają przestrzenie
wypełnione powietrzem np. kość sitowa, klinowa czy czołowa.

Oprócz udziału w procesie ruchu kości spełniają rolę ochronną tj. klatka piersiowa chroni narządy
znajdujące się głębiej, a czaszka mózg. Poza tym są siedzibą dla szpiku kostnego oraz magazynem
wapnia i fosforu dla organizmu.

Stawy utworzone są przez zwrócone do siebie końcowe odcinki kości i oddzielone wąską
przestrzenią, czyli jamą stawową. Powierzchnie stawowe kości pokryte są chrząstką szklistą, rzadziej
włóknistą. Chrząstka szklista nadaje powierzchni stawowej gładkość i zapewnia odpowiedni ruch w
stawie.

Ponadto podstawowym elementem stawu jest również torebka stawowa i więzadła. Inne niestałe
elementy to: trzeszczki, łąkotki, kaletki maziowe, obrąbki stawowe. Wyróżnia się stawy proste
(utworzone przez dwie kości) oraz złożone (wiele kości) oraz stawy jednoosiowe tj. zawiasowy,
obrotowy i wieloosiowe np. eliptyczny, siodełkowaty, kulisty.

Kości czaszki

Czaszka (łac. cranium) jest puszką kostną ochraniającą mózg. Składa się z dwóch części: górno-tylnej
zwanej mózgoczaszką oraz przednio-dolnej zwanej twarzoczaszką.

Ciemiączka

Kości czaszki powstają z tkanki łącznej, która ulega kostnieniu. U noworodka nie wszystkie kości
czaszki zakończyły ten proces, dlatego występują jeszcze okolice zbudowane z tkanki łącznej nazwane
ciemiączkami. Są to pasma łącznotkankowe na pograniczu sąsiednich kości.

Duże znaczenie mają przede wszystkim dwa ciemiączka: przednie i tylne. Ciemiączko przednie o
kształcie przypominającym latawiec z ostrymi kątami położonymi w płaszczyźnie pionowej znajduje
się w miejscu połączenia kości czołowej z kościami ciemieniowymi. Zarasta ono między 4 a 15
miesiącem życia. Ciemiączko tylne znajduje się w miejscu połączenia kości potylicznej i
ciemieniowych. Zarasta do 6 tygodnia życia.

Mózgoczaszka

Mózgoczaszkę tworzą: kość czołowa, sitowa, klinowa, dwie kości ciemieniowe, potyliczna oraz dwie
kości skroniowe.

Kość czołowa (łac. os frontale) ma kształt łuski, jest wypukła na zewnątrz. Dzieli się na część łuskową,
oczodołową i nosową. Stanowi ona przednią część sklepienia czaszki. Na wypukłej powierzchni
znajdują się guzy czołowe, łuki brwiowe, brzeg nadoczodołowy. W dolnej i bocznej części obustronnie
znajduje się wyrostek jarzmowy, którym kość czołowa łączy się z kością jarzmową. Pośrodkowo
znajduje się kolec nosowy będący rusztowaniem dla kości nosowych. Na wewnętrznej powierzchni
kości mieści się otwór ślepy, powyżej biegnący pionowo grzebień czołowy oraz bruzda zatoki
strzałkowej górnej. Poza tym występują tu liczne wyciski odpowiadające powierzchni półkul
mózgowych.

Kość czołowa łączy się u góry szwem wieńcowym z kością ciemieniową, bocznie z kością klinową, a u
dołu z kością jarzmową.

Zatoki czołowe są przestrzeniami powietrznymi wysłanymi błoną śluzową w obrębie kości czołowej,
na pograniczu łuski z częścią oczodołową. Znajdują się symetrycznie po obu stronach ciała oddzielone
od siebie przegrodą. Pojemność zatoki czołowej wynosi 5-20 cm3. Ujście zatoki znajduje się w
przewodzie nosowym środkowym w jamie nosowej, pomiędzy małżowiną nosową środkową a dolną.
Zatoki wykształcają się po 7-8 r.ż.

Kość sitowa (łac. os ethmoidale) położona jest pośrodku czaszki, ogranicza jamę nosową (sklepienie,
ściana boczna i przegroda jamy nosowej) oraz oczodoły (ściana przyśrodkowa oczodołów). Jest kością
nieparzystą zbudowaną z dwóch ustawionych do siebie prostopadle blaszek: sitowej i pionowej.

Blaszka pionowa stanowi jak gdyby rusztowanie dla blaszki sitowej. Do przodu łączy się z kolcem
nosowym kości czołowej, a do tyłu w części górnej z kością klinową u dołu z lemieszem.

Od blaszki sitowej odchodzą ku dołowi liczne komórki sitowe, czyli kość, w której znajdują się liczne
jamki. Przestrzenie te ograniczają od boku i przyśrodkowo biegnącymi pionowo blaszkami. Na części
przyśrodkowej, tworzącej ścianę boczną jamy nosowej znajdują się małżowina nosowa górna i
środkowa. Układ komórek sitowych pozwala podzielić je na grupę przednią i tylną.

Ujście komórek sitowych przednich znajduje się w przewodzie nosowym środkowym (pomiędzy
małżowiną środkową i dolną), natomiast ujście komórek tylnych w przewodzie nosowym górnym
(pomiędzy małżowiną górną a środkową). Do przodu kość sitowa łączy się z kością łzową i wyrostkiem
czołowym szczęki, do tyłu z kością klinową i wyrostkiem oczodołowym kości podniebiennej, u góry z
kością czołową, natomiast u dołu z kością szczękową i podniebienną.

Kość ciemieniowa (łac. os parietale) to parzysta kość, która znajduje się do tyłu od kości czołowej. Na
wewnętrznej powierzchni, wzdłuż połączenia przyśrodkowych brzegów, znajduje się dalszy przebieg
bruzdy zatoki strzałkowej górnej. Występują tu również wyciski palczaste i bruzdy oraz bruzda dla
zatoki esowatej położona w tylno-dolnej części. Na powierzchni zewnętrznej wyróżnia się guz
ciemieniowy oraz niżej położone kresy skroniowe. Obie kości łączą się przyśrodkowymi brzegami
tworząc szew strzałkowy. Do przodu kość ciemieniowa łączy się z kością czołową, do tyłu z kością
potyliczną. Od dołu występuje połączenie z kością klinową, skroniową.

Kość potyliczna (łac. os occipitale) znajduje się najbardziej ku tyłowi i u podstawy czaszki. Wyróżnia
się w niej część podstawną, łuskę potyliczną oraz dwie części boczne. Powierzchnia zewnętrzna jest
wypukła, posiada wyniosłość tzw. guzowatość potyliczną zewnętrzną. Znajdują się na niej kłykcie
potyliczne położone bocznie względem otworu wielkiego. Kłykcie potyliczne łączą się powierzchnią
stawową z pierwszym kręgiem szyjnym. Przez podstawę kłykcia przebiega kanał nerwu
podjęzykowego (n. XII).

Na powierzchni wewnętrznej, a dokładniej na powierzchni łuski, znajduje się wyniosłość tzw.
guzowatość potyliczna. Od guzowatości do tyłu i ku górze odchodzi bruzda dla zatoki strzałkowej
górnej, natomiast bocznie bruzda dla zatoki porzecznej, która przechodzi w bruzdę dla zatoki
esowatej. Do dołu zaś przebiega grzebień potyliczny wewnętrzny.

Na wewnętrznej powierzchni części podstawnej znajduje się otwór wielki, przez który przechodzi
rdzeń przedłużony, tętnice kręgowe, nerwy i naczynia żylne.

Kość potyliczna łączy się z kością ciemieniową od tyłu i góry, bocznie z kością skroniową. Od przodu
natomiast z kością klinową. Na pograniczu kości potylicznej i skroniowej znajduje się otwór szyjny,
przez który przebiegają: nerw językowo-gardłowy (n. IX), nerw błędny (n. X), nerw dodatkowy (n. XI)
oraz żyła szyjna wewnętrzna.

Kość skroniowa (łac. os temporale) jest parzystą kością, która składa się z części łuskowej,
bębenkowej, sutkowej oraz skalistej, zwanej piramidą. Łączy się z kością potyliczną, ciemieniową,
klinową, żuchwową i jarzmową. Część łuskowa skierowana jest do boku, natomiast część skalista ma
kształt piramidy i przebiega prostopadle w stosunku do poprzedniej części. Ponadto szczytem wnika
przyśrodkowo i do przodu pomiędzy kość potyliczną a klinową. Zatem bierze udział w tworzeniu
zarówno podstawy czaszki jak i ściany bocznej.

