Wyższa Szkoła Prawa i Administracji w Przemyślu
Zamiejscowy Wydział Prawa i Administracji
w Rzeszowie
Studia pierwszego stopnia
Arkadiusz Zdeb
Rola Sił Zbrojnych w zwalczaniu skutków awarii technicznych
i katastrof naturalnych
Praca dyplomowa
napisana na seminarium
prowadzonym przez
dr. Krzysztofa Eckhardta
Rzeszów 2012
2
SPIS TREŚCI
Wstęp………………………………………………………………………..
5
1.
Siły Zbrojne – informacje ogólne
1.1.
Definicja Sił Zbrojnych………………………………………
7
1.2.
Siły zbrojne – typy, rodzaje, struktury………………………
8
1.3.
Status Sił Zbrojnych w ustawodawstwie polskim……………
12
1.4.
Rola i miejsce Sił Zbrojnych w państwie……………………
16
2.
Klęska żywiołowa w rozumieniu polskiego prawa
2.1.
Definicja klęski żywiołowej i stanu klęski żywiołowej……..
19
2.2.
Definicja katastrofy naturalnej………………………………
21
2.3.
Najczęstsze katastrofy naturalne występujące w Polsce
2.3.1.
Pożary………………………………………….
22
2.3.2.
Susze……………………………………………
23
2.3.3.
Powodzie………………………………………
24
2.3.4.
Wyładowania atmosferyczne…………………..
26
2.3.5.
Silne wiatry…………………………………….
26
2.3.6.
Wstrząsy sejsmiczne……………………………
27
2.3.7.
Osuwiska ziemi………………………………….
28
2.4.
Definicja awarii technicznej…………………………………..
29
2.5.
Wybrane przykłady awarii technicznych
2.5.1.
Katastrofa budowlana……………………………
29
2.5.2.
Awaria techniczna sieci energetycznej………….
30
2.5.3.
Awaria techniczna sieci gazowej………………….. 30
2.5.4.
Awaria techniczna sieci wodnej…………………… 31
2.5.5.
Awaria techniczna sieci ciepłowniczej…………..
32
3.
Rola i zadania Sił Zbrojnych podczas sytuacji kryzysowych w szczególności w
zwalczaniu skutków katastrof naturalnych i awarii technicznych
3.1.
Pojęcie zarządzania kryzysowego……………………………
32
3
3.2.
Zadania i zasady działania Sił Zbrojnych określone w aktach
prawnych
3.2.1.
Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym
obowiązku obrony RP………………………...
36
3.2.2.
Ustawa z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski
ż
ywiołowej…………………………………….
36
3.2.3.
Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu
kryzysowym……………………………………
37
3.2.4.
Rozporządzenie Rady Ministrów
z 20 lutego 2003 r w sprawie szczegółowych zasad
udziału
pododdziałów
i
oddziałów
Sił
Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej w zapobieganiu skutkom klęski
ż
ywiołowej lub ich usuwaniu
……………………………38
3.2.5.
Rozporządzenie Rady Ministrów
z 06 maja 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad
użycia
oddziałów
i
pododdziałów
Sił
Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej w czasie stanu wyjątkowego…..39
3.3.
Użycie Sił Zbrojnych w zagrożeniach niemilitarnych………
40
3.4.
Krajowy System Ratownictwa oraz Bataliony
Ratownictwa Inżynieryjnego…………………………………
42
3.5.
Udział Sił Zbrojnych w likwidacji różnych sytuacji kryzysowych
3.5.1.
Zwalczanie powodzi i zjawisk lodowych………
46
3.5.2.
Akcje gaśnicze i usuwanie skutków pożarów….
49
3.5.3.
Usuwanie awarii chemicznych
i wypadków radiacyjnych………………………
51
3.5.4.
Działania przeciwepidemiczne…………………
52
3.5.5.
Akcje odśnieżania………………………………
53
3.5.6.
Działania Marynarki Wojennej RP…………….
54
3.6.
Zaangażowanie wojska w akcję przeciwpowodziową
maj – czerwiec 2010 r.
3.6.1. Informacje wprowadzające……………………..
55
4
3.6.2. Zaangażowanie Sił Zbrojnych w akcję w Małopolsce 57
3.6.3. Zaangażowanie Sił Zbrojnych w akcję na
Dolnym Śląsku…………………………………
61
3.6.4. Zaangażowanie Sił Zbrojnych w akcję
na Podkarpaciu………………………………….…
62
Zakończenie…………………………………………………………………
64
Bibliografia………………………………………………………………….
66
5
Wstęp
Siły Zbrojne mają do spełnienia wiele funkcji, w tym ochronę i obronę kraju,
udział w stabilizacji sytuacji międzynarodowej, wspieranie organów państwowych
w zapewnieniu bezpieczeństwa wewnętrznego Polski. W ostatniej grupie mieści
się jedno z najważniejszych zadań Sił Zbrojnych RP w czasie pokoju, którym
zgodnie ze Strategią Bezpieczeństwa Narodowego, jest udzielanie pomocy
władzom cywilnym w razie zagrożeń niemilitarnych. Do zagrożeń tego typu należy
zaliczyć m.in. katastrofy naturalne czy awarie techniczne, których likwidacja
spoczywa zarówno na służbach cywilnych, jak i na wojsku. Możliwość użycia Sił
Zbrojnych RP we wskazanych powyżej sytuacjach kryzysowych normują
odpowiednie przepisy i rozporządzenia.
Należy zwrócić uwagę, że obszar naszego kraju jest narażony
na występowanie zarówno zagrożeń naturalnych, jak i cywilizacyjnych. Zjawiska
naturalne wiele razy przyjmowały charakter katastrofy, a nawet klęski żywiołowej,
kiedy to ogłaszano stan klęski żywiołowej. Wraz z ocieplaniem się klimatu wzrasta
częstotliwość i siła występowania powodzi, huraganów czy długotrwałych susz.
Obok zagrożeń niezależnych od człowieka występują też te związane z jego
działalnością (np. indukowane wstrząsy sejsmiczne jako rezultat prac górniczych),
mogące być przyczyną katastrof i awarii technicznych.
Celem głównym niniejszej pracy jest określenie roli Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej w zwalczaniu skutków katastrof naturalnych i awarii
technicznych.
Pod względem konstrukcyjnym praca składa się z trzech rozdziałów.
W pierwszym podano ogólne informacje dotyczące Sił Zbrojnych, w tym Sił
Zbrojnych RP. W tym rozdziale można m.in. odnaleźć definicję sił zbrojnych, ich
typy, rodzaje, strukturę, rolę Sił Zbrojnych w państwie, ponadto określono status Sił
Zbrojnych na podstawie Konstytucji RP. Drugi rozdział poświęcono klęskom
ż
ywiołowym, podano m.in. definicję klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej,
awarii technicznej. Scharakteryzowano najczęściej pojawiające się w Polsce
6
katastrofy naturalne ze szczególnym uwzględnieniem ich przyczyn i skutków,
opisano też wybrane rodzaje awarii technicznych typu katastrofa budowlana, awaria
sieci energetycznej czy gazowej.
Najważniejszą część pracy stanowi rozdział III zatytułowany „Rola i zadania
Sił Zbrojnych podczas sytuacji kryzysowych z naciskiem na zwalczanie skutków
katastrof naturalnych i awarii technicznych”. W tym rozdziale podano zadania i
zasady użycia Sił Zbrojnych w określonych sytuacjach kryzysowych uwzględnione
w odpowiednich aktach prawa (m.in. w ustawie o stanie klęski żywiołowej czy w
ustawie o powszechnym obowiązku obrony RP). Szczegółowo opisano udział
wojska w likwidacji poszczególnych sytuacji kryzysowych (podrozdziały 3.5.1. do
3.5.5.) typu zwalczanie powodzi, akcje gaśnicze, odśnieżania czy zwalczanie awarii
chemicznych). Jako konkretny przykład udziału wojska w zwalczaniu zagrożeń
posłużył opis zaangażowania polskich Sił Zbrojnych w akcję przeciwpowodziową
w maju i czerwcu 2010 r. Podsumowanie wcześniejszych rozważań zawarto w
zakończeniu pracy.
7
1. Siły Zbrojne – informacje ogólne
1.1.
Definicja Sił Zbrojnych
Definicja najczęściej stosowana w teorii i praktyce sztabowej pochodzi
ze „Słownika terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego” i jest
ona następująca: „wyspecjalizowany organ państwa, przeznaczony do ochrony
i obrony jego interesów przez wykorzystanie go jako czynnika odstraszania przed
agresją lub – w razie konieczności – prowadzenia walki zbrojnej aż do osiągnięcia
założonego celu politycznego”
1
. Rozwinięcie definicji zawiera podział sił zbrojnych
uwzględniający różne kryteria w tym: charakter prowadzonych działań (ten punkt
widzenia pozwala wydzielić wojska operacyjne, ponadto siły i środki obrony
terytorialnej), struktury organizacyjne (siły zbrojne regularne i nieregularne),
ś
rodowisko prowadzonych działań (siły lądowe, powietrzne, marynarka wojenna)
2
.
Definicja sił zbrojnych bardzo zbliżona do powyższej znajduje
się w „Słowniku podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa”,
jej pierwszy człon brzmi następująco: „wyspecjalizowany organ państwa
przeznaczony do ochrony i obrony jego interesów przez możliwość zastosowania
przemocy zbrojnej”
3
. W dalszej części definicji zawarto klasyfikację sił zbrojnych
ze względu na różne kryteria.
Nieco inną definicję można znaleźć w „Małej encyklopedii wojskowej” –
siły zbrojne to „wojsko, armia i środki wydzielone przez państwo do zabezpieczenia
jego interesów i prowadzenia walki zbrojnej, ujęte w całość organizacyjną
składającą się z różnych pod względem rodzaju i wielkości wojskowych jednostek
i związków. Siły zbrojne dzielą się zwykle na poszczególne rodzaje sił zbrojnych,
w skład których wchodzą rodzaje wojsk i rodzaje służb”
4
.
Należy zaznaczyć, że przytoczone powyżej definicje (tak jak i większość
obecnie stosowanych) odwołują się do państwa nowoczesnego, które posiada
1
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, red. W. Łepkowski, Wyd. 2, Warszawa 2002, s.
115 – 116.
2
Tamże, s.116
3
Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994, s. 24.
4
Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 151.
8
monopol na siły zbrojne, stanowiące instrument polityki państwowej. Inna sytuacja
miała miejsce w rzeczywistości przednowoczesnej (swoje armie posiadały wówczas
różne podmioty i organizacje), podobnie dzieje się we współcześnie kształtujących
się społecznościach – nie wszystkie państwa zdołały utrzymać monopol na przemoc
zbrojną
5
.
1.2.
Siły zbrojne – typy, rodzaje, struktury
W literaturze można odnaleźć kilka typologii sił zbrojnych w zależności
od przyjętych kryteriów. M. Weber wydzielił następujące typy armii: złożone
z niewolników, poddanych, składające się z ludzi wolnych oraz armie najemne.
J. J. Wiatr armie świata podzielił na: składające się z ogółu poddanych (narodowe
armie masowe), rekrutowane spośród klasy uprzywilejowanej (np. armie feudalne)
oraz armie najemne/zawodowe. Z kolei P. Allum wyróżnił siły najemne, stałe oraz
wojska okresu przejściowego. W powyższych typologiach brak armii typu
policyjnego
6
.
Obecnie najbardziej aktualny jest podział Z. Trejnisa na trzy główne typy
sił zbrojnych: regularne masowe armie, wojska zawodowe oraz armie typu
milicyjnego
7
. Armie masowe opierają się na powszechnej okresowej niepłatnej
służbie poborowej, czas ten wynosi obecnie około 6 miesięcy (a w XX w. 2, 3 lata),
kadra zawodowa stanowi do kilkunastu procent armii, czas pozostania w rezerwie
to około 20, 30 lat. Era armii masowych przemija. Z kolei armia zawodowa opiera
się na zaciągu opłacanych ochotników, którzy podpisują umowę na czas określony,
a po zakończeniu służby pozostają w rezerwie. Cechą armii tego typu jest wysoki
profesjonalizm i elitarność, do wojsk zawodowych należą najemne. Armie
milicyjne występowały głównie w starożytności (m.in. wojska wielu państw Grecji,
w tym Aten) i średniowieczu. W czasach nowożytnych wojska omawianego typu
odegrały znaczną rolę w powstaniach (np. w powstaniu kościuszkowskim),
rewolucjach, walkach narodowowyzwoleńczych. Siły militarne oparte na tym
5
B. Balcerowicz, Siły zbrojne w stanie pokoju, kryzysu, wojny, Warszawa 2010, s. 24.
6
Tamże, s. 38 – 39.
7
Z. Trejnis, Siły zbrojne w państwie demokratycznym i autorytarnym, Toruń 1997, s. 141.
9
systemie działały do 1939 roku m.in. w Kanadzie, Australii czy Nowej Zelandii.
Armie typu milicyjnego charakteryzują się tym, że posiadają niewielką część stałą,
zawodową, która stanowi nikły odsetek armii mobilizowanej w sytuacjach wojny.
Należy zaznaczyć, że większość współczesnych armii trudno zakwalifikować
jednoznacznie do któregoś z trzech modeli sił zbrojnych wprowadzonych przez
Z. Trejnisa
8
.
Inną klasyfikację sił zbrojnych przeprowadzili J. Marczak i J. Pawłowski.
Badacze za kryterium podziału przyjęli charakter polityki państwowej i wyróżnili
trzy typy armii: o charakterze ofensywnym, interwencyjnym i obronnym
9
. Siły
ofensywne stosowane są w polityce ekspansji, do tych sił należy zaliczyć przede
wszystkim jednostki zdolne do przerzutu na znaczne odległości, inwazji
i opanowania obcego terytorium, wykonania uderzeń lotniczo – rakietowych.
Oddziały interwencyjne mogą być komponentem sił szybkiego reagowania,
posiadają je państwa stosujące politykę globalną, ponadregionalną. Siły
interwencyjne tworzą nie tylko mocarstwa, ale też i pewne organizacje, np. zostały
utworzone w ramach Sojuszu Północnoatlantyckiego. Ostatni rodzaj sił wyróżniony
przez Marczaka i Pawłowskiego to siły obronne, posiadają je państwa nastawione
pokojowo, które prowadzą politykę nieofensywną. Działanie wojsk tego typu ma na
celu utrzymanie suwerenności i integralności terytorialnej państw.
Stosując klasyfikację uproszczoną wszystkie wojska można ogólnie podzielić
na ofensywne lub defensywne. Kwestia ta stanowiła centralny przedmiot badań
i dyskusji w drugiej połowie ubiegłego wieku. Wówczas ustalono m.in. podział
rodzajów broni na środki defensywne i ofensywne (do drugiej grupy zaliczono
przede wszystkim: samoloty i śmigłowce bojowe, artylerię dużego kalibru
oraz bojowe wozy piechoty). Dokonując podziału sił zbrojnych na obronne
i ofensywne bierze się pod uwagę jeszcze takie elementy jak: organizacja, cechy
systemu mobilizacji, stopień gotowości, rozmieszczenie oraz ukierunkowanie
szkolenia wojskowego. Klasyfikacja sił zbrojnych na ofensywne i defensywne
nie ma we współczesnych czasach praktycznego zastosowania.
8
B. Balcerowicz, Siły zbrojne…, s. 40 – 42.
9
J. Marczak, J. Pawłowski, O obronie militarnej Polski przełomu XX/XXI wieku, Warszawa 1995, s. 157.
10
Obok państwowych sił zbrojnych działają różnego typu niepaństwowe grupy
zbrojne, czyli siły opozycyjne o wyraźnych celach politycznych, funkcjonujące
niezależnie od państwa, posiadające efektywną strukturę dowodzenia. Do grup tych
zalicza się m.in.: międzynarodowe organizacje terrorystyczne, kartele narkotykowe
i grupy przestępcze, ruchy narodowe i separatystyczne oraz prywatne firmy
wojskowe. Według IISS (Internatinal Institute for Strategic Studiem) w 2008 roku
istniało na świecie ponad 340 niepaństwowych grup zbrojnych
10
.
Dokonując klasyfikacji sił zbrojnych ze względu na rodzaje i ich strukturę
można wydzielić siły uderzeniowe i siły ogólnego przeznaczenia. Siły uderzeniowe
stanowią zazwyczaj mniejszą część armii, to jednostki najlepiej wyszkolone
i uzbrojone, przeznaczone do szybkich manewrów i silnych rozstrzygających
uderzeń. Natomiast oddziały ogólnego przeznaczenia składają się głównie
z piechoty, często mobilizowanej doraźnie, są używane w celu utrwalenia skutków
działań sił uderzeniowych oraz obrony i utrzymania terytorium
11
.
Powyższemu podziałowi odpowiada w znacznym stopniu klasyfikacja sił
zbrojnych na operacyjne i wojska obrony terytorialnej. „Słownik terminów
z zakresu bezpieczeństwa narodowego” definiuje wojska operacyjne jako
„zasadniczą cześć sił zbrojnych, przeznaczonych do prowadzenia działań bojowych,
niezależnie od istniejących podziałów terytorialnych. W ich skład wchodzą: wojska
lądowe, siły powietrzne i marynarka wojenna”
12
. Wojska operacyjne prowadzą
działania na terenie macierzystego państwa, jak i poza jego granicami. Odznaczają
się dużą mobilnością, a żołnierze w większości należą do kadry zawodowej.
Na określenie wojsk operacyjnych używa się także terminów takich jak: wojska
regularne, stałe, polowe, liniowe
13
. Z kolei wojska obrony terytorialnej (OT)
to „część sił zbrojnych przewidziana do realizacji zadań obrony określonych
obszarów na terytorium kraju. Stanowią je jednostki ogólnowojskowe i rodzajów
wojsk formowane z miejscowych zasobów i rezerw osobowych, przeznaczone
głównie do prowadzenia regularnych i nieregularnych działań bojowych w rejonach
10
B. Balcerowicz, Siły zbrojne…, s. 43 – 44.
11
Tamże, s. 45.
12
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, s. 146.
13
B. Balcerowicz, Siły zbrojne…., s. 45.
11
ich odpowiedzialności, do wsparcia wojsk operacyjnych, udzielania pomocy
obronie cywilnej w akcjach ratunkowych”
14
.
W armiach świata występuje klasyczny podział na rodzaje sił zbrojnych
z uwzględnieniem właściwego im środowiska funkcjonowania. Kryterium
to pozwala wydzielić trzy podstawowe rodzaje sił zbrojnych: siły lądowe, morskie
oraz siły powietrzne. Wojska lądowe są przeznaczone do prowadzenia działań
wojennych na terenach lądowych, mogą zająć i utrzymywać dany obszar. Z kolei
marynarka wojenna to rodzaj sił zbrojnych, których teren działań stanowi morze
i strefa brzegowa. Natomiast wojska lotnicze i obrony powietrznej (siły powietrzne)
są przeznaczone do „odparcia agresji przeciwnika powietrznego (…) W okresie
pokoju
nadzorują
przestrzeń
powietrzną
RP
i
utrzymują
gotowość
do przeciwdziałania jej naruszeniom”
15
. Wydzielenie trzech rodzajów sił zbrojnych
jest wystarczające w przypadku większości armii świata, jednak w niektórych
państwach funkcjonują też inne rodzaje sił zbrojnych takie jak np.: wojska
kosmiczne, rakietowe, powietrznodesantowe, specjalne czy piechota morska.
W polskich siłach zbrojnych obok wojsk lądowych, sił powietrznych i marynarki
działają jeszcze wojska specjalne.
W rodzajach sił zbrojnych wyróżnia się rodzaje wojsk i służb. W polskim
wojsku występują następujące rodzaje wojsk: zmechanizowane oraz pancerne,
obrony przeciwlotniczej, rakietowe, artylerii, łączności i informatyki, logistyki,
inżynieryjne,
chemiczne,
specjalne,
aeromobilne,
rozpoznania
i
walki
radioelektronicznej. Podział ten w pełni odnosi się do wojsk lądowych, większość
wymienionych powyżej rodzajów wojsk występuje również w polskich siłach
powietrznych i morskich. Do sił powietrznych należą: lotnictwo, wojska
radiotechniczne i wojska obrony powietrznej, natomiast w skład Marynarki
Wojennej RP wchodzą: lotnictwo i piechota morska, okręty podwodne i nawodne,
siły brzegowe i specjalne, pomocnicze jednostki pływające. W polskim wojsku
obok rodzajów wojsk występują następujące służby: wywiadu i kontrwywiadu
wojskowego, żandarmeria, służba zdrowia. W hierarchicznej strukturze
14
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, s. 145.
15
Tamże, s.145
12
sił zbrojnych występują trzy poziomy dowodzenia: strategiczny (domena sztabu
generalnego), operacyjny (najczęściej stanowią go dowództwa rodzajów
sił zbrojnych, związków operacyjnych) i taktyczny (tworzą go dowództwa
związków taktycznych, oddziałów i pododdziałów)
16
.
1.3.
Status Sił Zbrojnych w ustawodawstwie polskim
Art. 26 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku
ustala status Sił Zbrojnych, zakres ich działania oraz sposób funkcjonowania
w państwie. Artykuł ten brzmi następująco: „1. Siły Zbrojne Rzeczypospolitej
Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium
oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic. 2. Siły Zbrojne
zachowują neutralność w sprawach politycznych oraz podlegają cywilnej
i demokratycznej kontroli”.
Ust. 1 określa zakres przeznaczenia Sił Zbrojnych oraz rodzaj pełnionych
funkcji. Jak wynika z treści ustawy, forma realizacji zadań to „służenie ochronie”.
Nie jest to pojęcie, z którego płyną klarowne dyspozycje natury prawnej.
Kierunkiem działalności tych służb jest ochrona wartości określonych
w konstytucji, „służenie” oznacza, że Siły Zbrojne nie są w pełni samodzielne,
ale podporządkowane organom władzy publicznej. W art. 26 zrezygnowano
z tradycyjnego zwrotu „stania na straży” i zastąpiono go „służeniem ochronie”,
ochronę można utożsamiać ze stanem bycia w gotowości do pełnienia zadań
obronnych
w
przypadku
ewentualnego
niebezpieczeństwa.
Konieczność
do zapewnienia państwu ochrony stanowi podstawę do istnienia Sił Zbrojnych,
ich swoistą funkcję i zakres działalności. „Służenie ochronie” staje się obroną
państwa podejmowaną w przypadku zbrojnej napaści na kraj lub w razie
konieczności wspólnej obrony przeciw agresji. Konstytucja nie określa dokładnie
w jakiej sytuacji Siły Zbrojne mogą zostać użyte poza granicami RP.
Wyodrębnienie w ustawie zasadniczej statusu Sił Zbrojnych należy uznać
za szczególne wyróżnienie tej organizacji. Na podstawie art. 26 ust. 1 i ust. 2 można
16
B. Balcerowicz, Siły zbrojne..., s. 46 – 48.
13
wyróżnić trzy zasady ustrojowe regulujące pozycję Sił Zbrojnych: zasadę
służebności w zakresie powierzonych zadań, zasadę neutralności w sprawach
politycznych oraz zasadę podległości cywilnej i demokratycznej kontroli. Pierwsza
z wymienionych zasad zostaje wyeksponowana i pozwala na istnienie innych zasad
dotyczących
funkcjonowania
Sił
Zbrojnych
(ust.
2).
„Na
podstawie
wyeksponowanego usytuowania zasady służebności Sił Zbrojnych – w zakresie
zadań realizowanych przez nie w państwie – nie można stwierdzić, że ma
ona konstytucyjnie ważniejsze znaczenie niż pozostałe zasady lub że ma nad nimi
przewagę”
17
. Zasady konstytucyjne, o których mowa, pozostają we wzajemnym
związku, zachodzi pomiędzy nimi taka zależność, że spełnienie zadań Sił Zbrojnych
zawartych w art. 26 ust. 1 wymaga urzeczywistnienia zasad ustalonych w ust.
2 tego artykułu. Zasady ustrojowe dają gwarancję, że Siły Zbrojne znajdują się pod
cywilną kontrolą i pełnią funkcję służebną wobec zadań państwa w dziedzinie
obronności, ponadto są neutralne w sprawach politycznych. Zasada służebności
zawarta w ust. 1 określa granice kompetencji Sił Zbrojnych, także zadania struktury
obronnej państwa, które wiąże z celami. Zasady neutralności Sił Zbrojnych
i podległości kontroli precyzują sposób funkcjonowania Sił Zbrojnych
oraz określają warunki konieczne do spełnienia zadań określonych w ust.
1. Wszystkie zasady ustanowione w art. 26 umożliwiają prawidłowe działanie
państwa w dziedzinie obronności (zagwarantowanie bezpieczeństwa zewnętrznego)
i określają działalność Sił Zbrojnych w tym zakresie. Określenie w Konstytucji RP
zasad dotyczących Sił Zbrojnych jest gwarantem, że siły te nie zostaną
wykorzystane w innych celach i nie będą samodzielnie wykonywały
nieprzewidzianych zadań. Zasady konstytucyjne odnoszące się do Sił Zbrojnych
są, o czym była już mowa, ze sobą powiązane, bowiem służebny charakter
działalności sił ma miejsce wówczas, gdy organizacja wojskowa podlega kontroli,
bowiem to właśnie kontrola pozwala wyegzekwować zasadę służebności. Z kolei
podległość cywilnej, demokratycznej kontroli pozwala zachować neutralność
i zapobiega angażowaniu Sił Zbrojnych po stronie grup politycznych, co gwarantuje
17
W. J. Wołpiuk, Siły Zbrojne w regulacjach Konstytucji RP, Warszawa 1998, s. 12.
14
neutralność w sprawach politycznych
18
. Zasada politycznej, partyjnej neutralności
armii oznacza ograniczenia udziału żołnierzy w życiu publicznym państwa,
w tym możliwości przynależności do organizacji społecznych, tworzenia własnych
organizacji, sprawowania określonych funkcji
19
. Znajduje to potwierdzenie
w wyroku z 2002 roku w sprawie ustawowych zakazów przynależności do partii
politycznych. W 14 punkcie uzasadnienia tej decyzji można przeczytać:
„Neutralność Sił Zbrojnych w sprawach politycznych (…) ma dwa aspekty.
Po pierwsze oznacza ona, że Siły Zbrojne nie mogą stanowić autonomicznego
podmiotu w strukturze politycznej państwa, zdolnego do wywierania wpływu
na decyzje polityczne konstytucyjnych organów państwa (…) Drugim aspektem
politycznej neutralności Sił Zbrojnych jest wyłączenie tej struktury państwowej
ze sfery bezpośredniego oddziaływania partii politycznych”
20
Szczególne
wyróżnienie
Sił
Zbrojnych
w
konstytucji
ś
wiadczy
o ich podmiotowości i specyficznym przedmiocie działalności. Szczególne zadania
i odrębność organizacyjna Sił Zbrojnych RP nie nadaje im statusu organów
państwowych ani samodzielności podmiotowej prawa publicznego. Rodzaje zadań
wymienione w art. 26 ust. 1 dotyczą sfery działalności odnoszącej
się do zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego, dlatego też Siłami Zbrojnymi
w myśl konstytucji nie są wszystkie wojskowe formacje uzbrojone, ale tylko
te, które stoją na straży bezpieczeństwa zewnętrznego kraju. Zadanie to ma dla Sił
Zbrojnych charakter zasadniczy, natomiast charakter pomocniczy stanowi udział
w obronie bezpieczeństwa wewnętrznego kraju. „Do polskiej tradycji
konstytucyjnej należy wyraźne oddzielenie funkcji Sił Zbrojnych w zakresie
bezpieczeństwa zewnętrznego od zadań ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego,
które należą do innych organów państwa, w realizacji których Siły Zbrojne mogą
być użyte, jednakże w określonych warunkach”
21
. Wyjątkowo Siły Zbrojne mogą
być użyte w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, do ochrony
18
Tamże, s. 12 – 15.