Część skalista na powierzchni dolnej wytwarza wraz z kością potyliczną otwór szyjny, a nieco do
przodu duży otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej wewnętrznej. U podstawy piramidy,
przyśrodkowo od wyrostka sutkowego znajduje się wyrostek rylcowaty stanowiący przyczep dla
mięśni: rylcowo-gnykowego, rylcowo-gardłowego, rylcowo-językowego i rylcowo-żuchwowego.
Pomiędzy wyrostkami znajduje się otwór rylcowo-sutkowy, przez który wychodzi z czaszki nerw
twarzowy (n. VII).

Na powierzchni tylnej części skalistej znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny. Z zewnątrz widoczny
jest odchodzący od łuski i biegnący do przodu wyrostek jarzmowy. Nieco do tyłu i poniżej znajduje się
otwór słuchowy zewnętrzny. Część sutkowa położona jest do tyłu od części łuskowej i skalistej. Mieści
się tu wyrostek sutkowy, do którego przyczepia się mięsień mostokowo-obojczykowo-sutkowy.
Wyrostek suktowy zawiera wewnątrz liczne jamki, czyli komórki sutkowe wypełnione powietrzem.
Część bębenkowa tworzy większą część przewodu słuchowego zewnętrznego i znajduje się do przodu
od wyrostka sutkowego.

Kość klinowa

Kość klinowa (łac. os sphenoidale) jest pojedynczą kością czaszki mieszczącą się w części środkowej
podstawy czaszki. W jej obrębie wyróżnia się trzon, wewnątrz którego znajdują się dwie zatoki
klinowe oraz parzyste wyrostki: skrzydłowate, skrzydła większe i mniejsze. Trzon kości swoją
powierzchnią górną zwrócony jest do wnętrza czaszki. Znajduje się na nim zagłębienie zwane siodłem
tureckim.

Od siodła tureckiego, na którym spoczywa przysadka ku tyłowi znajduje się powierzchnia pochylona z
góry i przodu do dołu i do tyłu. Ze względu na wygląd zwana stokiem. Bocznie trzon łączy się z ze
skrzydłami większymi, w tym miejscu przebiega również bruzda dla tętnicy szyjnej wewnętrznej.
Powierzchnia przednia trzonu skierowana jest do jamy nosowej. Skrzydła większe odchodzą bocznie
od trzonu. Powierzchnia górna tworzy dół środkowy czaszki, posiada wyrostki palczaste. Znajdują się
tu również otwór okrągły dla nerwu szczękowego (n. V2), otwór owalny dla nerwu żuchwowego (n.
V3). Na powierzchni zewnętrznej mieści się szczelina oczodołowa górna prowadząca do oczodołu,
przez którą przebiegają: nerw okoruchowy (n. III), bloczkowy (n. IV), nerw odwodzący (n. VI), nerw
oczny (n. VI), żyła oczna oraz szczelina oczodołowa dolna.

Z kolei skrzydła mniejsze znajdują się do przodu i góry od trzonu. W ich obrębie znajduje się kanał dla
nerwu wzrokowego (n. II) i tętnicy ocznej. Natomiast wyrostki skrzydłowate odchodzące obustronnie
w miejscu połączenia trzonu i skrzydła większego stanowią przyczepy dla odpowiednich mięśni.

Zatoki klinowe są parzystymi przestrzeniami powietrznymi wysłanymi błoną śluzową znajdującymi
się w trzonie kości klinowej. Pojemność zatoki wynosi średnio 3 cm3. Ujście zatok znajduje się nad
małżowiną nosową górną w sklepieniu jamy nosowej.

Twarzoczaszka

Twarzoczaszka stanowi przednią część czaszki. Tworzą ja następujące kości: łzowa, lemiesz,
małżowina nosowa dolna, szczęka, kość nosowa, jarzmowa, podniebienna, żuchwa i kość gnykowa.

Kość łzowa to płaska parzysta kość w kształcie czworokąta tworząca część przednią ściany
przyśrodkowej oczodołu. Łączy się ona z kością czołową, sitową, szczękową oraz małżowiną nosową
dolną.

Lemiesz jest nieparzystą kością płaską również o kształtu czworobocznego. Tworzy ona tylną część
przegrody nosowej. Łączy się z kością sitową, klinową, szczękową i podniebienną.

Małżowina nosowa dolna ogranicza jamę nosową, wchodząc w skład jej ściany bocznej. Ma kształt
podłużny. Znajduje się pod małżowiną nosową środkową kości sitowej. Poniżej małżowiny nosowej
dolnej biegnie przewód nosowy dolny, do którego uchodzi przewód nosowo-łzowy.

Kość nosowa (łac. os nasale) występuje symetrycznie po obu stronach twarzy. Ma kształt
trapezowaty, jest węższa u góry a szersza u dołu. Obie kości nosowe łączą się tworząc nasadę i
grzbiet nosa. Kość nosowa łączy się także z kością czołową, sitową, szczękową.

Szczęka (łac. maxilla) to kość parzysta i jedna z większych kości twarzy. Obie kości szczękowe łączą się
brzegami przyśrodkowymi wytwarzając w ten sposób sklepienie jamy ustnej, dno i część ściany
bocznej jamy nosowej oraz dno oczodołu. Kość szczękowa składa się z trzonu i wyrostków:
jarzmowego, czołowego, zębodołowego oraz podniebiennego. Trzon ma w przybliżeniu kształt
piramidy, zawiera zatoki szczękowe, czyli przestrzenie powietrzne wyścielone błoną śluzową. Są to
największe z zatok przynosowych. Jej pojemność to około 25 cm3. Ujście zatoki szczękowej znajduje
się w jamie nosowej, a dokładniej przewodzie nosowym środkowym. Wyrostek zębodołowy jest
wypukłą strukturą kostną i tworzy z wyrostkiem przeciwległym łuk zębodołowy. Kość szczękowa łączy
się z kością czołową i sitową oraz kośćmi: nosową, jarzmową, łzową, małżowiną nosową dolną,
podniebienną, lemieszem.

Kość jarzmowa (łac. os zygomaticum) swym kształtem zbliżona jest do czworokąta. Znajduje się na
bocznej części twarzy nadając jej kształt. Kość jarzmowa posiada trzon, wyrostek skroniowy i czołowy.
Bierze udział w tworzeniu ściany bocznej i dolnej oczodołu. Oprócz połączenia z kością skroniową i
czołową, łączy się jeszcze z szczęką i kością klinową.

Kość podniebienna (łac. os palatinum) jest parzyście występującą kością utworzoną przez dwie
blaszki położone względem siebie pod kątem prostym (blaszka pionowa i pozioma) oraz wyrostków:
piramidowego, oczodołowego, klinowego. Kość podniebienna tworzy dno i ścianę boczną jamy
nosowej, ścianę górną jamy ustnej, ścianę dolną (dno) oczodołu. Łączy się ona z kością klinową,
sitową, szczękową, małżowiną nosową dolną, lemieszem.

Kość gnykowa (łac. os hyiodeum) ma kształt litery U. Znajduje się pośrodkowo między żuchwą a
powierzchnią przednią szyi. Składa się z trzonu oraz parzystych rogów większych i mniejszych. Kość
gnykowa jest miejscem przyczepu niektórych mięśni szyi, gardła czy języka. Nie posiada
bezpośredniego połączenia z innymi kościami.

Żuchwa (łac. mandibula) jest największą kością twarzoczaszki. Jest nieparzysta i najbardziej ruchoma
w porównaniu do innych kości. Kształtem swym przypomina wygiętą podkowę. Składa się z trzonu
oraz symetrycznie odchodzących od niego w kącie żuchwy gałęzi. Gałęzie odchodzą skośnie do góry i
tyłu, zakończone są dwoma wyrostkami: dziobiastym oraz kłykciowym oddzielone od siebie
wcięciem, przez które przebiegają nerw i naczynia dla mięśni żwacza.

Wewnętrznej powierzchni żuchwy znajdują się otwór żuchwy, języczek żuchwy ograniczające wejście
do kanału żuchwy, którym biegną naczynia i nerwy. Wyrostek kłykciowy jest większy i posiada
przyśrodkowo zwróconą głowę żuchwy służącą do połączenia stawowego z kością skroniową.
Natomiast trzon żuchwy na wypukłej zewnętrznej powierzchni posiada guzowatość bródkową oraz
bocznie położone guzki bródkowe. Bocznie na wysokości zęba przedtrzonowego znajduje się otwór
bródkowy. Na powierzchni wewnętrznej trzonu mieszczą się zagłębienia dla ślinianki podżuchwowej,
podjęzykowej, naczyń oraz mięśni. Na brzegu górnym znajdują się zębodoły.