19
B. Balcerowicz, Siły zbrojne… s. 58.
20
Wyrok z 10 kwietnia 2002 roku, K 26/00, Ustawowe zakazy przynależności do partii politycznych
dotyczące osób pełniących różne funkcje, s. 5, pkt 14.
21
Tamże, s. 21.
15
bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego, także w celu zapobieżenia
skutkom klęski żywiołowej.
W ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 21 listopada 1967 roku (w dziale pierwszym tej ustawy) znajdują się pewne
informacje na temat Sił Zbrojnych RP, szczególnie ich zadań i uprawnień.
W art. 3 ust. 1 można przeczytać, że Siły Zbrojne RP stoją „na straży suwerenności
i niepodległości Narodu Polskiego oraz jego bezpieczeństwa i pokoju”. Dodatkowe
zadania tych sił zawarto w art. 2, mogą one „brać udział w zwalczaniu klęsk
ż
ywiołowych i likwidacji ich skutków, działaniach antyterrorystycznych i z zakresu
obrony mienia, akcjach poszukiwawczych oraz ratowania lub ochrony zdrowia
i życia ludzkiego, oczyszczania terenów z materiałów wybuchowych
i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego oraz ich unieszkodliwianiu, a także
w realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego”. Rozwinięciem zadań
i uprawnień Sił Zbrojnych podanych w art. 3 ust. 1 jest ust. 2 a, w którym mowa
o takich zadaniach jak: „ochrona niepodległości państwa, niepodzielności jego
terytorium oraz zapewnienie bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic”,
podczas realizacji tych zadań Siły Zbrojne mają prawo do „stosowania środków
przymusu bezpośredniego, użycia broni i innego uzbrojenia”.
Ponadto w ustawie o powszechnym obowiązku obrony RP wymienione
zostają cztery rodzaje polskich Sił Zbrojnych, a mianowicie Wojska Lądowe, Siły
Powietrzne, Marynarka Wojenna oraz Wojska Specjalne. Ustawa określa także
zakres działania dowódców poszczególnych rodzajów wojsk (art. 13 a), Dowódcy
Operacyjnego Sił Zbrojnych (art. 13 b) oraz Szefa Inspektoratu Wsparcia
Sił Zbrojnych (art. 13 c). Przywołana ustawa z 1967 roku zawiera w swoich
treściach zdecydowanie więcej informacji na temat Sił Zbrojnych niż Konstytucja
RP z 1997 roku. W ustawie o powszechnym obowiązku służby wojskowej zostały
sprecyzowane zadania i funkcje tych służb, które mają szerszy zakres niż tylko
obrona zewnętrzna kraju.
16
1.4.
Rola i miejsce Sił Zbrojnych w państwie
Rola i znaczenie sił zbrojnych są odmienne w różnych stanach
funkcjonowania kraju, w stanach stosunków międzynarodowych takich jak: pokój,
kryzys, wojna. Warto wyjaśnić znaczenie tych terminów, bowiem w słownikach
są różnie definiowane. Najbardziej pożądanym stanem jest pokój, „jego podstawę
stanowi nie tylko brak wojny czy stosowania przemocy w stosunkach
międzynarodowych, lecz owocna współpraca państw (…)”
22
. Stanem pomiędzy
pokojem a wojną jest pośredni stan kryzysu. Kryzys ma miejsce wówczas, kiedy
dochodzi do załamania się procesu rozwoju, sytuacja ta grozi utratą inicjatywy oraz
koniecznością przyjęcia niekorzystnych warunków, kryzys wymaga podjęcia
kroków zaradczych
23
. R. Wróblewski wśród sytuacji kryzysowych wyróżnia
dwie grupy: z dominacją czynników wewnętrznych (m.in.: klęski żywiołowe,
katastrofy ekologiczne, przewroty polityczne, kryzysy ekonomiczne) oraz zdarzenia
z dominantą czynników zewnętrznych (np. interwencje zbrojne, wojny domowe,
przygotowania państw sąsiednich do ataku)
24
. W stosunkach między państwami
może nastąpić kryzys, jest to wówczas kryzys międzynarodowy – „(…) stan
trudności
w
stosunkach
wzajemnych
między
państwami.
Obejmuje
on przeciwstawność roszczeń, demonstrację niezadowolenia, rywalizację, konflikt
międzynarodowy, a w skrajnej postaci wojnę”
25
. Wojnę należy zdefiniować jako
„konflikt zbrojny między państwami, blokami państw, narodami lub klasami
społecznymi, (to) kontynuacja polityki środkami przemocy w celu osiągnięcia
określonych interesów politycznych, ekonomicznych lub ideologicznych”
26
.
Największe znaczenie siły militarne odgrywają oczywiście w stanie wojny,
pełnią wówczas rolę pierwszoplanową, co wynika z samej definicji sił zbrojnych.
Wynik starć wojskowych przesądza o osiągnięciu założonych celów, a zniszczenie
armii przeciwnika to jeden z warunków wygrania wojny. W czasie kryzysu siły
22
J. Kukułka, Leksykon pokoju, Warszawa 1987, s. 154.
23
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa..., s. 57.
24
R. Wróblewski, Wprowadzenie do strategii wojskowej, Warszawa 1998, s. 145 – 146.
25
Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, red. Cz. Mojsiewicz, Wrocław 1997,
s. 187.
26
Mała encyklopedia..., s. 494.
17
zbrojne odgrywają także znaczną rolę, czasem nawet pierwszoplanową,
ale już niekoniecznie rozstrzygającą, jak ma to miejsce w przypadku wojny.
W czasie pokoju rola sił zbrojnych nie ogranicza się tylko do przygotowań
wojennych, większą wagę posiada funkcja odstraszania potencjalnych agresorów,
na pierwszym planie natomiast znajduje się funkcja wspierania polityki państwa.
„Znacznie szerzej pojmuje się rolę sił zbrojnych jako instrumentu wsparcia polityki
zagranicznej we współczesnej teorii i praktyce. Ich role i miejsce w państwie,
funkcję sił zbrojnych jako instrumentu polityki, można dobrze odczytać poprzez
cele strategii bezpieczeństwa, strategii obronnej państwa, a następnie strategii
wojskowej, z której bezpośrednio generuje się zadania dla sił zbrojnych”
27
.
Ogólny cel strategii militarnej to obrona i ochrona przy pomocy
odpowiednich środków substancji państwa, a także jego interesów przez
zagrożeniami wojskowymi, ponadto celem jest wspieranie polityki państwa,
również przy użyciu środków militarnych. Do celów pośrednich w zakresie obrony
i ochrony państwa należą m.in.: zapobieganie powstawaniu zagrożeń, a w razie
powstania ich ograniczanie, zapewnienie nienaruszalności oraz suwerenności
państwowej, obrona bytu państwowego i narodowego w razie pojawienia
się zagrożeń. Cele pośrednie w zakresie wspierania polityki to: obrona interesów
państwowych na arenie międzynarodowej, wywiązywanie się ze zobowiązań
międzynarodowych i koalicyjnych w zakresie wykorzystania sił zbrojnych, a także
branie udziału w obronie trwałości państwa, jego praworządności i porządku
publicznego.
Powyższe cele są realizowane poprzez wykorzystanie sił zbrojnych
w formach pośrednich lub bezpośrednich. Bezpośrednie użycie sił zbrojnych
to zaangażowanie się w konflikt zbrojny, co wiąże się z podjęciem walki zbrojnej
w postaci obrony militarnej lub agresji (podstawowe formy agresji to: inwazja,
okupacja, bombardowanie innego państwa, użycie przeciw niemu jakiejkolwiek
broni, wysyłanie zbrojnych grup przeciw temu państwu). W czasach współczesnych
bezpośrednie użycie sił militarnych przyjmuje bardzo często formę misji
niewojennych.
Natomiast
do
działań
pośrednich
sił
zbrojnych
należą
27
B. Balcerowicz, Siły zbrojne..., s. 29.
18
m.in.: obecność militarna, blokady, ćwiczenia, demonstracje zbrojne, zaopatrywanie
się w środki walki, pomoc wojskowa. Z celami strategicznymi wiążą się misje
(najczęściej wymienia się trzy ich rodzaje: misje orężne, nieorężne i koordynacyjne)
oraz zadania sił zbrojnych.
Z kolei zadania można powiązać z funkcjami
28
sił zbrojnych, które
najogólniej dzieli się na funkcje zewnętrzne i wewnętrzne. Pierwsza z podanych
funkcji wiąże się z utrzymaniem bezpieczeństwa zewnętrznego państwa
oraz z ochroną jego interesów, w tym z podejmowaniem czynności
umożliwiających trwanie i rozwój organizmu państwowego jako członka
społeczności
międzynarodowej.
Natomiast
funkcja
wewnętrzna
polega
na utrzymaniu ładu społecznego, porządku publicznego, wewnętrznego
bezpieczeństwa. Funkcję tę należy rozpatrywać w trzech kategoriach, a siły zbrojne
traktować jako środek przemocy, pomocy oraz instytucję służącą integracji
społeczeństwa. Wojsko jako środek przemocy na użytek wewnętrzny może
być wykorzystane w sytuacji poważnych zamieszek, których policja nie jest
w stanie opanować, także w stanie zaistnienia konfliktów etnicznych na szeroką
skalę. Wojsko może zostać użyte w akcjach ratunkowych, podczas zabezpieczania
ż
ycia, zdrowia i mienia osób. Działania tego typu mają miejsce w wyjątkowych
sytuacjach, które spowodowane zostały klęskami żywiołowymi i katastrofami
różnego typu. Wówczas ogłaszana jest pełna mobilizacja, wykorzystywane
są zarówno wojska operacyjne, jak i terytorialne (gwardie narodowe). Kolejna
funkcja wewnętrzna sił zbrojnych polega na integracji społeczeństwa, w nowo
powstających państwach armia stanowi jeden z czynników państwotwórczych,
wojsko odgrywa dużą rolę w procesie kształtowania poczucia tożsamości
i świadomości narodowej.
Siły zbrojne decydują o potędze państwa na arenie międzynarodowej
(potencjał militarny jest wymieniany obok takich kategorii jak: obszar, liczba
mieszkańców, zasoby naturalne, gospodarka, jakość życia). Siła militarna i zasięg
jej oddziaływania jest jednym z atrybutów decydujących o mocarstwowości danego
28
Przez pojęcie funkcja należy rozumieć zestaw potencjalnych, powtarzanych działań, zmierzających do
osiągnięcia celu istnienia danej instytucji.
19
państwa. Ważną funkcją armii na arenie międzynarodowej jest w czasie pokoju
stabilizacja środowiska, którą utrzymuje się głównie poprzez zachowanie
równowagi sił zbrojnych.
2. Klęska żywiołowa w rozumieniu polskiego prawa
2.1. Definicja klęski żywiołowej i stanu klęski żywiołowej
Termin klęska żywiołowa zostaje po raz pierwszy prawnie zdefiniowany
w dekrecie z dnia 23 kwietnia 1953 r. o świadczeniach w celu zwalczania klęsk
ż
ywiołowych. W art. 1 miano klęski żywiołowej otrzymują wszelkie zdarzenia
ż
ywiołowe, które zagrażają życiu większej liczbie osób lub bezpieczeństwie
ich mienia, mogą wywołać zakłócenia funkcjonowania gospodarki narodowej,
szczególnie komunikacji miejskiej na skutek nadmiernych opadów śniegu.
Znaczenie terminu zostaje zawężone do jednej przyczyny, a mianowicie opadów
ś
niegu, dlatego też definicja z 1953 r. nie jest wystarczająca w obecnej
rzeczywistości, ponieważ klęski wywołują także inne zdarzenia żywiołowe
29
.
Powszechnie stosowana, pełna definicja klęski żywiołowej znajduje
się w ustawie z dnia 18 kwietnia 2002 roku o stanie klęski żywiołowej w art. 3
i brzmi ona następująco: „katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki
zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach
albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie
podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu
różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających
pod jednolitym kierownictwem”.
Definicję klęski żywiołowej można także odnaleźć w różnych słownikach,
np. w „Popularnej encyklopedii powszechnej”, w której klęska żywiołowa zostaje
określona jako zdarzenie żywiołowe, które zagraża bezpieczeństwu mienia
lub życia większej liczby osób albo może wywołać spore zakłócenia gospodarki
29
E. Ura, Klęska żywiołowa. Stan nadzwyczajny a sytuacja nadzwyczajna (szczególna), [w:] Zarządzanie
kryzysowe w administracji publicznej, red. J. Kisielnicki, A. Letkiewicz, K. Rajchel, E. Ura, Warszawa 2010
s. 113.
20
danego kraju
30
. Natomiast w „Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa
narodowego” można przeczytać, że klęska żywiołowa to zdarzenie powodujące
lub mogące spowodować degradację środowiska i stwarzające poważne
niebezpieczeństwo dla zdrowia, życia ludzi bądź innych zasobów przyrodniczych
oraz działalności gospodarczej
31
.
R. Paczuski definiuje klęskę żywiołową jako rodzaj nadzwyczajnego
zagrożenia środowiska, wywołanego siłami przyrody, o groźnych skutkach
dla otoczenia, ponieważ zagraża życiu lub zdrowiu ludzi, bezpieczeństwu ich
mienia oraz środowisku. Klęska żywiołowa jest stanem nadzwyczajnego
zagrożenia, który wymaga przeprowadzenia akcji ratowniczych z udziałem
organów
państwowych,
nie
można
wykluczyć
też
potrzeby
pomocy
międzynarodowej
32
.
Z omawianym pojęciem wiąże się stan klęski żywiołowej. W cytowanej
ustawie z dnia 18 kwietnia 2002 roku pojawiają się informacje na temat tego,
w jakich sytuacjach i na jakich obszarach może być on wprowadzony. Według art. 2
stan klęski żywiołowej „może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom
katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski
ż
ywiołowej oraz w celu ich usunięcia”. Stan klęski żywiołowej może zostać
wprowadzony przez Radę Ministrów (z własnej inicjatywy bądź na wniosek
odpowiedniego wojewody) na obszarze, na którym pojawiła się klęska żywiołowa
(katastrofa naturalna lub awaria techniczna), także na terenie, na którym wystąpiły
bądź mogą wystąpić skutki tejże klęski. Stan klęski żywiołowej zawsze wprowadza
się na czas określony (do 30 dni), który jest niezbędny, by móc usunąć skutki klęski
lub im zapobiec
33
.
Stan klęski żywiołowej jest jednym z trzech konstytucyjnie określonych
stanów nadzwyczajnych
34
, do których należą jeszcze stan wojenny i wyjątkowy.
30
Popularna encyklopedia powszechna, t.8, Kraków 1995, s. 164.
31
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, s. 53.
32
R. Paczuski, Klęski żywiołowe [w:] Wielka encyklopedia prawa, red. E. Smoktunowicz, C. Kosikowski,
Białystok – Warszawa 2000, s. 336.
33
Art. 4 i 5 ustawy z dn. 18 kwietnia 2002 roku o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. 2002 nr 62 poz. 558 – z
późn. zm.)
34
Szerzej na temat stanu nadzwyczajnego m.in. w: M. Brzeziński, Stany nadzwyczajne w polskich
konstytucjach, Warszawa 2007 oraz K. Eckhardt, Problem zakresu konstytucjonalizacji instytucji stanu
21
„Stan klęski żywiołowej różni się (…) od pozostałych stanów nadzwyczajnych
tym, że nie zostaje wywołany konfliktami czy napięciami społecznymi,
a czynnikami uzasadniającymi jego wprowadzenie są zdarzenia związane
z działaniem sił natury albo awarie techniczne”
35
. Wystąpienie klęski żywiołowej
nie zawsze prowadzi do ogłoszenia stanu nadzwyczajnego
36
.
2.2. Definicja katastrofy naturalnej
W polskim prawie przez katastrofę naturalną rozumie się „zdarzenie
związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne,
wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe
występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie,
zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe
występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi
albo też działanie innego żywiołu”. Katastrofa naturalna może być także
spowodowana działaniem terrorystycznym
37
.
W „Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego” termin
katastrofa naturalna otrzymuje lapidarne objaśnienie: żywiołowa klęska typu:
powódź, posucha, pożar, trzęsienie ziemi i morza, atak szarańczy, itp.
38
.
W tym samym słowniku omawiany termin pojawia się przy definicji katastrofy
ekologicznej, która zostaje wyjaśniona jako trwałe zniszczenie lub uszkodzenie
dużego obszaru środowiska przyrodniczego, o negatywnym wpływie na zdrowie,
a nawet życie ludzi. Można rozróżnić katastrofy wywołane przez ludzi
(antropogeniczne) oraz katastrofy naturalne (nieantropogeniczne) – spowodowane
przez czynniki bardziej niezależne od człowieka
39
.
nadzwyczajnego – uwagi ogólne, [w:] Studia z prawa konstytucyjnego, red. J. Posłuszny, J. Buczkowski, K.
Eckhardt, Przemyśl – Rzeszów 2009.
35
E. Ura, Klęska żywiołowa…, s. 120.
36
Stan nadzwyczajny może być wprowadzony w sytuacji, kiedy likwidacja kryzysu lub ograniczenie jego
skutków nie są możliwe przy zastosowaniu zwykłych środków prawnych. Stan nadzwyczajny znosi niektóre
prawa obywatelskie. Wprowadzenie stanu wyjątkowego ze względu na klęskę żywiołową nakłada pewne
obowiązki świadczeń osobistych i rzeczowych.
37
Art. 3 ust.1 pkt 2 oraz art. 3 ust. 2 ustawy o stanie klęski żywiołowej.
38
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, s. 51.
39
Tamże, s. 51
22
2.3. Najczęstsze katastrofy naturalne występujące w Polsce
2.3.1. Pożary
W „Multimedialnej nowej encyklopedii powszechnej PWN” pożar zostaje
zdefiniowany jako proces spalania, który zachodzi bez kontroli poza miejscem
do tego przeznaczonym i przynosi straty materialne. Podczas pożaru pojawiają
się takie czynniki szkodliwe jak: dym, wybuchy, toksyczne produkty spalania,
wzrost temperatury, co w konsekwencji prowadzi często do naruszenia konstrukcji
budynków i urządzeń oraz innych strat materialnych. Pożar powstaje przez
dostarczenie bodźca energetycznego do miejsca, w którym znajdują się palne
materiały, konieczna jest obecność tlenu lub innego utleniacza. Zawiązaniu
się
pożaru
służy
nagromadzenie
sporej
ilości
materiałów
palnych
oraz nieprzestrzeganie przepisów o ostrożności. Zagrożenie pożarowe jest większe
w okresie upałów i suszy. Wszystkie pożary, ze względu na miejsce powstania,
można podzielić na: zewnętrzne, wewnętrzne oraz przestrzenne
40
.
Do najczęstszych przyczyn pożarów należą: lekceważenie przepisów
ochrony przeciwpożarowej
41
, niezachowanie ostrożności przy posługiwaniu
się ogniem (w tym wypalanie traw) i substancjami łatwopalnymi, nieprawidłowe
magazynowanie substancji niebezpiecznych, samozapalenie, wady urządzeń
instalacji elektrycznych oraz grzewczych, posługiwanie się prowizorycznymi
urządzeniami grzewczymi, wyładowania atmosferyczne, umyślne podpalenia. Pożar
niesie ze sobą poważne konsekwencje, do jego skutków należy zaliczyć: zagrożenie
ż
ycia i zdrowia ludzi i zwierząt, straty materialne (w tym utrata dorobku całego
ż
ycia), katastrofę ekologiczną, konieczność ewakuacji (ludzi, zwierząt oraz w miarę
możliwości mienia) z zagrożonego terenu, utrudnienia w transporcie, przerwanie
procesów technologicznych
42
.
40
Multimedialna nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1999.
41
Na temat ochrony przeciwpożarowej zwięźle w S. Pikulski, Podstawowe zagadnienia bezpieczeństwa
publicznego, [w:] Prawne i administracyjne aspekty bezpieczeństwa osób i porządku publicznego w okresie
transformacji ustrojowo – gospodarczej, red. W. Bednarek, S. Pikulski, Olsztyn 2000, s. 103.
42
Plan reagowania kryzysowego województwa pomorskiego, Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania
Kryzysowego, Gdańsk 2008, s. 24, dostęp w Internecie na www.uw.gda.pl, data dostępu 29.04.2012 r.
23
2.3.2. Susze
Susza ma miejsce wówczas, kiedy na danym terenie występuje długotrwały
niedostatek opadów lub ich całkowity brak. Stan ten powoduje poważne zachwianie
równowagi wodnej, czego skutkiem jest deficyt wody, uszkodzenie lub zniszczenie
upraw, zmniejszenie i wyczerpanie zasobu wód podziemnych oraz wilgoci
w glebie. Susza pojawia się, gdy transpiracja i parowanie przez dłuższy czas
są wyższe niż opady. Jest ona największym zagrożeniem dla rolnictwa niemal
na całym świecie. Można wyróżnić cztery podstawowe rodzaje suszy:
a)
stała – występuje na obszarze o bardzo suchym klimacie, tutejsza roślinność
przystosowała się do braku wody, natomiast uprawy rolne uzależnione
są od regularnego, sztucznego nawadniania;
b)
okresowa – pojawia się na obszarach o klimacie z porami wilgotną i suchą,
uprawia się tu rośliny plonujące w porze wilgotnej;
c)
nieprzewidywalna – spowodowana nietypowym na danym terenie brakiem
opadów, może pojawić się niemal na całym świecie, ale najczęściej
w klimacie wilgotnym i półwilgotnym, najczęściej jest krótkotrwała;
d)
niewidoczna – występuje głównie porą letnią, wówczas wysokie
temperatury powietrza zwiększają parowanie i transpirację, a deszcze
nie rekompensują strat wody, w rezultacie można zaobserwować
zmniejszone plony
43
.
W „Multimedialnej nowej encyklopedii powszechnej PWN” susza zostaje
określona jako długotrwały okres z dużym niedoborem lub całkowitym brakiem
opadów atmosferycznych, występuje najczęściej w półroczu letnim. Wyróżniono
tu dwa rodzaje suszy: atmosferyczną – długotrwały okres braku lub niedoboru
opadów, połączony z występowaniem wysokich temperatur oraz suszę glebową,
cechującą się niedostateczną zawartością wody w glebie przy dużej transpiracji,
czego efektem jest usychanie roślin (susza glebowa to następstwo suszy
atmosferycznej). Susza to zjawisko rozwijające się powoli, często trudno dokładnie
wyznaczyć zakres jej oddziaływania oraz przedział czasowy. Susza powoduje
43
Encyklopedia Britannica. Edycja polska, red. W. Wolarski, t. 41, Poznań 2004, s. 241.
24
wzrost zagrożenia pożarowego oraz ekologicznego. Zmniejszenie zasobów
wód pociąga za sobą konsekwencje dla środowiska naturalnego, gospodarki,
rolnictwa. Wpływ na wystąpienie suszy ma nie tylko przyroda, ale i człowiek, np.
poprzez naruszenie naturalnych ekosystemów wodnych, niewłaściwe zabiegi
melioracyjne
44
.
Polska to kraj o ubogich zasobach wodnych. Suszę odnotowuje się raz na 4
do 7 lat. Zmiany klimatyczne powodują, że susze mogą pojawiać się w okresie
wiosennym. Suszy najczęściej towarzyszą upały. Do najczęstszych konsekwencji
wystąpienia suszy należy zaliczyć: straty w rolnictwie związane z przesuszeniem
gleby i wydatnym zmniejszeniem plonów, zwiększenie groźby pożarów na skutek
wysuszenia ściółki leśnej, wielkoobszarowe pożary lasów, które zagrażają
pobliskim zabudowaniom, powodują straty materialne, czasem katastrofę
ekologiczną oraz utrudniają korzystanie z pobliskich dróg, niski poziom wody
w rzekach ogranicza możliwość jej użycia do celów gaśniczych, obniżenie poziomu
wód, niedobór lub brak wody w studniach, konieczność dowozu wody dla ludności,
co wiąże się z dodatkowymi kosztami, niski poziom wód ściekowych może
wywołać skażenie środowiska, towarzyszące suszy upały mogą uszkodzić drogi
i linie kolejowe, co w konsekwencji prowadzi do wypadków komunikacyjnych
45
.
2.3.3. Powodzie
Powódź można zdefiniować jako ekstremalny przypadek wezbrania
(podniesienia stanu wody w rzece), który staje się przyczyną zniszczenia
ś
rodowiska, mienia oraz infrastruktury, mogący spowodować śmierć ludzi
i zwierząt
46
. Szerzej rozbudowana definicja pojawia się w „Multimedialnej nowej
encyklopedii powszechnej PWN” i brzmi ona następująco: „zalanie przez wodę
terenów, zazwyczaj nadbrzeżnych, powodujące szkody gospodarcze i społeczne;
przyczynami powodzi bywają bądź obfite i długotrwałe opady deszczu (powódź
44
Marek H., Współczesne zagrożenia naturalne Polski w świadomości społeczeństwa, na przykładzie
reprezentatywnej grupy mieszkańców miasta Rybnika i powiatu rybnickiego (woj. śląskie), s. 37, dostęp
w Internecie na www.seminarium.21/edu.pl/, data dostępu 29.04.2012 r.
45
Plan reagowania kryzysowego województwa pomorskiego..., s. 13.
46
E. Bajkiewicz – Grabowska, Z. Mikulski, Hydrologia ogólna, Warszawa 2007, s. 177.
25
opadowa), bądź nagły spływ wód roztopowych (p. roztopowa); dodatkowo potęgują
powódź zatory lodowe i śryżowe (p. zatorowa); (…) powódź może być wywołana
także krótkotrwałą silną ulewą (tzw. oberwanie chmury) lub działaniem sztormów
morskich (p. sztormowa)”. W innym miejscu można przeczytać, że powódź
powstaje głównie na skutek wezbrania cieku wodnego, wyraźnego podniesienia
stanu wody w morzu, może być także wywołana awarią urządzeń piętrzących wodę.
Na terytorium naszego kraju występują najczęściej powodzie opadowe (szczególnie
w górach i na wyżynach) oraz roztopowe (głównie na obszarach nizinnych), czasem
tworzą się zatory lodowe (np. na Wiśle). Brak regularności w częstotliwości
występowania powodzi. Wezbrania katastrofalne w skutkach są wynikiem
nałożenia się dwóch niekorzystnych układów: warunków pogodowych i stosunków
retencyjnych dorzecza. Komitet Gospodarki Wodnej Państwowej Akademii Nauk
uznał, że wezbrania przynoszące szkody powodziowe pojawiają się w naszym kraju
przeciętnie co 3 – 3,5 roku
47
.
Obok naturalnych przyczyn powstawania powodzi dużą rolę odgrywają
czynniki antropogeniczne. Człowiek, zagospodarowując tereny dorzeczy,
zastępując lasy gruntami ornymi czy pastwiskami, zakłóca w ten sposób naturalny
obieg wody. Niekorzystny wpływ mają nieprawidłowe zabiegi melioracyjne,
na skutek osuszania bagien i torfowisk zmniejszeniu uległa retencja wielu dorzeczy.