Staw skroniowo-żuchwowy utworzony przez głowę żuchwy, powierzchnię stawową kości skroniowej
(dołek stawowy położony do przodu od przewodu słuchowego zewnętrznego), więzadła i torebkę
stawową. W stawie możliwe są trzy rodzaje ruchów: obniżanie i unoszenie żuchwy, wysuwanie i
cofanie żuchwy oraz obroty żuchwy.

Jamy i doły czaszki

Oczodół ma kształt ostrosłupa składającego się z czterech ścian. Podstawa zwrócona jest do przodu a
wierzchołek tu tyłowi i przyśrodkowo. Obie osie przeprowadzone przez oczodoły zbiegają się na
wysokości siodła tureckiego. Ścianę górną oczodołu tworzy kość czołowa i kość klinowa, a ścianę
dolną kość szczękowa, jarzmowa i podniebienna. Ściana przyśrodkowa utworzona jest przez kość
szczękową, łzową, sitową i klinową, s ściana boczne przez kość jarzmową i klinową. Szczyt ostrosłupa
stanowi kanał wzrokowy kości klinowej.

Jama nosowa przedzielona jest przegrodą na dwie części. Ścianę górną tworzy kość nosowa, czołowa,
sitowa i klinowa, a ścianę dolną kość szczękowa, podniebienna. Ściana przyśrodkowa utworzona jest
przez kość sitową i lemiesz, natomiast boczna przez kość sitową, szczękową, łzową, małżowinę
nosową dolną oraz kość klinową.

Powierzchnia wewnętrzna czaszki kształtuje się w trzy schodkowato ustawione doły, zwane dołami
czaszki, na których opierają się struktury mózgowia. Przedni dół czaszki znajduje się do przodu i
najwyżej, tworzy go kość czołowa, blaszka sitowa kości sitowej i kość klinowa. Dół środkowy czaszki
jest głębszy od poprzedniego tworzą: kość klinowa, skroniowa. Natomiast dół tylny czaszki jest
największy i położony najniżej. W jego skład wchodzą kość klinowa, potyliczna, skroniowa oraz
ciemieniowa.

Na powierzchni zewnętrznej czaszki znajdują się: dół skroniowy, podskroniowy, skrzydłowo-
podniebienny oraz zażuchwowy. Dół skroniowy znajduje się symetrycznie na bocznej części czaszki,
od dołu ogranicza go łuk jarzmowy. Zawiera on mięsień skroniowy, naczynia i nerwy skroniowe,
tkankę tłuszczową oraz nerw uszno-skroniowy, gałęzie skroniowe i jarzmowe nerwu twarzowego. Dół
podskroniowy położony jest poniżej i przyśrodkowo od łuku jarzmowego i zawiera mięśnie
skrzydłowe, tętnicę szczękową, nerw żuchwowy. Dół skrzydłowo-podniebienny znajduje się
przyśrodkowo od dołu podskroniowego, między szczęką a wyrostkiem skrzydłowatym kości klinowej.
Zawiera nerwy i naczynia szczękowe. Ostatni, dół zażuchwowy, mieści się do tyłu od gałęzi żuchwy i
do przodu od wyrostka sutkowego. Znajduje się w nim ślinianka przyuszna, nerw twarzowy, gałęzie
tętnicy szyjnej zewnętrznej i nerw uszno-skroniowy.

Kręgosłup

Kręgosłup jest główną ruchomą podporą ciała. Składa się z 33-34 kręgów: 7 szyjnych, 12 piersiowych,
5 lędźwiowych, 5 krzyżowych oraz 4-5 guzicznych. Znajduje się w części grzbietowej ciała. Biegnie od
podstawy czaszki do dolnej części tułowia.

Kręgi tworzące kręgosłup są nieparzystymi różnokształtnymi kośćmi składającymi się z walcowatego
trzonu oraz łuku kręgowego. Pomiędzy trzonem a łukiem kręgowym znajduje się otwór kręgowy.
Nakładające się na siebie kręgi tworzą kanał kręgowy, w którym przebiega rdzeń kręgowy. Zwykle
odejście łuku w stosunku do trzonu znajduje się poniżej. W początkowym jego przebiegu na górnym i
dolnym brzegu wyróżnia się wcięcia kręgowe. Zatem przy nałożeniu na siebie sąsiednich kręgów
wcięcia ograniczają otwór międzykręgowy. Ponadto łuk kręgowy posiada 7 wyrostków: pojedynczy
wyrostek kolczysty oraz parzyste wyrostki poprzeczne, stawowe górne i dolne. Wyrostek poprzeczny i
kolczysty są miejscem przyczepu dla mięśni grzbietu. Natomiast pozostałe dwie pary tworzą
połączenia z sąsiednimi kręgami.

Kręgi szyjne (łac. vertebrae cervicales) mają charakterystyczny wygląd, który pozwala je odróżnić od
pozostałych kręgów. Ich wyrostki kolczyste zakończone są guzkowato, a poprzeczne ograniczają
otwór wyrostka poprzecznego, przez który biegną naczynia kręgowe i splot nerwów współczulnych.
Trzony kręgów są płaskie a otwory kręgowe duże i trójkątne.

Dodatkowo pierwsze dwa kręgi szyjne mają nieco inną budowę od pozostałych. Pierwszy z nich, kręg
szczytowy (atlas), nie posiada typowego trzonu, a jedynie niewielką listewkę w postaci łuku
przedniego. Tylna powierzchnia łuku przedniego posiada powierzchnię stawową, którą łączy się z
zębem kręgu obrotowego. Górnymi powierzchniami stawowymi kręg łączy się z podstawą czaszki,
dolnymi z obrotnikiem (drugi kręg szyjny). Między łukiem przednim a tylnym kręgu przebiega
więzadło poprzeczne kręgu szczytowego. W części przedniej znajduje się ząb obrotnika, w tylnej
natomiast przebiega rdzeń kręgowy. Kolejnym kręgiem jest obrotnik, kótry posiada on nadmiernie
rozwinięty trzon w postaci zęba obrotnika.

Kręgi piersiowe (łac. vertebrae thoracicae) również wyróżniają się pod względem budowy od reszty
kręgów, ponieważ posiadają powierzchnie stawowe dla żeber. Znajdują się one na bocznych
powierzchniach trzonów w miejscu połączenia z łukami kręgowymi. Żebra I, XI i XII łączą się tylko z
jednym kręgiem, pozostałe z powierzchnią stawową utworzoną przez dwa sąsiednie kręgi. Wyrostki
kolczyste I-VIII, dłuższe w porównaniu z kręgami szyjnymi, przebiegają dachówkowato i zachodzą na
siebie. Pozostałe wyrostki są krótsze, grubsze i mają przebieg poziomy. Otwór kręgowy ma kształt
okrągły.

Kręgi lędźwiowe (łac. vertebrae lumbales) posiadają masywny, kształtu nerkowatego trzon. Grube
wyrostki kolczyste ustawione są poziomo. Wyrostek poprzeczny jest szczątkowym żebrem i nosi
nazwę wyrostka żebrowego. Odpowiednikiem właściwego wyrostka poprzecznego jest wyrostek
dodatkowy w postaci niewielkiej wyniosłości. Ponadto występuje tu wyrostek suteczkowaty leżący do
tyłu od wyrostka dodatkowego. Otwór kręgowy ma kształt trójkątny.

Kręgi krzyżowe (łac. vertebrae sacrales) zrośnięte są ze sobą w jedną kość krzyżową. Ma ona kształt
klina podstawą zwróconego ku górze a wierzchołkiem ku dołowi łącząc się z kością guziczną.
Powierzchnia przednia kości, miednicza, jest wklęsła a tylna wypukła. Pomiędzy zrośniętymi trzonami
i łukami kręgów znajduje się kanał krzyżowy zakończony na dole rozworem krzyżowym. Na
powierzchni przedniej i tylnej mieszczą się otwory krzyżowe biegnące przyśrodkowo do otworów
kanału krzyżowego stanowiących odpowiedniki otworów międzykręgowych. Zrośnięte wyrostki
poprzeczne tworzą powierzchnię uchowatą za pomocą, której kość krzyżowa łączy się z kością
biodrową. Zrośnięte wyrostki kolczyste tworzą grzebień krzyżowy pośrodkowy, a ze zrośniętych
wyrostków stawowych powstaje grzebień krzyżowy boczny. U kobiet kość krzyżowa jest szersza.