Do nieracjonalnych działań należy osadzanie wałów przeciwpowodziowych zbyt
blisko koryta rzeki, by móc wykorzystać doliny do innych celów. Regulacja rzeki
poprzez pogłębianie koryta powoduje większy spadek i szybszy przepływ wody,
co paradoksalnie może zwiększyć zagrożenie powodziowe
48
.
Powódź jest zjawiskiem brzemiennym w następujące skutki: zagrożenie
zdrowia oraz życia ludzi i zwierząt, straty materialne w mieniu prywatnym oraz
w infrastrukturze (zniszczone/uszkodzone budynki, drogi, mosty), zalane pola
uprawne, szamba, wysypiska śmieci, skażenie gleby i wody, przedostanie
się do środowiska niebezpiecznych substancji chemicznych, zagrożenie epidemią
takich chorób jak m.in.: czerwonka, dur brzuszny, salmonelloza, tężec,
47
MNEP PWN.
48
A. Drab – Kurowska, Zagrożenia środowiska powodowane przez człowieka, [w:] Gospodarka
a środowisko i ekologia, red. W. Małachowski, Warszawa 2007, s. 158 – 159.
26
nieprzejezdność szlaków komunikacyjnych, co powoduje utrudniony dojazd
dla pojazdów specjalnych takich jak karetki pogotowia, policja, straż pożarna,
uwolnienie
chorobotwórczych
bakterii
z
zalanych
cmentarzy,
zniszczone/uszkodzone urządzenia i obiekty chroniące przed powodzią, trudności
w zaopatrywaniu w wodę pitną
49
.
2.3.4. Wyładowania atmosferyczne
Wyładowania atmosferyczne tworzą się w chmurach burzowych, gdzie
znajdują się mechanizmy separacji ładunków elektrycznych, to skutkuje
wyładowaniami w obrębie chmur oraz między chmurami a powierzchnią naszej
planety. Wyładowania atmosferyczne, choć bezpośrednio nie przynoszą klęsk
ż
ywiołowych, mogą jednak powodować pożary lasów, budynków, zakłócać
działania niektórych urządzeń, stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia i życia
osób (w tym śmiertelne porażenia)
50
.
2.3.5. Silne wiatry
Wiatr to poziomy ruch powietrza względem powierzchni ziemi. Powstaje
on w atmosferze w wyniku oddziaływania sił tworzących się w niejednorodnym
polu ciśnienia. Do oceny prędkości wiatru używa się skali opracowanej przez
F. Beauforta
51
. Przyczyną wiatru jest niejednakowy rozkład ciśnienia
na powierzchni ziemi. Im większa różnica ciśnień między dwoma punktami
i mniejsza odległość między nimi, tym większą prędkość ma wiatr.
Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego, w której tworzą się lokalne
wiatry (np. górskie), wichury oraz trąby powietrzne. Najbardziej typowym
zjawiskiem jest wichura, która może wystąpić na terenie całego kraju i spowodować
katastrofalne skutki w postaci zniszczeń gospodarstw (głównie zerwanie dachów),
uszkodzeń linii wysokiego napięcia, utrudnień na drogach, a nawet ofiar
49
Plan reagowania kryzysowego województwa pomorskiego…, s. 9.
50
MNEP PWN.
51
Meteorologia i klimatologia, red. K. Kożuchowski, Warszawa 2005, s. 133.
27
ś
miertelnych. Szczególnie niebezpieczne zagrożenie stanowi trąba powietrzna –
silny wir o prędkości przemieszczania się 8 – 11 m/s. Trąba przyjmuje postać
ciemnego leja, który zwęża się ku dołowi i dochodzi do powierzchni ziemi.
Ogromna siła ssąca, która się wyzwala, porywa samochody, ludzi, dachy, wyrywa
drzewa z korzeniami i przenosi na znaczne odległości. W Polsce trąby powietrzne
tworzą się latem, od czerwca do lipca, co roku można odnotować kilka zjawisk tego
typu
52
.
Silne wiatry typu wichury czy trąby powietrzne są trudne do przewidzenia.
Praktycznie nie można się im przeciwstawić i zatrzymać żywiołu, można jedynie
minimalizować skutki zagrożenia poprzez ostrzeganie o nadciągających silnych
wiatrach i informowanie o zasadach zachowania podczas ich wystąpienia. Silne
wiatry mogą spowodować następujące skutki: zagrożenie życia i zdrowia ludzkiego,
uszkodzenia budynków (głównie dachów), zerwanie linii wysokiego napięcia
(przerwy w dostawie energii elektrycznej), niedrożność dróg spowodowaną
wiatrołomami, co utrudnia działania służb ratowniczych, awarie w zakładach pracy,
przerwy w kursowaniu pociągów, autobusów, zakłócenia w lotach, zniszczenia
upraw, katastrofy budowlane i morskie
53
.
2.3.6. Wstrząsy sejsmiczne
Trzęsienie
ziemi
powstaje
wskutek
nagłego
przemieszczenia
się mas skalnych w obrębie skorupy ziemskiej, co powoduje wytworzenie drgań
rozchodzących się w postaci fal sejsmicznych. Fale te po dojściu do powierzchni
dają się odczuć jako wstrząsy. W. Mizerski wyróżnia trzy typy trzęsień ziemi,
z czego w Polsce zachodzą dwa: zapadowe oraz tektoniczne. Wstrząsy tektoniczne
tworzą się na skutek nagłego rozładowania naprężeń zgromadzonych w skałach.
Natomiast wstrząsy zapadowe powstają w rezultacie osiadania stropów skalnych
nad pustą przestrzenią przy powierzchni skorupy ziemskiej. Trzęsienia zapadowe
52
H. Lorenc, Wiatr w Polsce jako element zagrożenia, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, 2005,
dostęp w Internecie na www.imgw.pl, data dostępu 29.04.2012 r.
53
Plan reagowania kryzysowego województwa pomorskiego…, s. 11.
28
spowodowane są czynnikami naturalnymi bądź działalnością człowieka, w tym
eksploatacją górniczą (tąpnięcia, wstrząsy indukowane)
54
.
Wstrząsy sejsmiczne występujące na terenie Polski zazwyczaj są słabe i mają
charakter zapadowy. Najgroźniejsze trzęsienia to te wywołane osiadaniem stropów
wyrobisk górniczych, zachodzą m.in. na obszarze Górnośląskiego Zagłębia
Węglowego i Lubińsko – Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Takie tąpnięcia
mogą spowodować szkody na powierzchni, jednak najbardziej niebezpieczne są dla
górników. Trzęsienia zapadowe mogą być także rezultatem osiadania stropów
jaskiń krasowych (ma to miejsce na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej),
a także próżni w obrębie formacji solnych (na Pomorzu)
55
.
Na terenie naszego kraju trzęsienia ziemi mogą skutkować: zagrożeniem
ż
ycia oraz zdrowia ludzi i zwierząt, uszkodzeniem budynków, infrastruktury
drogowej, kolejowej, sieci ciepłowniczych, wodociągowych, kanalizacyjnych,
gazowych i telekomunikacyjnych, ponadto uszkodzeniem linii wysokiego
napięcia
56
.
2.3.7. Osuwiska ziemi
Poprzez termin osuwisko należy rozumieć „szybkie zsuwanie się mas
skalnych po stoku pod wpływem siły ciężkości, także nazwa nagromadzonego
w ten sposób materiału skalnego (…). Warunkiem powstawania osuwiska jest duże
nachylenie stoku i odpowiednia budowa geologiczna”. Bezpośrednią przyczynę
osunięcia ziemi stanowi najczęściej podcięcie stoku przez rzekę, kipiel morską,
zwietrzenie skał, nasiąknięcie wodą, trzęsienie ziemi lub działalność człowieka
57
.
W wyniku osunięcia się ziemi mogą zostać naruszone lub ulec całkowitemu
zniszczeniu konstrukcje budynków, osuwiska powodują zniszczenie infrastruktury
drogowej i sieci przesyłowych różnego typu, stanowią zagrożenie dla życia
i zdrowia ludzkiego.
54
W. Mizerski, Geologia dynamiczna, Warszawa 2006, s. 270, 276.
55
M. Graniczny, W. Mizerski, Katastrofy przyrodnicze, Warszawa 2007, s. 18 – 19.
56
Plan reagowania kryzysowego województwa pomorskiego…, s. 38.
57
MNEP PWN.
29
2.4. Definicja awarii technicznej
W ustawie o stanie klęski żywiołowej pojawia się następująca definicja
awarii technicznej: „gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie
obiektu budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń technicznych
powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości”
58
. Awaria
techniczna może być także wywołana działaniem terrorystycznym. Po wystąpieniu
awarii technicznej, w uzasadnionych przypadkach, może zostać ogłoszony
na danym terenie stan klęski żywiołowej.
2.5. Wybrane rodzaje awarii technicznych
59
2.5.1. Katastrofa budowlana
Katastrofa budowlana ma miejsce wówczas, kiedy dochodzi do zniszczenia
obiektu budowlanego lub jego części, w tym m. in. konstrukcyjnych elementów
rusztowań.
Najczęstsze przyczyny powstania katastrofy budowlanej to: zły stan
techniczny budynku, błędy w jego projekcie i podczas budowy, wybuchy wewnątrz
budynku, zastosowanie w wykonawstwie materiałów niedopuszczonych do tego
celu, także przyczyny naturalne: obsunięcia ziemi, powodzie, pożary, niebezpieczne
warunki meteorologiczne (długotrwałe mrozy, upały, intensywne opady śniegu,
silne wiatry), wahający się poziom wód gruntowych. Katastrofa budowlana stanowi
zagrożenie dla życia oraz zdrowia ludzi znajdujących się w obiekcie lub w jego
pobliżu, skutkuje dużymi stratami materialnymi, zniszczeniem budynków
mieszkalnych oraz użyteczności publicznej, może dojść do powodzi wskutek
uszkodzenia wału przeciwpowodziowego, także do pożaru lub skażenia środowiska
w wyniku uszkodzenia urządzeń zawierających substancje niebezpieczne.
58
Art. 3 ust.1 pkt 2 ustawy o stanie klęski żywiołowej.
59
Podrozdziały 2.5.1. do 2.5.5. (włącznie) powstały głównie w oparciu o Plan reagowania kryzysowego
województwa pomorskiego…, s. 32 – 36.
30
2.5.2. Awaria techniczna sieci energetycznej
Awarie techniczne tego typu są najczęściej wywołane samoistnymi
uszkodzeniami elementów sieci, oddziaływaniem czynników pogodowych
lub działaniem osób trzecich. Przerwy w dostawie energii elektrycznej powodują
zakłócenia w ogólnym funkcjonowaniu społeczeństwa, w działaniu zakładów pracy
i administracji publicznej. „Najgroźniejszym zdarzeniem mogą być rozległe awarie
systemu typu „blackout” i zmasowane awarie sieci elektroenergetycznej, które
powodują niesprzyjające czynniki pogodowe (klęski żywiołowe), powodujące
poważne zakłócenia w dostawach energii elektrycznej na większych obszarach”
60
.
Do najczęstszych przyczyn wystąpienia awarii systemu energetycznego należą
czynniki pogodowe typu huragany, intensywne opady śniegu, powódź, szadź
osadzająca się na drutach. Rozległa awaria systemowa może być rezultatem bardzo
niskich temperatur bądź stanu głębokiego deficytu mocy w systemie
elektroenergetycznym. Awaria może także zaistnieć w wyniku uszkodzenia
czy zaburzenia działania systemu telekomunikacyjnego, informatycznego,
monitorowania, sterowania bądź ataku terrorystycznego.
Awaria systemu energetycznego skutkuje zakłóceniami w funkcjonowaniu
społeczności objętych tą awarią – przerwy w dostawie prądu powodują
m.in. przerwy w dostarczaniu wody, brak oświetlenia ulic i groźbę wypadków,
przerwy w kursowaniu komunikacji elektrycznej, zatrzymanie procesów
technologicznych. Opisywane awarie przynoszą ogromne straty materialne
w infrastrukturze technicznej systemu energetycznego, na których usuniecie trzeba
ponieść wysokie koszty. Ponadto pojawiają się utrudnienia w prowadzeniu działań
ratowniczych, wyłączeniu ulegają systemy ochrony obiektów.
2.5.3. Awaria techniczna sieci gazowej
Awaria tego typu może zaistnieć na skutek: błędów człowieka – uszkodzeń
sieci podczas prowadzenia prac ziemnych oraz podczas obsługi sieci gazowej, złego
60
Plan reagowania kryzysowego województwa pomorskiego…, s. 33.
31
ogólnego stanu technicznego sieci, korozji gazociągu, niekorzystnych warunków
atmosferycznych, kradzieży gazu lub elementów sieci, ataków terrorystycznych.
Awaria sieci gazowej powoduje: niebezpieczeństwo dla zdrowia oraz życia
ludzi (możliwe wybuchy), straty materialne, zagrożenie dla środowiska, zakłócenia
pracy zakładów przemysłowych, przerwy w dostawie gazu do osób prywatnych,
problemy z ogrzewaniem budynków.
2.5.4. Awaria techniczna sieci wodnej
Taka awaria może powstać na skutek zakłócenia funkcjonowania ujęć wody,
magistrali i rurociągów, wówczas nastąpią przerwy w dostawach wody do osób
prywatnych i zakładów pracy. Awaria techniczna zasilania w wodę może
być dwojakiego rodzaju:
o
awaria dużych ujęć wody, magistrali i rurociągów, która powoduje
pozbawienie wody na dużych obszarach;
o
awaria
w
głównych
ciągach
komunikacyjnych,
skutkująca
utrudnieniami w ruchu na drogach miejskich oraz wojewódzkich.
Do najczęstszych przyczyn powstania awarii należą błędy człowieka,
niekorzystne warunki pogodowe (głównie silne mrozy) oraz awarie urządzeń
w ujęciach wody. Ponadto do awarii przyczyniają się dłuższe przerwy w dostawach
energii elektrycznej, skażenie wody w zbiornikach, z których jest ona czerpana
oraz (rzadziej) ataki terrorystyczne.
Awarie techniczne zasilania w wodę skutkują: zagrożeniem dla życia
oraz zdrowia ludzi, koniecznością dostaw wody do ludności, utrudnieniami
w gaszeniu ewentualnych pożarów, obniżeniem stanu sanitarno – higienicznego,
katastrofami ekologicznymi na skutek uwalniania się chloru w oczyszczalniach
ś
cieków, uszkodzeniem lub wyłączeniem z ruchu odcinków dróg, na które wypływa
woda, ogólnymi stratami materialnymi.
32
2.5.5. Awaria techniczna sieci ciepłowniczej
O awarii technicznej sieci ciepłowniczej można mówić wtedy, gdy wystąpi
nieplanowana, długotrwała (powyżej 8 godz.) przerwa w dostawach ciepła.
Najtragiczniejsze skutki takiej awarii pojawią się podczas silnych mrozów.
Przyczyny wystąpienia awarii technicznej sieci ciepłowniczej to: zły stan
ogólny urządzeń ciepłowniczych, korozja, uszkodzenie rurociągów podczas robót
ziemnych, wady materiałowe rur przesyłowych, silny mróz, sabotaż, kradzież
elementów sieci, zalanie sieci wodami gruntowymi, niekorzystne oddziaływanie
substancji chemicznych oraz prądów wodnych.
Awaria sieci ciepłowniczej skutkuje: zakłóceniem działania zakładów
przemysłowych, przerwami w dostawach ciepła do osób prywatnych (wzrost
zachorowalności głównie zimną), trudnościami z ogrzaniem budynków typu:
szpitale, szkoły, domy pomocy społecznej, ważne urzędy, zagrożeniem dla ludzi
na skutek poparzenia (zwłaszcza zimną), stratami materialnymi na różnych
płaszczyznach.
3.
Rola i zadania Sił Zbrojnych podczas sytuacji kryzysowych z naciskiem na
zwalczanie skutków katastrof naturalnych i awarii technicznych
3.1. Pojęcie zarządzania kryzysowego
Poprzez zarządzanie kryzysowe należy rozumieć działalność organów
publicznej administracji stanowiącą element kierowania bezpieczeństwem
narodowym. Działalność ta polega na: 1) zapobieganiu sytuacjom kryzysowym,
2) reagowaniu na ich wystąpienie i w miarę możliwości przejmowaniu nad nimi
kontroli poprzez zaplanowane działania, 3) przywróceniu stanu pierwotnego
61
.
W „Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego” pod hasłem
zarządzanie kryzysowe znajduje się następująca definicja: „reagowanie
61
Art. 2 Ustawy z dn. 26 kwietnia 2007r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz.U. 2007 nr 89 poz. 590 – z późn.
zm.)
33
na nadciągający lub już trwający kryzys i usuwanie jego skutków w cyklu zdarzeń
i czynności, od przewidywania i planowania antykryzysowego wraz z reagowaniem
na codzienne zdarzenia, aż po zakończenie odbudowy ze zniszczeń (przygotowanie,
reagowanie, odbudowa)
62
.
Proces zarządzania kryzysowego składa się z następujących faz:
zapobiegania, przygotowywania, reagowania oraz odbudowy.
Pierwsza faza ma na celu zapobiec zagrożeniu oraz zminimalizować
potencjalne straty. W tej fazie realizowane są m.in. takie zadania jak: prace
legislacyjne, analiza przyczyn i charakteru zagrożeń, analiza społeczno –
ekonomiczna skutków tych zagrożeń, planowanie operacyjne, organizowanie,
tworzenie rezerw i zapasów, edukacja społeczeństwa, szkolenie odpowiednich
służb, tworzenie systemów zabezpieczających, racjonalne zagospodarowanie
przestrzenne, egzekwowanie przepisów.
W następnej fazie realizuje się przedsięwzięcia planistyczno – organizacyjne,
które mają na celu osiągnięcie gotowości do starcia z zagrożeniami, które godzą
w ludzi, ich dobra i środowisko. Faza przygotowawcza obejmuje: weryfikację
planów, ćwiczenia i treningi, doraźne szkolenia, odtwarzanie rezerw, organizowanie
stanowisk kierowniczych, alarmowanie i powiadamianie.
Podczas fazy reagowania realizowane są przedsięwzięcia likwidujące źródła
zagrożeń, a także ograniczające ich rozmiar, skutki, ponadto ma miejsce ratowanie
i pomoc poszkodowanym. Wskazane zadania są realizowane m.in. poprzez:
organizowanie ośrodków kierowania, mobilizowanie odpowiednich służb,
informowanie władz i ludności, ewakuację, zapewnienie porządku, wsparcie przez
siły zbrojne.
Ostatnia faza, wchodząca w skład procesu zarządzania kryzysowego,
to odbudowa. Wówczas realizowane są przedsięwzięcia mające na celu usunięcie
przyczyn i skutków zagrożeń, przywrócenie normalnego funkcjonowania
społeczeństwa, gospodarki oraz środowiska. Wykonywane zadania można podzielić
na krótkoterminowe oraz długoterminowe (te drugie trwają do zakończenia procesu
odbudowy terenu dotkniętego kryzysem: klęską, katastrofą lub awarią). Ponadto
62
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, s. 154.
34
istotne jest wyciągnięcie wniosków z każdej sytuacji kryzysowej, doskonalenie
metod oraz środków prognozowania
63
.
Zdaniem J. W. Michniaka w skład zarządzania sytuacją kryzysową wchodzą
trzy komplementarne działania: zapobieganie sytuacji kryzysowej, sterowanie
rozwojem tejże sytuacji oraz likwidacja zaistniałych skutków. Zapobieganie
sytuacjom kryzysowym to inaczej monitorowanie wewnętrznej i zewnętrznej
sytuacji, ostrzeganie władz i społeczeństwa oraz likwidowanie czynników
kryzysogennych. Działania zapobiegawcze obejmują swoim zakresem wszystkie
sfery funkcjonowania państwa. Celem sterowania rozwojem sytuacji kryzysowej
jest zmniejszenie szkodliwych skutków oraz przywrócenie normalnych warunków.
Z kolei kierowanie likwidacją skutków sytuacji kryzysowej ma ważne znaczenie
ekonomiczne, społeczne i polityczne. Należy pamiętać o tym, że brak likwidacji
skutków może wywołać na powrót sytuację kryzysową
64
. Podjęcie działań
zmierzających do likwidacji sytuacji kryzysowej obejmuje zazwyczaj sześć etapów
planistyczno – wykonawczych: prognozę rozwoju sytuacji, ocenę (diagnozę),
opracowanie wariantów działania, wybór odpowiedniej metody działania,
planowanie i przygotowanie działań, realizację planów
65
.
Z pojęciem zarządzania kryzysowego wiąże się pojęcie bezpieczeństwa
państwa. Bezpieczeństwo to obejmuje nie tylko obszar militarny, w jego zakres
wchodzi także zdolność ochrony ludności, ich mienia i środowiska przyrodniczego
przed zagrożeniami typu: klęski żywiołowe, katastrofy, awarie techniczne.
Zagrożenie bezpieczeństwa państwa to taki układ zdarzeń wewnętrznych bądź
w kontaktach międzynarodowych, w którym może dojść do ograniczenia warunków
bytowych, rozwoju wewnętrznego lub utraty/naruszenia suwerenności państwa.
Zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego to także działania zagrażające jakości
ż
ycia mieszkańców lub ograniczające dokonywanie wyborów politycznych
w ramach danego państwa.
63
M. Śnierzyński, Struktura Bezpieczeństwa Narodowego w Polsce, [w:] Przedsiębiorczość i zarządzanie.
Bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe – aktualne wyzwania. Współczesne aspekty bezpieczeństwa i
zarządzania kryzysowego, red. M. Włodarczyk, A. Marjański, Łódź 2009, s. 62 – 63.
64
J.W. Michniak, Dowodzenie w operacjach antykryzysowych i połączonych, Warszawa 2003, s. 14.
65
R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, Warszawa 1996, s. 46.
35
Do realizacji strategii bezpieczeństwa państwa służą, obok dyplomacji, siły
zbrojne, które podejmują działania płynące z planów reagowania kryzysowego
i obrony państwa. Siły zbrojne, obok zadań obronnych (w czasie wojny),
stabilizacyjnych i prewencyjnych (w czasie pokoju), wykonują zadania z zakresu
reagowania kryzysowego. Zadania te wykonują na mocy następujących ustaw
66
:
•
o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 21
listopada 1967 r. (Dz. U. 2004 nr 241 poz. 2416 z późn. zm.);
•
o zarządzaniu kryzysowym z dn. 26 kwietnia 2007 r. (Dz. U. 2007 nr 89 poz.
590 z późn. zm.);
•
o stanie klęski żywiołowej z dn. 18 kwietnia 2002 r. (Dz. U. 2002 nr 62 poz.
558 z późn. zm.);
•
o stanie wyjątkowym z dn. 21 czerwca 2002 r. (Dz. U. 2002 nr 113 poz. 985
z późn. zm).
Przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa powszechnego wymaga
działalności i współpracy różnych instytucji i organizacji. Ważną rolę odgrywa
wojsko. „Ze względu na potencjał ludzki, wysoki stopień zorganizowania,
hierarchiczną
strukturę
umożliwiającą
kierowanie
zespołami
ludzkimi
w praktycznym działaniu, szybkość reakcji posiadany sprzęt, itp. udział
pododdziałów Sił Zbrojnych RP w systemie bezpieczeństwa powszechnego jest
niezbędny”
67
. Siły Zbrojne RP mogą być użyte do przeciwdziałania sytuacjom
kryzysowym, w tym m.in.: do zwalczania klęsk żywiołowych, awarii technicznych.
Siły te wspierają organy administracji publicznej, wówczas, gdy użycie innych sił,
ś
rodków jest niemożliwe lub niewystarczające lub gdy nie posiadają one sprzętu,
który znajduje się tylko na wyposażeniu wojska.
66
Dokładniej na ten temat w następnych rozdziałach niniejszej pracy.
67
M. Śnierzyński, Struktura Bezpieczeństwa Narodowego w Polsce…, s. 67.
36
3.2. Zadania i zasady działania Sił Zbrojnych określone w aktach prawnych
3.2.1. Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP
W art. 3 tejże ustawy można przeczytać, że Siły Zbrojne RP stoją na straży
suwerenności i niepodległości Narodu Polskiego, także jego bezpieczeństwa
i pokoju. Ponadto mogą brać udział w akcjach zwalczania klęsk żywiołowych,
likwidacji
ich
skutków,
w
działaniach
antyterrorystycznych,
akcjach
poszukiwawczych, ratowania mienia i życia ludzkiego, oczyszczania terenu
z niebezpiecznych materiałów wybuchowych. W razie potrzeby Siły Zbrojne mogą
uczestniczyć w realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego. Podczas
realizacji zadań wyznaczonych przez konstytucję, w razie konieczności, Siły
Zbrojne mają prawo do zastosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia
broni i innego uzbrojenia, w sposób adekwatny do zagrożenia i we właściwych
granicach prawa. To samo prawo przysługuje Siłą Zbrojnym podczas pobytu poza
granicami państwa.
3.2.2.
Ustawa z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej
Art. 18. ust.1. tejże ustawy informuje o okolicznościach użycia Sił Zbrojnych
w czasie stanu klęski żywiołowej: „jeżeli użycie innych sił i środków jest
niewystarczające, Minister Obrony Narodowej może przekazać do dyspozycji
wojewody, na którego obszarze działania występuje klęska żywiołowa, pododdziały
lub oddziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej wraz ze skierowaniem ich
do wykonywania zadań związanych z zapobieżeniem skutkom klęski żywiołowej
lub ich usunięciem”. W powyższym przypadku, Siły Zbrojne wykonują zadania
określone przez wojewodę i zostają pod dowództwem przełożonych służbowych.
Szczegółowe zasady udziału oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych w
zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniu określi Rada Ministrów.
W swoim rozporządzeniu uwzględni:
37
•
rodzaje działań ratowniczych lub prewencyjnych, w których Siły Zbrojne
mogą brać udział;
•
sposób dowodzenia i koordynowania tymi działaniami;
•
sposób zapewnienia im zabezpieczenia logistycznego.
3.2.3. Ustawa z dn. 26.04.2007 r. o zarządzaniu kryzysowym
Ustawa ta wyznacza właściwe organy zajmujące się zarządzaniem
kryzysowym, określa ich zadania oraz zasady działania. Według ustawy sytuacja
kryzysowa to taka sytuacja, która jest następstwem zagrożenia i prowadzi
do zerwania lub naruszenia więzów społecznych, przy jednoczesnym zakłóceniu
w działaniu instytucji publicznych. Sytuacja taka nie wymaga wprowadzenia
ż
adnego ze stanów nadzwyczajnych. W ustawie o zarządzaniu kryzysowym
kilkakrotnie mowa jest o Narodowym Systemie Pogotowia Kryzysowego (NSPK),
należy przez niego rozumieć zadania i procedury realizowane przez Siły Zbrojne
RP oraz organy administracji rządowej, które mają na celu zapobiec sytuacjom
kryzysowym, reagować w przypadku ich wystąpienia oraz przygotować
do przejmowania nad nimi kontroli.