Kręgi guziczne (łac. vertebrae coccygeae), podobnie jak w przypadku kości krzyżowej, również
ulegają zrośnięciu tworząc kość guziczną. Kość guziczna jest strukturą szczątkową u człowieka. Tylko
pierwszy odcinek nosi cechy kręgów.

Połączenia kręgów

Kręgi połączone są ze sobą za pomocą krążków międzykręgowych. Są to płaskie chrząstki włókniste
łączące ze sobą powierzchnie trzonów łagodzące wstrząsy kręgosłupa. Krążek międzykręgowy
zbudowany jest z pierścienia włóknistego leżącego obwodowo oraz środkowej zwanej jądrem
miażdżystym. Wzdłuż trzonów kręgów biegną więzadła: podłużne przednie, podłużne tylne, więzadła
międzyłukowate, międzypoprzeczne, międzykolcowe, nadkolcowe i więzadło karkowe stabilizujące
położenie kręgów.

Staw szczytowo-potyliczny tworzą kłykcie potyliczne i dołki stawowe pierwszego kręgu szyjnego.
Odpowiada on głównie za ruchy zgięcia głowy do przodu i tyłu oraz nieznacznie na boki. Staw
szczytowo-obrotowy utworzony przez powierzchnie stawowe pierwszego i drugiego kręgu szyjnego.
Wzmacniają go więzadło krzyżowe kręgu szczytowego i wierzchołka zęba. Staw odpowiedzialny jest
za ruchy obrotowe głowy, przy czym krąg pierwszy obraca się razem z głową.

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa utworzona jest przez 12 par żeber przymocowanych do 12 kręgów piersiowych i
mostka.

Mostek

Mostek (łac. sternum) jest kością płaską. Składa się z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego.
Rękojeść w stosunku do trzonu ustawiona jest pod kątem rozwartym ku tyłowi (tzw. kąt mostka). Od
góry, na rękojeści znajduje się wcięcie szyjne. Bocznie od niego, obustronnie, wcięcia obojczykowe.
Poniżej mieszczą się wcięcia żebrowe dla chrząstek odpowiednich żeber (I-VII). Wcięcie dla żebra
pierwszego położone jest na bocznej powierzchni rękojeści mostka, drugie na granicy rękojeści z
trzonem, zaś dla żebra VII na granicy pomiędzy trzonem a wyrostkiem mieczykowatym.

Żebra

Żebro (łac. costa) ma kształt spłaszczonego łuku, wypukłością zwróconego na zewnątrz. Posiada trzon
oraz część mostkową i kręgosłupową.

Siedem górnych żeber nosi nazwę żeber prawdziwych, ponieważ ich chrząstki żebrowe łączą się
bezpośrednio z mostkiem. Pozostałe pięć par żeber to żebra rzekome. Oprócz dwóch ostatnich żeber
łączą się z chrząstką żebrową leżącą wyżej, najwyższa zaś z chrząstką żebrową żebra VII i tworzą łuk
żebrowy.

Ostatnie dwa żebra (XI i XII) kończą się między mięśniami brzucha. Część kręgosłupowa żebra składa
się z główki i szyjki żebra. Na bocznej powierzchni szyjki znajduje się guzek żebra. Miejsce to określa
się kątem żebra. Od guzka żebra do przedniej części żebra na dolnym brzegu biegnie bruzda dla
naczyń i nerwów międzyżebrowych.

Pierwsze żebro różni się wyglądem od pozostałych. Jest ono krótkie i płaskie. Posiada guzek dla
mięśnia pochyłego przedniego oraz bruzdę dla tętnicy podobojczykowej. Żebra ustawione są w ten
sposób, że utworzona przez nie ściana przednia jest ustawiona skośnie ku dołowi i do przodu.

Żebra połączone są z kręgami stawami żebrowo-kręgowymi, natomiast z mostkiem za pomocą
stawów mostkowo-żebrowych.

Kości kończyn

Kości kończyny górnej można podzielić na kości tworzące obręcz barkową, czyli łopatkę i obojczyk
oraz kości części wolnej tj. kość ramienna, kości przedramienia (kość łokciowa, promieniowa) i ręki
(kości nadgarstka, śródręcza, palców).

Kości kończyny dolnej składają się z obręczy miedniczej (kość miedniczna, biodrowa, kulszowa,
łonowa) i kończyny wolnej tj. kość udowa, kości podudzia (kość piszczelowa i strzałkowa) i stopy
(kości stępu, skokowa, piętowa, śródstopia i palców stopy. Obręcz miedniczą tworzą kości
miedniczne połączone z kością krzyżową.

Kości obręczy barkowej

Kości obręczy barkowej stanowi obojczyk i łopatka.

Obojczyk (łac. clavicula) jest kością długą wygiętą w kształt litery S. Część bliższa (przyśrodkowa)
wygięta jest do przodu, boczne do tyłu. Koniec bliższy łączy się stawem mostkowo-obojczykowym z
rękojeścią mostka, dlatego nazywa się go końcem mostkowym. Drugi koniec, barkowy, łączy się z
wyrostkiem barkowym łopatki.

Staw mostkowo-obojczykowy stanowi połączenie obojczyka z klatką piersiową. Powierzchnie
stawowe utworzone są przez koniec mostkowy obojczyka oraz wcięcie obojczykowe rękojeści mostka
i chrząstkę pierwszego żebra. Jest to staw siodełkowaty wzmocniony więzadłami: mostkowo-
obojczykowymi, żebrowo-obojczykowym. Ruchy zbliżone są do ruchów w stawie kulistym (do góry,
dołu, przodu, tyłu i dookoła własnej osi).

Staw barkowo-obojczykowy łączy obojczyk z wyrostkiem barkowym łopatki. Staw wzmacniają
więzadła: barkowo-obojczykowe, kruczo-obojczykowe. Ruchy są podobne do ruchów odbywających
się w stawie mostkowo-obojczykowym.

Łopatka (łac. scapula) jest z kolei kością płaską trójkątnego kształtu przylegającą do części
grzbietowej klatki piersiowej. Wyróżnia się w niej powierzchnię żebrową i grzbietową oraz trzy kąty:
górny, boczny i dolny. Powierzchnia żebrowa znajduje się na wysokości od II do VII żebra. Na
powierzchni grzbietowej, zewnętrznej, przebiega mniej więcej poprzecznie grzebień łopatki (od
brzegu przyśrodkowego do kąta bocznego) i kończy wyrostkiem barkowym. Z wyrostkiem barkowym
łączy się obojczyk. Zagłębienie nad grzebieniem łopatki to dół nagrzebieniowy, natomiast pod nim to
dół podgrzebieniowy.

Z górnego brzegu łopatki odchodzi ku przodowi wyrostek kruczy zaginający się hakowato do boku. Do
wyrostka tego przyczepia się mięsień piersiowy mniejszy, kruczo-ramienny, mięsień dwugłowy
ramienia oraz więzadła. W górnej części brzegu bocznego znajduje się wydrążenie stawowe tworzące
panewkę dla stawu ramiennego.

Kość ramienna

Kość ramienna (łac. humerus) jest najdłuższą kością kończyny górnej. Składa się z trzonu i dwóch
końców (bliższego i dalszego). Trzon ma kształt graniastosłupa, posiada powierzchnię przednią
boczną, przednią przyśrodkową i tylną. Na powierzchni bocznej znajduje się guzowatość naramienna,
na tylnej bruzda nerwu promieniowego.

Koniec bliższy zakończony jest głową kości ramiennej wchodzącej w skład stawu ramiennego.
Dookoła głowy biegnie rowek zwany szyjką anatomiczną. Na końcu bliższym znajdują się również
guzek większy i mniejszy. Poniżej głowy i guzków znajduje się przewężenie - szyjka chirurgiczna.

Na poszerzonym nieznacznie końcu dalszym kości ramiennej mieści się kłykieć kości ramiennej. Po
obu stronach kłykcia znajdują się guzki: nadkłykieć boczny i przyśrodkowy. Na powierzchni tylnej
nadkłykcia przyśrodkowego mieści się bruzda dla nerwu łokciowego. Pomiędzy obu nadkłykciami
znajduje się powierzchnia stawowa do połączenia z kośćmi przedramienia (łokciową i promieniową).
Część dla kości łokciowej ma kształt bloczka, łączy się z wcięciem bloczkowym kości łokciowej. Część
promieniowa, mniejsza, ma kształt główki i łączy się z dołkiem kości promieniowej. Nad bloczkiem na
powierzchni przedniej znajduje się wgłębienie - dół dziobiasty, a na powierzchni tylnej - dół wyrostka
łokciowego. Natomiast nad główką kości ramiennej na powierzchni przedniej znajduje się dół
promieniowy.