W sytuacji kryzysowej Siły Zbrojne mogą zostać wykorzystane
w
przypadku,
gdy
„użycie
innych
sił
i
ś
rodków
jest
niemożliwe
lub niewystarczające, o ile inne przepisy nie stanowią inaczej, Minister Obrony
Narodowej na wniosek wojewody, może przekazać do jego dyspozycji pododdziały
i oddziały Sił Zbrojnych RP (…), wraz ze skierowaniem ich do wykonywania zadań
z zakresu zarządzania kryzysowego”
68
. W realizacji tych zadań uczestniczą
oddziały Sił Zbrojnych, zgodnie z ich przygotowaniem oraz według wojewódzkiego
planu reagowania kryzysowego. Plan ten podlega uzgodnieniu z organami
wskazanymi przez Ministra Obrony Narodowej. Siły Zbrojne mogą zostać
przekazane do całkowitej dyspozycji wojewody w składzie etatowym, bądź jako
tworzone na ten cel zgrupowania zadaniowe. Użycie Sił Zbrojnych podczas
68
Art. 25 ust.1 ustawy z dn. 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. 2007 nr 89 poz. 590 –
z późn. zm).
38
wystąpienia sytuacji kryzysowej, nie może przeszkodzić w realizacji zadań, które
wynikają z Konstytucji RP oraz umów międzynarodowych. Koordynowanie działań
Sił Zbrojnych ma na celu sprawne ich włączenie do realizacji zaplanowanych
zadań, z uwzględnieniem miejsca oraz czasu ich użycia, a także sposobu
współpracy z innymi oddziałami.
3.2.4. Rozporządzenie Rady Ministrów z 20 lutego 2003 r. w sprawie
szczegółowych zasad udziału pododdziałów i oddziałów Sił Zbrojnych RP w
zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniu
W rozporządzeniu zostają określone następujące kwestie:
•
rodzaje działań prewencyjnych i ratowniczych, podejmowanych w celu
zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej bądź w celu ich usunięcia,
poprzez oddziały i pododdziały Sił Zbrojnych RP;
•
sposób dowodzenia oraz koordynowania oddziałami Sił Zbrojnych
w działaniach, o których mowa powyżej;
•
sposób zabezpieczenia logistycznego oddziałów i pododdziałów Sił
Zbrojnych.
Rozporządzenie określa rodzaje działań podejmowanych przez Siły Zbrojne
w sytuacji klęski żywiołowej, są one następujące:
•
współudział w monitorowaniu zagrożeń;
•
ocena skutków zjawisk, które wystąpiły na zagrożonym obszarze;
•
akcje poszukiwawczo – ratownicze;
•
ewakuacja ludności lub mienia;
•
przygotowywanie warunków do okresowego przebywania ewakuowanej
ludności;
•
współudział w ochronie mienia pozostałego na zagrożonym obszarze;
•
izolacja zagrożonego obszaru, miejsca prowadzenia akcji ratowniczej;
•
prace zabezpieczające, ratownicze, ewakuacyjne przy zagrożonych
dobrach kultury;
39
•
prace z użyciem materiałów wybuchowych lub specjalistycznego sprzętu,
będącego w zasobach Sił Zbrojnych;
•
usuwanie
i
unieszkodliwianie
niebezpiecznych
materiałów,
przy
wykorzystaniu sił i środków stanowiących zasoby Sił Zbrojnych;
•
likwidacja skażeń i zakażeń biologicznych;
•
zadania związane z naprawą i odbudową infrastruktury technicznej;
•
współudział w utrzymaniu przejezdności szlaków komunikacyjnych;
•
pomoc medyczna, wykonywanie zadań sanitarno – higienicznych,
przeciwepidemicznych.
Udział oddziałów Sił Zbrojnych w wykonywaniu powyższych działań
ma miejsce na podstawie planu reagowania kryzysowego, który zostaje opracowany
przez wojewódzki zespół reagowania kryzysowego lub przez Rządowy Zespół
Koordynacji Kryzysowej (jeśli stan klęski żywiołowej ogłoszono na obszarze
większym niż województwo). Plany reagowania kryzysowego podlegają
uzgodnieniu z Ministrem Obrony Narodowej w kilku zakresach: warunków użycia
Sił Zbrojnych, składu i wyposażenia oddziałów, ich zabezpieczenia logistycznego
(także przez jednostki organizacyjne, które działają na terenie województwa),
korzystania przez Siły Zbrojne z infrastruktury technicznej. Oddziały i pododdziały
Sił Zbrojnych zostają przekazane do dyspozycji wojewody w składzie etatowym,
bądź jako doraźne zgrupowania zadaniowe. Koordynacją udziału oddziałów
Sił Zbrojnych w działaniach prewencyjnych lub ratowniczych zajmują
się odpowiednie organy, w zależności od terenu występowania zagrożeń. Organy
te przekazują zadania dla oddziałów Sił Zbrojnych wyłącznie ich dowódcom, którzy
z kolei wydają podwładnym odpowiednie rozkazy.
3.2.5. Rozporządzenie Rady Ministrów z 06 maja 2003 r. w sprawie
szczegółowych zasad użycia oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych
RP w czasie stanu wyjątkowego
40
Rozporządzenie to określa zasady użycia Sił Zbrojnych RP podczas stanu
wyjątkowego, w celu przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. Działania
Sił Zbrojnych mogą być prowadzone samodzielnie lub przy współpracy z innymi
służbami, formacjami uzbrojonymi. Minister Obrony Narodowej wyznacza
oddziałom Sił Zbrojnych zadania, a decyzje przekazuje dowódcom wedle procedur
obowiązujących w Siłach Zbrojnych RP. W swojej decyzji Minister Obrony
Narodowej określa m.in.: jakie jednostki zostaną użyte, ich zadania, obszar i czas
wykonywania zadań, system dowodzenia, współpracujące organy administracji
rządowej, ograniczenia dotyczące użycia posiadanego sprzętu. Działania oddziałów
i pododdziałów Sił Zbrojnych koordynują: dowódca właściwego rodzaju
sił, Komendant Główny Żandarmerii Wojskowej lub Szef Wojskowych Służb
Informacyjnych, a w przypadku wydzielenia oddziałów Sił Zbrojnych z więcej
niż jednego rodzaju wojsk – Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.
3.3.
Użycie Sił Zbrojnych w zagrożeniach niemilitarnych
W ramach Systemu Zarządzania Kryzysowego, Siły Zbrojne RP mogą brać
udział w następujących działaniach:
•
ochrona przed terroryzmem;
•
akcje poszukiwawczo – ratownicze;
•
gaszenie pożarów;
•
likwidacja skutków awarii chemicznych;
•
działania przeciwepidemiczne;
•
akcje odśnieżania;
•
akcje przeciwlodowe i przeciwpowodziowe, likwidacja skutków powodzi;
•
pomoc policji w przywróceniu porządku;
•
wzmocnienie sił straży granicznej;
•
ochrona obiektów kategorii „I”;
•
oczyszczanie terenów z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych.
W
razie
potrzeby
przeciwdziałania
zagrożeniom
niemilitarnym
oraz
usuwania
skutków
klęsk
ż
ywiołowych,
wojsko
może
użyć
41
wyspecjalizowanych sił, przeznaczonych do odpowiednich celów, do jednostek
tych należy zaliczyć:
1)
Bataliony (Kompanie) Ratownictwa Inżynieryjnego
69
– koncentrują
się na prowadzeniu akcji ewakuacyjnych i ratowniczych oraz prac
drogowo – inżynieryjnych, wymuszonych przez skutki klęski żywiołowej;
2)
Zespoły Rozpoznania Biologicznego – rozpoznają rodzaje środków
biologicznych i określają granice ich oddziaływania;
3)
Chemiczno – Radiacyjne Zespoły Awaryjne (ChRZA) – usuwają skutki
działań Toksycznych Środków Przemysłowych, prowadzą prace
odkażające oraz dezaktywizujące środki chemiczne;
4)
Grupy Naziemnego Poszukiwania – poszukują załóg samolotów,
pomagają podczas wypadków lotniczych i morskich (także cywilnych);
5)
Grupy Ratownictwa Lotniczego – j.w.;
6)
Minerskie Patrole Oczyszczania – likwidują przedmioty wybuchowe,
amunicję
70
.
W
celu
sprawnego
i
efektywnego
użycia
Sił
Zbrojnych
RP
do przeciwdziałania zagrożeniom niemilitarnym, powstał w Sztabie Kryzysowym
MON „Plan użycia oddziałów i pododdziałów wojska w przypadku wystąpienia
sytuacji kryzysowych”, opracowano także następujące szczegółowe plany działania
w konkretnych sytuacjach:
•
Plan udziału Sił Zbrojnych w obronie przed terroryzmem;
•
Plan udziału Sił Zbrojnych RP w zwalczaniu powodzi i zjawisk lodowych;
•
Plan udziału Sił Zbrojnych RP w akcji odśnieżania;
•
Plan udziału Sił Zbrojnych RP w akcjach ratowniczo – gaśniczych i
usuwaniu skutków pożarów przestrzennych;
•
Plan udziału Sił Zbrojnych RP w likwidacji skutków awarii technicznych z
TŚP i wypadków radiacyjnych;
•
Plan udziału Sił Zbrojnych RP w akcjach poszukiwawczo – ratowniczych;
69
Więcej na temat Batalionów Ratownictwa Inżynieryjnego w następnym rozdziale.
70
J. Wojnarowski, Udział Sił Zbrojnych, służb, straży inspekcji i agencji w systemie reagowania
kryzysowego, s. 343 – 344, dostęp w Internecie na www.docs.chomikuj.pl, data dostępu 28.04.2012 r.
42
•
Plan udziału Sił Zbrojnych RP w oczyszczaniu terenu z przedmiotów
wybuchowych i niebezpiecznych;
•
Plan działań przeciwepidemicznych.
Wykorzystanie Sił Zbrojnych w sytuacji kryzysowej może mieć miejsce
tylko po spełnieniu odpowiednich procedur. Użyciem oddziałów i pododdziałów
Sił Zbrojnych kieruje Minister Obrony Narodowej przy współudziale Zespołu
Kierownictwa MON. O użyciu wydzielonych pododdziałów mogą zadecydować:
Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, dowódca: rodzaju sił zbrojnych,
korpusu, flotylli, okręgu czy jednostki wojskowej. „Podstawą podjęcia działań
związanych z uruchomieniem oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych RP do
udziału w reagowaniu na sytuacje kryzysowe jest pisemne zapotrzebowanie
wojewody o udzielenie pomocy przez Siły Zbrojne RP kierowane do dowódcy
poprzez szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego”
71
. Wprowadzenie oddziałów
do akcji kryzysowej może odbyć się trzema sposobami: podstawowym, alarmowym
i nakazowym.
3.4.
Krajowy System Ratowniczy oraz Bataliony Ratownictwa Inżynieryjnego
Krajowy
System
Ratowniczy
to
„wykonawczy
element
systemu
bezpieczeństwa obywatelskiego, zapewniający podejmowanie działań ratowniczych
w przypadku zagrożeń dla życia, zdrowia, mienia i środowiska”
72
. KSR obejmuje
ratownictwo w wielu dziedzinach, w tym m.in. ratownictwo podczas pożarów,
techniczne, chemiczne, ekologiczne, medyczne, podczas powodzi i katastrof
naturalnych, poszukiwanie osób zaginionych, górskie, górnicze, wodne. W skład
KSR wchodzą m.in. organy samorządu terytorialnego, wojewódzkiej i powiatowej
administracji zespolonej oraz centralnej administracji rządowej, samorządowe
jednostki organizacyjne, organy administracji niezespolonej, Państwowa Straż
Pożarna, służby awaryjne, ochotnicze straże pożarne, organizacje humanitarne.
71
W. Pigoń, Sposoby użycia sił i środków wojska do działań w sytuacjach zagrożeń niemilitarnych, [w:] II
Konferencja naukowa, „Zarządzanie kryzysowe”, red. K. Chwesiuk i in., Akademia Morska w Szczecinie,
Szczecin 16.06.2004, s. 146.
72
Ustawa o krajowym systemie ratowniczym, projekt z dn. 27.05.2003.
43
KSR jest zorganizowany na czterech poziomach: gminnym, powiatowym,
wojewódzkim oraz krajowym. Omawiany system ratowniczy ma na celu m.in.:
•
zwiększenie bezpieczeństwa w sytuacjach kryzysowych oraz podczas
zagrożeń standardowych;
•
zapewnienie przetrwania ludności w przypadku wystąpienia zagrożeń;
•
pełne wykorzystanie dostępnego potencjału ratowniczego;
•
kształtowanie nawyków odpowiedniego zachowania się ludności w razie
zagrożeń.
Do zadań Krajowego Systemu Ratowniczego należy:
•
zapobieganie sytuacjom zwiększającym zagrożenia różnego typu
(dla życia, zdrowia, mienia, infrastruktury i środowiska);
•
analiza ryzyka zagrożeń i budowanie modeli ostrzegania ludności
o zagrożeniach;
•
opracowywanie
i
wdrażanie
programów,
planów
reagowania
w konkretnych sytuacjach;
•
racjonalna alokacja zasobów ratowniczych
73
.
Na gruncie polskim z szeroko pojętym ratownictwem związane są wojska
inżynieryjne.
Tradycję
polskiej
inżynierii
polowej
można
odnaleźć
już w średniowieczu, a w XVII w. działalność rozpoczęły wyspecjalizowane
oddziały saperskie i minerskie. Wojska te spełniają takie zadania jak: rozpoznanie
inżynieryjne, urządzanie przepraw, likwidacja zniszczeń spowodowanych przez
nieprzyjaciela lub klęski żywiołowe, służba pożarnicza, ratownictwo, komunikacja,
rozbudowa infrastruktury. Wojska inżynieryjne wykonują wiele działań
antykryzysowych.
Do akcji gotowych jest, w razie wystąpienia klęski żywiołowej, ponad 10 tys.