Staw ramienny tworzy głowa kości ramiennej oraz panewka utworzona przez łopatkę. Na brzegu
panewki znajduje się obrąbek stawowy zwiększający powierzchnię stawową. Ze względu na budowę
tylko 1/3 powierzchni główki objęta jest panewką. Wynika stąd, że za główne mocowanie kości
ramiennej do obręczy barkowej odpowiadają mięśnie. Staw wzmocniony jest przez więzadło kruczo-
ramienne. Staw ramienny jest stawem kulistym wolnym, zatem możliwe są ruchy: odwodzenia i
przywodzenie, zginania i prostowania, obrotowe i obwodzenia (połączenie zgięcia, prostowania,
odwodzenia i przywodzenia).

Kości przedramienia

Kości przedramienia to kość łokciowa i promieniowa. Prawidłowo obie kości położone są równolegle
do siebie. Kość łokciowa przyśrodkowo, a promieniowa bocznie. Przy ruchach nawracania
przedramienia, czyli skierowaniu ręki grzbietem do przodu kość promieniowa krzyżuje kość łokciową.
Przestrzeń między obu kośćmi wypełnia błona międzykostna.

Kość łokciowa (łac. ulna) jest kością długą składającą się z trzonu i dwóch końców. Koniec bliższy,
skierowany w stronę kości ramiennej, posiada dwa wyrostki: łokciowy i dziobiasty oraz dwie wklęsłe
powierzchnie stawowe: wcięcie bloczkowe i promieniowe.

Wyrostek łokciowy, duży i zakrzywiony, wnika do dołu wyrostka łokciowego na powierzchni tylnej
kości ramiennej. Na powierzchni bocznej wyrostka znajduje się powierzchnia stawowa (wcięcie
promieniowe) dla głowy kości promieniowej.

Z kolei wyrostek dziobiasty wnika do dołu dziobiastego znajdującego się na powierzchni przedniej.
Koniec dalszy kości łokciowej jest znacznie węższy w stosunku do końca bliższego. Znajdują się na nim
dwie wyniosłości: większa przednia - głowa kości łokciowej oraz mniejsza tylna - wyrostek rylcowaty.
Głowa kości łokciowej łączy się stawem z kością promieniową oraz kością nadgarstka.

Kość promieniowa (łac. radius) jak pozostałe kości długie posiada trzon i dwa końce. Koniec bliższy
utworzony jest przez głowę i szyjkę. Głowa ma kształt walcowaty, u góry znajduje się zagłębienie dla
główki kości ramiennej, z boku łączy się z wcięciem promieniowym kości łokciowej. Koniec dalszy jest
znacznie szerszy od końca bliższego i ma kształt czworoboczny. Posiada powierzchnię stawową dla
połączenia z kośćmi nadgarstka oraz wcięcie łokciowe dla połączenia z kością łokciową. Powierzchnia
stawowa dla kości nadgarstka jest wklęsła, część boczna łączy się z kością łódeczkowatą,
przyśrodkowa z księżycowatą. Na końcu dalszym znajduje się położony bocznie również wyrostek
rylcowaty.

Stawy przedramienia

Staw łokciowy jest to staw złożony i utworzony przez staw ramienno-łokciowy, ramienno-
promieniowy i niezależny promieniowo-łokciowy bliższy. Staw ramienno-łokciowy tworzą: bloczek
kości ramiennej i wcięcie bloczkowe kości łokciowej. Jest to staw zawiasowy umożliwiający ruchy
zginania i prostowania. Staw ramienno-promieniowy tworzą: główka kości ramiennej oraz dołek
głowy kości promieniowej. Jest to staw kulisty. Staw wzmacniają więzadło poboczne łokciowe i
poboczne promieniowe.

Staw promieniowo-łokciowy bliższy stanowi połączenie obwodu głowy kości promieniowej z
wcięciem promieniowym kości łokciowej. Jest to staw obrotowy wzmocniony więzadłem
pierścieniowatym.

Staw promieniowo-łokciowy dalszy jest analogiczny do poprzedniego.

Kości ręki

Kości ręki utworzone są przez dwadzieścia siedem kości podzielonych na trzy odcinki: nadgarstek,
śródręcze i palce.

Kości nadgarstka stanowi osiem kości o nieregularnych kształtach ułożonych w dwa rzędy. W rzędzie
bliższym znajdują się: kość łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata, w dalszym: kość
czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata.

Kości śródręcza tworzy pięć kości długich. Końcem bliższym (podstawą) łączą się stawowo z
nadgarstkiem i sąsiednią kością śródręcza. Koniec dalszy (głowa) łączy się z podstawą paliczka
bliższego. W przestrzeniach międzykostnych pomiędzy kośćmi śródręcza znajdują się mięśnie
międzykostne.

Kości palców składają się z paliczków. Oprócz kciuka, który zbudowany jest z dwóch paliczków,
pozostałe palce utworzone są przez trzy paliczki: bliższy, środkowy i dalszy. Koniec dalszy paliczka
dalszego posiada guzowatość, która stanowi podłoże opuszki palca.

Staw promieniowo-nadgarstkowy jest stawem elipsoidalnym utworzonym przez połączenie kości
promieniowej z bliższym rzędem kości nadgarstka. Wzmocniony jest więzadłem promieniowo-
nadgarstkowym oraz mniejsze więzadła.

Obręcz miednicza

Obręcz miedniczą tworzą kości miedniczne połączone z kością krzyżową.

Kość miedniczna (łac. coxae) jest nieregularnego kształtu parzystą kością i składa się z trzech części:
kości biodrowej, kulszowej i łonowej. Wszystkie kości łączą się mniej więcej w części środkowej kości
miednicznej. Zewnętrznie i bocznie znajduje się zagłębienie, czyli panewka stawu biodrowego.
Poniżej panewki znajduje się otwór zasłonowy ograniczony przez kość kulszową i łonową oraz
przesłonięty w większości błoną zasłonową. Przez pozostawiony otwór przechodzą naczynia i nerwy
zasłonowe.

Kość biodrowa (łac. os ilium) znajduje się najbardziej do góry i tyłu. Posiada trzon współtworzący
panewkę (2/5 panewki) i talerz, czyli spłaszczoną część kości. Powierzchnia tylna talerza jest
miejscem przyczepu mięśni pośladkowych. Powierzchnia wewnętrzna jest wklęsła, znajduje się na
niej dół biodrowy dla przyczepu mięśnia biodrowego, powierzchnia uchowata dla połączenia
stawowego z kością krzyżową. Grzebień biodrowy to pogrubiony i wypukły górny brzeg talerza. Ku
przodowy wytwarza kolec biodrowy przedni górny, ku tyłowi kolec biodrowy tylny górny. Na dolnym
brzegu przednim kości biodrowej znajduje się kolec biodrowy przedni dolny, na brzegu tylnym
analogicznie kolec biodrowy tylny dolny.

Kość kulszowa (łac. ischii) tworzy tylny i dolny odcinek kości miedniczej. Zbudowana jest z trzonu
oraz gałęzi. Trzon w tworzy 2/5 panewki kości miednicznej. Na brzegu tylnym kości znajduje się
wydatny kolec kulszowy, do którego przyczepia się więzadło krzyżowo-kolcowe ograniczające otwór
kulszowy większy dla naczyń i nerwów pośladkowych, nerwu kulszowego, naczyń i nerwów
sromowych. Poniżej więzadła znajduje się otwór kulszowy mniejszy ograniczony przez więzadło
krzyżowo-kulszowe i krzyżowo-guziczne. Najbardziej wysuniętą do tyłu częścią kości kulszowej jest
guz kulszowy, który wysłany jest tkanką tłuszczową, stanowi przyczep dla mięśni uda, a podczas
siedzenia stanowi główne oparcie dla miednicy. Gałąź kości kulszowej odchodzi prawie pod kątem
prostym w okolicy guza kulszowego i kieruje się do przodu i przyśrodkowo łącząc s gałęzią dolną kości
łonowej.

Kość łonowa (łac. os pubis) stanowi najbardziej wysuniętą ku przodowi część kości miednicznej,
współtworzy panewkę. Składa się z trzonu i dwóch gałęzi: górnej i dolnej. Gałąź górna odchodzi od
trzonu i kieruje się do przodu i przyśrodkowo łącząc się z gałęzią przeciwległą. Na brzegu przednim w
osi pośrodkowej znajduje się guzek łonowy (miejsce przyczepu więzadła pachwinowego). Gałąź dolna
łączy się z gałęzią kości kulszowej.

Spojenie łonowe składa się z chrząstki szklistej i włóknistej oraz wzmocnione jest więzadłami.

Stawy obręczy miedniczej

Staw krzyżowo-biodrowy to staw płaski, czyli o ograniczonej ruchomości. Wzmacniają go więzadła
krzyżowo-biodrowe.

Staw biodrowy jest połączeniem panewki kości miedniczej z głową kości udowej. Panewkę pogłębia
znacznie obrąbek panewkowy będący strukturą włóknistą. Staw wzmacniają więzadła: biodrowo-
udowe, łonowo-udowe, kulszowo-udowe i więzadło głowy kości udowej leżące w dole panewki. Staw
biodrowy jest stawem kulistym, w którym możliwe są ruchy zgięcia i prostowania, odwodzenia i
przywodzenia oraz ruchy obrotowe (do wewnątrz i na zewnątrz).

Kości uda

Kość udowa (łac. os femoris) jest najdłuższą kością szkieletu. Składa się z trzonu i dwóch końców.
Trzon jest nieco wypukły do przodu.

Na powierzchni tylnej znajduje się kresa chropowata. Na końcu bliższym znajduje się głowa kości
udowej skierowana przyśrodkowo i do góry. Na szczycie głowy znajduje się zagłębienie - dołek głowy.

Poniżej głowy znajduje się przewężenie, czyli szyjka kości udowej. Szyjka nachylona jest do trzonu
pod kątem 135 stopni. Na powierzchni tylnej, poniżej szyjki znajduje się wyniosłość będąca
przedłużeniem ku górze trzonu, czyli krętarz większy i mniejszy, położony do tyłu, krętarz mniejszy.

Koniec dalszy kości udowej ulega poszerzeniu wytwarzając dwa kłykcie: większy przyśrodkowy i
mniejszy boczny. Oba kłykcie są bardziej wypukłe ku tyłowi, gdzie przedzielone są dołem
międzykłykciowym. Na powierzchni przedniej oba kłykcie są ze sobą połączone i wytwarzają
powierzchnię rzepkową. Powierzchnie boczne kłykci są uwypuklone i zwane odpowiednio
nadkłykciem przyśrodkowym i bocznym.

Rzepka (łac. patella) jest małą, spłaszczoną kością o trójkątnym kształcie podstawą zwróconą ku
górze, a wierzchołkiem do dołu. Znajduje się do przodu od końca dalszego kości udowej na
powierzchni rzepkowej. Powierzchnia tylna rzepki pokryta jest chrząstką szklistą. Rzepka umocowana
jest w ścięgnie mięśnia czworogłowego uda.

Staw kolanowy jest największym ze stawów. Tworzy połączenie wypukłych kłykciów kości udowej z
wklęsłymi powierzchniami kości piszczelowej. W stawie kolanowym występują dwa półksiężycowate
pierścienie włóknisto-chrzęstne pogłębiające powierzchnię stawową zwane łąkotkami (łac. menisci).
Łąkotka przyśrodkowa jest większa w porównaniu z boczną.

Staw kolanowy wzmacniają: więzadło rzepki, więzadła poboczne (strzałkowe i piszczelowe), więzadło
podkolanowe skośne, podkolanowe łukowate, poprzeczne kolana oraz więzadła krzyżowe. Więzadła
krzyżowe znajdują się wewnątrz- i zewnątrzstawowo. Więzadło krzyżowe przednie przebiega od
powierzchni wewnętrznej kłykcia bocznego kości udowej do przodu i dołu kończąc w polu
międzykłykciowym przednim kości piszczelowej. Więzadło krzyżowe tylne rozpoczyna się na
powierzchni wewnętrznej kłykcia przyśrodkowego, biegnie do tyłu i dołu kończąc w polu
międzykłyckiowym tylnym.

Staw kolanowy jest stawem zawiasowym, w którym możliwe są ruchy zginania i prostowania, jednak
możliwe są również ruchy obrotowe w każdym położeniu stawu kolanowego, z wykluczeniem
maksymalnego wyprostowania i zgięcia.

Stawy śródnagarstkowe to połączenie kości nadgarstka. Możliwe ruchy to zgięcie dłoniowe i
grzbietowe, odwodzenie promieniowe i łokciowe, obwodzenie.

Stawy nadgarskowo-śródręczne i stawy międzyśródręczne są stawami płaskimi o minimalnej
ruchomości. Wyjątkiem jest staw dotyczący kciuka, w którym możliwe są ruchy odwodzenia i
przywodzenia, przeciwstawienia i odprowadzenia, obwodzenia.

Stawy palców ręki są stawami kulistymi, w których ruch obrotowy nie jest jednak możliwy.

Kości podudzia

Kości podudzia składają się z dwóch kości długich: kości piszczelowej i strzałkowej połączone swymi
obu końcami. Przestrzeń pomiędzy kośćmi wypełnia błona międzykostna.

Kość piszczelowa (łac. tibia) położona jest przyśrodkowo w stosunku do strzałki. Składa się s trzonu i
dwóch końców. Trzon w przekroju poprzecznym ma kształt trójkąta podstawą zwróconego do tyłu.
Koniec bliższy kości piszczelowej jest poszerzony i pogrubiały, posiada dwa kłykcie: przyśrodkowy i
boczny. Powierzchnia górna posiada dwa zagłębienia oddzielone wyniosłością międzykłykciową. Po
obu stronach wyniosłości międzykłykciowej znajdują się małe guzki międzykłykciowe, natomiast do
przodu i do tyłu pola międzykłykciowe. Na kłykciu bocznym z tyłu i boku znajduje się powierzchnia
stawowa dla strzałki. Koniec dalszy jest mniejszy od poprzedniego, posiada bocznie położoną
powierzchnię stawową dla strzałki, a przyśrodkowo tworzy wypukły wyrostek zwany kostką
przyśrodkową. Powierzchnia dolna bierze udział w tworzeniu stawu skokowego.

Kość strzałkowa (łac. fibula) biegnie równolegle i bardziej bocznie w stosunku do kości piszczelowej.
Końcem bliższym, zwanym głową strzałki łączy się z piszczelą. Koniec dalszy jest szerszy i grubszy.
Sięga niżej niż kość piszczelowa i tworzy kostkę boczną.

Ruchy w stawie piszczelowo-strzałkowym są minimalne.

Kości stopy

Kości stopy utworzone są przez kości stępu, śródstopia i palców.

Kości stępu składają się z siedmiu kości ułożonych w dwóch rzędach. W bliższym rzędzie znajduje się
kość skokowa i piętowa, a w dalszym kości klinowate (przyśrodkowa, środkowa, boczna) i kość
sześcienna. Od strony przyśrodkowej między oba rzędy wciska się kość łódkowa.

Kość skokowa (łac. talus) zbudowana jest z trzonu, szyjki i głowy. Na trzonie znajduje się wypukły do
góry bloczek, którym łączy się z piszczelą i strzałką. Na powierzchniach bocznych mieszczą się
powierzchnie stawowe dla połączenia z kostką boczną i przyśrodkową.

Kość piętowa (łac. calcaneus) położona jest poniżej kości skokowej. Tworzy wypukły ku tyłowi guz
piętowy. Od przodu łączy się z kością łódkową i sześcienną.

W skład kości śródstopia wchodzi pięć kości długich posiadających podstawę, trzon i głowę.

Kości palców stopy utworzone są przez paliczki zbudowane podobnie jak kość ręki.

Trzeszczki są małymi, okrągłymi kostkami o nieznanej funkcji wchodzącymi w skład torebki stawowej
lub ścięgna.

Staw skokowy górny jest połączeniem bloczka kości skokowej i powierzchni stawowych bocznych z
powierzchnią stawową kości piszczelowej i obu kostek obejmujących widełkowato kość skokową. Jest
stawem zawiasowym umożliwiającym ruchy zginania i prostowania.

Staw skokowy dolny jest połączeniem między kością skokową i piętową oraz kością skokową,
piętową i łódkową. Jest stawem złożonym, w którym zachodzą ruchy zginania i prostowania,
przywodzenia i odwodzenia, odwracania i nawracania.

Staw poprzeczny stępu (Choparta) utworzony jest przez połączenie kości skokowej i łódkowej oraz
kości piętowej i sześciennej.

Stawy palców stopy są stawami kulistymi, w których niemożliwy jest ruch obrotowy.

Guzek większy kości ramiennej

Guzek większy (łac. tuberculum majus) znajduje się na końcu bliższym kości ramiennej. Można go
zlokalizować bocznie i do przodu od głowy kości ramiennej. Guzek leży również przyśrodkowo od
guzka mniejszego.

Na guzku większym kości ramiennej znajdują się przyczepy trzech mięśni ramienia. Na powierzchni
górnej znajduje się przyczep mięśnia nadgrzebieniowego, na powierzchni środkowej - przyczep
mięśnia podgrzebieniowego, a na powierzchni dolnej - przyczep mięśnia obłego mniejszego.

Miedzy guzkiem większym a guzkiem mniejszym kości ramiennej znajduje się bruzda międzyguzkowa
dla ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia.

Kości palców ręki

Kości palców reki (łac. ossa digitorium manus) są zbudowane z paliczków. Pierwszy palec, kciuk, ma
dwa paliczki - bliższy i dalszy. Natomiast cztery pozostałe palce mają po trzy paliczki: dalszy, środkowy
i bliższy. Paliczki bliższe i środkowe prawie nie różnią się kształtem. Jedynie wielkość paliczka
bliższego jest większa niż środkowego.

Każdy paliczek składa się z trzonu i dwóch końców. Koniec bliższy, podstawa, ma wklęsłą
powierzchnię, która łączy się odpowiednio w przypadku paliczków bliższych z kośćmi śródręcza, a w
przypadku paliczków środkowych z paliczkami bliższymi. Koniec dalszy, głowa, jest dużo mniejszy niż
koniec bliższy. Każdy z nich posiada dwa kłykcie, które łączą się z odpowiednią podstawą.
Powierzchnia stawowa strony dłoniowej jest dużo większa niż powierzchnia stawowa strony
grzbietowej. Do bocznych powierzchni końców dalszych przyczepiają się odpowiednie więzadła.

Koniec dalszy paliczka dalszego, jest inny niż u pozostałych kości. Posiada guzowatość paliczka
dalszego, rozszerza się półksiężycowato pomimo swojego spłaszczenia.

Chrząstka szklista pokrywa powierzchnie stawowe paliczków.

Wyrostek sutkowaty (łac. proces sus mastoideus) jest położony w części sutkowej kości skroniowej, a
właściwie jest jej przedłużeniem. Leży ku dołowi od tej części kości. Kształtem przypomina stożek.

Noworodek nie posiada wyrostka sutkowatego. Dzięki temu, że to na nim znajduje się przyczep
mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, wyrostek zaczyna się rozwijać. Dzieje się to od 1 roku
życia, gdy dziecko uczy się unosić głowę.

Oprócz przyczepu wyżej wspomnianego mięśnia, do wyrostka sutkowa tego przyczepia się także
mięsień najdłuższy głowy i mięsień płatowy głowy.

Na przyśrodkowej powierzchni wyrostka znajduje się bruzda tętnicy potylicznej. Bocznie od tego
tworu znajduje się wcięcie sutkowe, gdzie przyczepia się mięsień dwubrzuścowy.

Guz piętowy

Guz piętowy (łac. tuber calcanei) znajduje się na powierzchni tylnej kości piętowej. Guz to twór
masywny, który kończy się na powierzchni dolnej wyrostkiem przyśrodkowym i bocznym.

Powierzchnia guza piętowego jest chropowata. Przez to pokrywa ją tkanka włóknista i tłuszczowa, co
tworzy pietę. W części środkowej znajduje się ścięgno mięśnia trójgłowego łydki. W części górnej
można znaleźć kaletkę maziową.

Wyniosłość międzykłykciowa

Wyniosłość międzykłykciowa (łac. eminentna intercondylaris) znajduje się na końcu bliższym kości
piszczelowej. Leży ona we wgłębieniu między obu powierzchniami stawowymi kości.

Wyniosłość międzykłykciowa jest ropowata. Ograniczają ją dwa guzki międzykłykciowe, przyśrodkowy
i boczny. Z przodu i z tyłu od wyniosłości można znaleźć dwa zagłębienia międzykłykciowe: przednie i
tylne. W każdym polu znajduje się przyczep więzadeł krzyżowych: przedniego i tylnego.

Wyniosłość międzykłykciowa jest pokryta chrząstką i stanowi przedłużenie powierzchni stawowych
dla stawu kolanowego.

Nadkłykieć boczny kości ramiennej

Nadkłykieć boczny (łac. epicondylus lateralis) znajduje się na końcu dalszym kości ramiennej. Jest on
mniejszy od swojego odpowiednika na stronie przyśrodkowej.

Nadkłykieć boczny to guzowata wyniosłość, wygięta do przodu. Stanowi przyczep mięśni
prostujących rękę, odwracacza przedramienia oraz więzadła promieniowego kości łokciowej.

Miedzy nadkłykciem bocznym i nakdłykciem przyśrodkowym kości ramiennej znajduje się
powierzchnia stawowa, która jest pokryta chrząstką szklistą.

Krętarz większy kości udowej

Krętarz większy (łac. trochanter major) znajduje się na końcu bliższym kości udowej. Jest to
wyniosłość, która jest skierowana ku górze. Położona jest bocznie i ku tyłowi od trzonu.

Krętarz ma cztery ściany, a jego wierzchołek znajduje się na poziomie środka głowy kości udowej. Na
stronie zewnętrznej i przedniej znajdują się przyczepy mięśni. Strona przednia służy do przyczepu
mięśnia pośladkowego małego oraz mięśnia obszernego bocznego. Po stronie bocznej przyczepia się
mięsień pośladkowy średni. Na górnym brzegu krętarza większego można znaleźć przyczep mięśnia
gruszkowatego.

Na powierzchni przyśrodkowej krętarza większego kości udowej znajduje się dół krętarzowy. Jest to
miejsce, gdzie przyczepia się mięsień zasłaniacz zewnętrzny. Powyżej dołu można znaleźć miejsce
przyczepu mięśnia zasłania cza wewnętrznego oraz mięśni bliźniaczych.

Niżej od krętarza większego znajduje się skierowany przyśrodkowo krętarz mniejszy do przyczepu
mięśnia biodrowo-lędźwiowego. Krętarze są przedzielone grzebieniem międzykrętarzowym oraz
kresą miedzykrętarzową.

Guz kulszowy

Guz kulszowy (łac. tuber ischiadicum) jest częścią kości kulszowej. Znajduje się na powierzchni tylnej
jej trzonu. Jest to chropowata wyniosłość, na której znajduje się tkanka tłuszczowa podskórna.

Guz kulszowy pomaga w oparciu miednicy o podłoże podczas pozycji siedzącej. Jest on także
miejscem przyczepu więzadła krzyżowo-guzowego, mięśnia bliźniaczego dolnego, mięśnia
przywodziciela wielkiego, mięśnia czworobocznego uda, mięśnia półbłoniastego, mięśnia
półścięgnistego oraz mięśnia dwugłowego uda.

Staw mostkowo-obojczykowy

Staw mostkowo-obojczykowy (łac. articulatio sternoclavicularis) łączy obojczyk i klatkę piersiową.

Staw mostkowo-obojczykowy posiada dwie powierzchnie stawowe. Jedną z nich stanowi koniec
mostkowy obojczyka, a drugą wcięcie obojczykowe mostka oraz chrząstka pierwszego żebra.
Powierzchnie stawowe są kształtu siodełkowatego. Między nimi znajduje się krążek stawowy, który
jest zbudowany z chrząstki włóknistej.

Staw mostkowo-obojczykowy jest otoczony grubą, ale luźną torebką stawową, wzmocnioną
więzadłami. Przyczep torebki znajduje się na kościach, wzdłuż powierzchni stawowych.

Więzadła stawu mostkowo-obojczykowego są bardzo mocne. Zaliczamy do nich: więzadło
mostkowo-obojczykowe przednie, więzadło mostkowo-obojczykowe tylne, więzadło
międzyobojczykowe, więzadło żebrowo-obojczykowe. Więzadła mostkowo-obojczykowe hamują
ruchy obojczyka do przodu i do tyłu, przez co wzmacniają torebkę stawową. Więzadło
międzyobojczykowe leży blisko tylnej powierzchni mostka, przez co hamuje ruchy obojczyka ku
dołowi. Więzadło żebrowo-obojczykowe składa się z dwóch warstw, które są odgraniczone kaletką
maziową.

Staw mostkowo-obojczykowy jest stawem kulistym. Dzięki temu obojczyk może poruszać się według
trzech osi: ku tyłowi, do przodu i ku górze.

Staw szczytowo-potyliczny

Staw szczytowo-potyliczny (łac. articulatio atlantooccipitalis) jest to górny staw głowy. Jest on
zbudowany z dwóch symetrycznych stawów. Łączy kłykcie potyliczne i dołki stawowe górne kręgu
szczytowego.

Staw szczytowo-potyliczny jest połączony przez cienkie torebki stawowe. Dzięki swojej budowie
otaczają powierzchnie stawowe. Wolne przestrzenie między kością potyliczną a kręgiem szczytowym
są zamknięte przez błony szczytowo-potyliczne: przednia i tylną.

Błona szczytowo-potyliczna łączy część podstawną kości potylicznej oraz łuk przedni kręgu
szczytowego. Jest ona zrośnięta z torebką stawową oraz z więzadłem podłużnym przednim.
Natomiast błona szczytowo-potyliczna tylna rozciąga się od tylnego brzegu otworu wielkiego kości
potylicznej do tylnego łuku kręgu szczytowego.

Dzięki takiej budowie stawu szczytowo-potylicznego, człowiek może wykonywać ruchy potakiwania:
do przodu i ku tyłowi.

Siodło tureckie

Siodło tureckie (łac. sella turica) znajduje się na kości klinowej. Bierze także udział w wytworzeniu
dołu środkowego czaszki. Siodło tureckie jest to zagłębienie, w którym znajduje się struktura
nazywana dołem przysadki. Jest to miejsce, w którym leży przysadka mózgowa. Ściana przednia dołu
zawiera dwa wyrostki pochyłe środkowe.

Od tyłu siodło tureckie jest ograniczone grzebieniem siodła oraz wyrostkami pochyłymi tylnymi. Do
nich przyczepia się namiot móżdżku. Po bokach siodła znajduje się bruzda tętnicy szyjnej.

Więzadła miednicy

W miednicy mniejszej narządy podlegają zmianom kształtu i wielkości. Zmiany położenia umożliwia
tkanka łączna, czyli więzadła. Dodatkowo służy ona do umocowania narządów.

Macicę umocowuje więzadło podstawowe, więzadło pęcherzowo-maciczne, więzadło odbytniczo-
maciczne oraz więzadło obłe macicy. Pęcherz moczowy jest umocowany za pomocą więzadła
łonowo-pęcherzowego i więzadła pęcherzowo-macicznego u kobiety, więzadła łonowo-sterczowego i
więzadła odbytniczo-pęcherzowego u mężczyzny. Jajnik jest umocowany za pomocą więzadła
wieszadłowego jajnika oraz więzadła właściwego jajnika.

Zatoki przynosowe

Zatoki przynosowe są przestrzeniami powietrznymi w kościach twarzoczaszki biorącymi udział w
ogrzewaniu i nawilżaniu wdychanego powietrza. Powstają wskutek wpuklania się błony śluzowej
jamy nosowej w otaczającą kość. Wyróżniamy, zatem zatokę klinową, czołową, sitową, szczękową
występujące obustronnie.

Największą z pośród nich jest zatoka szczękowa (łac. sinus maxillaris) znajdująca się w trzonie kości
szczękowej. Ma ona kształt piramidy, utworzonej z czterech ścian. Część przyśrodkowa zawiera otwór
szczękowy łączący zatokę z jamą nosową. Część tylna obejmuje kanały zębodołowe, dolna zaś sięga
do poziomu korzenia pierwszego zęba trzonowego.

Zatoka czołowa (łac. sinus frontalis) mieszcząca się w kości czołowej jest strukturą anatomiczną
wykształcającą się po 6 roku życia.

Zatoka sitowa (łac. sinus ethmoidalis) zbudowana jest z grup komórek sitowych przednich i tylnych
zlokalizowanych między oczodołem a jamą nosową.

Kości klatki piersiowej

Klatka piersiowa jest zbudowana z wielu kości. Dzięki temu możliwe jest ochranianie głównych
narządów krążenia i narządów oddechowych. W jej skład wchodzą żebra, mostek oraz kręgi
piersiowe.

Klatka piersiowa jest z tyłu zamknięta częścią piersiową kręgosłupa, która jest utworzona przez
dwanaście kręgów piersiowych. Kręgi piersiowe (łac. vertebrae thoracicae) są większe niż kręgi
szyjne, posiadają długie wyrostki stawowe. Wyrostki kolczyste są długie i zachodzą na siebie
dachówkowato. Na końcu wyrostków poprzecznych znajduje się dołek żebrowy, który służy do
połączenia z guzkiem żebra. Na bocznych powierzchniach trzonów są dołki żebrowe, tworzące
połączenie z głowami żeber.

Przednią i boczną ścianę klatki piersiowej tworzy dwanaście par żeber, które są wygięte
półksiężycowato. Każde żebro posiada koniec tylny (kręgosłupowy) i koniec przedni (mostkowy).
Koniec przedni łączy się z chrząstką żebrową. Koniec tylny nosi nazwę głowy żebra, obok której
znajduje się odpowiedni guzek żebrowy. W trzonie żebra wyróżnia się powierzchnię wklęsłą -
wewnętrzną i wypukłą - zewnętrzną.

Żebra (łac. costae) są podzielone w zależności od połączenia z mostkiem. Są to: żebra prawdziwe,
żebra rzekome i żebra wolne. Żebra prawdziwe (I-VII) łączą się bezpośrednio z mostkiem za pomocą
ich chrząstki żebrowej. Żebra rzekome (VIII-X) łączą się z mostkiem za pomocą chrząstki żebra
położonego wyżej. Natomiast żebra wolne (XI - XII) nie są połączone z mostkiem.

Mostek (łac. sternum) jest jedną z kości nieparzystych. Składa się z rękojeści, trzonu oraz wyrostka
mieczykowatego. Górna krawędź rękojeści posiada wcięcie szyjne, a jego obie strony - wcięcia
obojczykowe dla połączenia z obojczykami. Boczne krawędzie mostka posiadają wcięcia żebrowe dla
połączenia z odpowiednimi żebrami.

Kości kończyny dolnej

W skład kości kończyny dolnej wchodzi kość udowa, kość piszczelowa, kość strzałkowa oraz kości
stopy.

Kość udowa (łac. femur) to największa kość ustroju. W jej budowie można wyróżnić trzon oraz dwa
końce. Na końcu bliższym kości znajduje się głowa, która łączy się z trzonem za pomocą szyjki. Na
szczycie znajduje się dołek głowy kości udowej. W przedłużeniu trzonu, na końcu bliższym znajduje
się krętarz większy, obok którego ku tyłowi znajduje się mniejszy odpowiednik - krętarz mniejszy. Na
trzonie, w jego tylnej części, wyróżnia się kresę chropawą. Na końcu dalszym kości udowej znajdują
się dwa kłykcie, które biorą udział w budowie stawu kolanowego. Pomiędzy nimi znajduje się dół
międzykłykciowy.

Podstawą goleni jest kość piszczelowa (łac. tibia), która znajduje się po stronie przyśrodkowej
kończyny dolnej. Kość zbudowana jest z trzonu oraz dwóch końców. Koniec bliższy posiada dwa
kłykcie, przyśrodkowy i boczny. Między nimi znajduje się wyniosłość miedzykłykciowa. Struktury te
biorą udział w tworzeniu stawu kolanowego. W trzonie kości piszczelowej można wyróżnić
guzowatość piszczeli. Na końcu dalszym można znaleźć kostkę przyśrodkową oraz wcięcie strzałkowe.
Dolna powierzchnia kości tworzy powierzchnię stawową dolna, która łączy się z kością skokową.

Rzepka (łac. patella) jest to mała, oddzielna kość, która wchodzi w skład stawu kolanowego. W jej
budowie wyróżnia się podstawę i wierzchołek.

Kolejną kością goleni jest kość strzałkowa (łac. fibula). Składa się z końca bliższego, czyli głowy
strzałki oraz końca dalszego - kostki bocznej. Długi trzon kości ma kształt trójkątny.

W skład kości stopy wchodzą kości stępu, kości śródstopia i palców. W skład kości stępu wchodzą:
kość skokowa (łac. talus), kość piętowa (łac. calcaneus), kość łódkowata (łac. os naviculare), trzy kości
klinowate (łac. ossa cuneiformia) i kość sześcienna (łac. os cuboideum). Kości śródstopia (łac. ossa
metatarsalia) występują w liczbie pięciu. Kości palców stopy (łac. ossa digitorium pedis) są
zbudowane z paliczków. Palce maja po trzy paliczki, ale paluch posiada ich tylko dwa.

Monika Kozak

A. Bochenek, M. Reicher: Anatomia człowieka, Tom I.

W. Sylwanowicz, A. Michajlik, W. Ramotowski: Anatomia i fizjologia człowieka, podręcznik dla szkół średnich medycznych.