ż
ołnierzy i tysiące urządzeń. Wojska inżynieryjne stanowią 8,8 % potencjału
polskich Sił Zbrojnych. w ich skład wchodzą: pułk inżynieryjny i drogowo –
mostowy, 2 brygady saperów, 2 bataliony saperów marynarki wojennej, 4 bataliony
saperów związków taktycznych, 2 bataliony ratownictwa inżynieryjnego,
2 bataliony remontu lotnisk, 14 kompanii saperów w brygadach pancernych,
73
J. Gołębiewski, Ratownictwo w sytuacji kryzysowej, [w:] II Konferencja naukowa, s. 77 – 78.
44
2 kompanie inżynieryjne wojsk lotniczych, 3 ośrodki przechowywania sprzętu,
pododdziały w Wojskach Specjalnych i centrach szkoleniowych. Wojska
inżynieryjne są dobrze finansowane, na ich unowocześnianie wydaje się niemal
połowę środków przeznaczonych na modernizację armii. W wojskach tych
postępuje mechanizacja i robotyzacja, wprowadzane są nowinki techniczne
74
.
Jednostkami wyspecjalizowanymi w prowadzeniu działań ratowniczo –
logistycznych w sytuacjach kryzysowych, w tym w przypadku klęsk żywiołowych
są bataliony ratownictwa inżynieryjnego:
•
1. Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego w Krośnie Odrzańskim
(zlikwidowany w 2007 r.);
•
2. Brzeski Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego im. gen. bryg.
Mieczysława Dąbkowskiego w Brzegu;
•
3. Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego im. płk. Rudolfa Matuszka
w Nisku;
•
4. Głogowski Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego w Głogowie;
•
5. Dębliński Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego im. płk. Władysława
Frączka w Dęblinie;
•
6. Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego w Grudziądzu.
W skład każdego batalionu wchodzą 3 kompanie (ewakuacyjna oraz
2 ratownictwa inżynieryjnego), 3 plutony (remontowy, zaopatrzenia, medyczny)
oraz sekcja służby zdrowia. Bataliony zostały w taki sposób rozmieszczone
na terenie kraju, by w chwili zaistnienia sytuacji kryzysowej, mogły szybko
zareagować. Spośród wielu zadań wykonywanych przez bataliony należy
wymienić:
•
akcje ewakuacyjno – ratownicze, ewakuacja ludzi, mienia i zwierząt
z terenów zagrożonych;
•
prace inżynieryjne podejmowane w celu odtworzenia sprawności
komunikacyjnej na obszarach dotkniętych żywiołem;
74
J. Lalka, M. Szopa, Wojska inżynieryjne wczoraj i dziś, dostęp w Internecie na www.polska _zbrojna.pl,
data dostępu 01.05.2012 r.
45
•
prace inżynieryjne przy wałach przeciwpowodziowych (wzmacnianie
i naprawa);
•
przeprawy
mostowe
przez
przeszkody
przy
użyciu
mostów
towarzyszących,
transporterów
gąsienicowych
(PTS)
oraz
łodzi
desantowych (ŁD)
75
.
W tym miejscu zostaną krótko scharakteryzowane dwie wybrane formacje
spośród wymienionych na początku, tj. 2. oraz 3. batalion. Brzeski Batalion
Ratownictwa Inżynieryjnego powstał w 1999 r. jako jednostka do wykonywania
zadań ewakuacyjno – ratowniczych, niesienia pomocy ludności cywilnej
w sytuacjach klęsk żywiołowych. 2. batalion działa na obszarze województwa
opolskiego i śląskiego oraz w zachodniej Małopolsce. Jednostka wojskowa
współpracuje z Centrum Zarządzania Kryzysowego, Państwową Strażą Pożarną
oraz innymi jednostkami ratowniczymi. Batalion może wykonywać następujące
zadania: ewakuacja ludności, akcje ratownicze, dostarczanie zaopatrzenia (głównie
wody i żywności) na tereny objęte klęską żywiołową, budowa tymczasowych
przepraw wodnych, prace inżynieryjne, w tym odbudowa infrastruktury.
3. Batalion Ratownictwa w Nisku utworzono 1 stycznia 2001 r. Jednostka
wykonuje różne prace na rzecz lokalnej społeczności; specjalizuje się w zadaniach
inżynieryjnych, a wiec pomaga w akcjach ratowniczo – gaśniczych,
przeciwpowodziowych, usuwania skutków klęsk czy katastrof, ponadto żołnierze
podejmują zadania saperskie i pontonowe. 1 lipca 2011 r. w ramach reorganizacji
polskiego wojska 3. Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego został przemianowany
w 3. Batalion Inżynieryjny
76
.
75
A. Bartnicki, Wykorzystanie pododdziałów inżynieryjnych Sił Zbrojnych RP w logistycznym zabezpieczeniu
sytuacji kryzysowych, [w:] Transcomp – XIV International Conference, s. 136, dostęp w Internecie na
www.czasopismologistyka.pl, data dostępu 01,05,2012 r.
76
www.jednostki-wojskowe.pl, data dostępu 28.04.2012 r.
46
3.5.
Udział Sił Zbrojnych w likwidacji poszczególnych sytuacji kryzysowych
3.5.1. Zwalczanie powodzi i zjawisk lodowych
77
Przedsięwzięcia tego typu są realizowane przez siły zbrojne na podst. „Planu
udziału Sił Zbrojnych RP w zwalczaniu powodzi i zjawisk lodowych”. Do akcji
kierowane są głównie wojska inżynieryjne, które koncentrują się na takich
zadaniach jak:
•
ewakuacja ludzi, ich dobytku i zwierząt gospodarskich z terenów
zatopionych oraz potencjalnie zagrożonych zalaniem;
•
zaopatrywanie ludność w żywność, wodę, leki, środki czystości
itp., dowożenie zwierzętom paszy;
•
ustalenie zakresu prac zapobiegawczych;
•
likwidacja
przeszkód
piętrzących
wody,
które
blokują
szlaki
komunikacyjne;
•
odbudowa zniszczonej infrastruktury komunalnej, naprawa dróg i mostów;
•
naprawa i wzmacnianie wałów przeciwpowodziowych;
•
wypompowywanie wody z zalanych obiektów;
•
urządzanie przepraw pontonowych;
•
wydobywanie i uzdatnianie wody;
•
ochrona mostów, budowli hydrotechnicznych m.in. przez obciążanie
mostów i rozbijanie zatorów lodowych.
Do udziału w akcjach przeciwpowodziowych przewidziano ok. 16 tys.
ż
ołnierzy, którzy mają do dyspozycji m.in.: ponad 120 transporterów pływających,
ponad 100 łodzi z silnikami zaburtowymi, 1,5 tys. samochodów, 40 śmigłowców,
1 samolot transportowy
78
.
77
Rozdział powstał w oparciu o artykuł S. Kowalkowski, Użycie sił inżynieryjnych podczas powodzi,
„Przegląd wojsk lądowych”, kwiecień 2008, nr 4 (010), s. 20 – 25.
78
J. Falecki, Udział specjalistycznych sił i środków wojska polskiego w działaniach ratowniczych, [w:] II
Konferencja naukowa, dz. cyt., s. 41.
47
Wojsko uczestniczące w akcji przeciwpowodziowej jest zorganizowane
w różnego typu grupy: stałe, interwencyjne, ewakuacyjno – ratunkowe, minerskie,
pododdziały do usuwania zniszczonej infrastruktury. Do zadań grup stałych należy
ochrona obiektów zagrożonych przez spływ lodu i wód powodziowych. Grupy stałe
są wydzielane zazwyczaj ze składu wojsk inżynieryjnych i wzywane kilka dni przed
zbliżającym się kruszeniem lodów. Skład grup jest uzależniony głównie
od wielkości obiektu, także od gotowości do jego obrony, a zadania wojska
wynikają z planu bądź instrukcji obrony obiektu/regionu. W zasadzie grupa stała
ochrania jeden obiekt, jednak można jej przydzielić więcej obiektów, jeśli leżą one
w niewielkiej odległości od siebie.
Inny typ organizacji wojsk to grupy interwencyjne, wyznaczane najczęściej
z wojsk inżynieryjnych wyspecjalizowanych w posługiwaniu się materiałami
wybuchowymi i wykonywaniem wszelkich prac na lodzie. Grupy interwencyjne
chronią obiekty/regiony, które wymagają doraźnej ochrony. Oddziały mogą działać
posługując się samochodami lub śmigłowcami, z takim nagromadzeniem środków,
które umożliwiają funkcjonowanie przez 3 do 5 dni.
Obok grup stałych i interwencyjnych tworzy się po wystąpieniu powodzi
grupy ewakuacyjne i ratunkowe, które spełniają następujące zadania: ewakuacja
ludności i jej mienia, naprawa wałów przeciwpowodziowych, oczyszczanie wody,
wypompowywanie wody z zalanych obiektów. Do ewakuacji ludności wojsko
najczęściej wykorzystuje samobieżne transportery pływające PTS – M, które
jednorazowo mogą przewieźć ponad 70 osób. Właściwym rozwiązaniem
funkcjonalnym jest tworzenie grup transportowych w składzie jeden PTS oraz jedna
– dwie łodzie.
Ważnym elementem akcji zapobiegającej powodzi jest niszczenie zatorów
lodowych. Do miejsc tworzenia się zatorów kierowane są grupy składające
się z załogi śmigłowców i odpowiednio przeszkolonych saperów. Grupy
te przewożą materiał wybuchowy i umieszczają go na czole zatoru, celem
zniszczenia zatoru lodowego. By zapobiec rozprzestrzenianiu się powodzi, wojska
interwencyjne naprawiają i podwyższają wały przeciwpowodziowe. Zadania
48
te mogą wykonywać współdziałając z ludnością cywilną, jednostkami ratowniczo –
gaśniczymi oraz innymi pododdziałami wojskowymi.
Podczas prac wojska inżynieryjne dysponują sprzętem roboczym typu
koparki, spycharko – ładowarki. Innym zadaniem wojsk inżynieryjnych jest
urządzanie punktów wydobywania wody (ze studni lub z otwartych zbiorników
wodnych) i jej oczyszczania, by zaspokajać bieżące potrzeby ludności. Pododdziały
urządzają punkty ujęcia o wydajności do 8000 dm
3
/godz. Transportem i badaniem
wody zajmują się już inne pododdziały (medyczne, logistyczne) bądź siły
wyznaczone
przez
władze.
Wojska
inżynieryjne
zajmują
się
również
wypompowywaniem wody z zalanych obiektów przy użyciu pomp motorowych.
Siły przeznaczone do likwidacji skutków powodzi mogą tworzyć
zgrupowania sił inżynieryjnych: bataliony (kompanie) ratownictwa inżynieryjnego,
pododdziały z brygad saperów, bataliony drogowo – mostowe, bataliony saperów,
pododdziały saperów ogólnowojskowych. Zgrupowania wojsk mogą być użyte
do przywrócenia sprawności infrastruktury komunikacyjnej, usuwania przeszkód
piętrzących wodę i blokujących szlaki komunikacyjne, czasem do doraźnej naprawy
zabezpieczeń przeciwpowodziowych. Inna grupa zadań to usuwanie osuwisk ziemi
na liniach kolejowych, naprawa dróg i mostów, budowa tymczasowych mostów,
zabezpieczanie przepraw pontonowych.
Podczas powodzi, z także w czasie likwidacji szkód popowodziowych
konieczne jest rozpoznanie oraz ustalenie stopnia zagrożenia regionów.
Ma to na celu pozyskanie wiarygodnych informacji o żywiole i gwarantuje
właściwą organizację akcji ratowniczej. Rozpoznanie mogą prowadzić grupy
rekonesansowe lub specjalne pododdziały rozpoznania. W razie konieczności
w trybie alarmowym mogą być uruchomione pododdziały ratownictwa – bataliony
lub kompanie ratownictwa inżynieryjnego. Każdy pododdział otrzymuje rejon,
za który ponosi odpowiedzialność. Ważną rolę w akcjach przeciwpowodziowych
odgrywają kompanie ewakuacyjne, posiadające na wyposażeniu transportery
pływające PTS, łodzie saperskie lub desantowe.
49
3.5.2. Akcje gaśnicze i usuwanie skutków pożarów
Zasady wykorzystania Sił Zbrojnych w ramach akcji przeciwpożarowej
zostały określone w „Planie udziału Sił Zbrojnych RP w akcjach ratowniczo –
gaśniczych i usuwaniu skutków pożarów przestrzennych”. Do akcji gaśniczych
kieruje się jednostki wszystkich rodzajów Sił Zbrojnych, zdolnych do wsparcia
Państwowej Straży Pożarnej (PSP). W jednostkach wojskowych ogółem utrzymuje
się ponad 6,5 tys. żołnierzy wyposażonych w niezbędny sprzęt do tego typu akcji.
Siły zbrojne podczas działań ratowniczo – gaśniczych wykonują następujące
zadania:
•
patrolowanie zagrożonych terenów (także z powietrza);
•
ograniczanie negatywnych skutków zagrożeń ze strony żywiołu;
•
izolowanie terenów zajętych pożarem oraz organizowanie objazdów;
•
ewakuacja osób z terenów objętych pożarem lub potencjalnie zagrożonych;
•
prace z użyciem specjalistycznego sprzętu, będącego na wyposażeniu
wojska;
•
zapewnienie dostaw niezbędnych środków do rejonów odciętych
przez pożar
79
.
Zasadniczą
rolę
odgrywają
siły
i
ś
rodki
Wojskowej
Ochrony
Przeciwpożarowej (WOP), która jest odpowiedzialna za realizację zadań
Państwowej Straży Pożarnej. WOP wykonuje w Sił Zbrojnych RP zadania PSP, a są
to w szczególności:
•
organizacja oraz prowadzenie akcji ratowniczych podczas walki
z pożarami i likwidacji innych miejscowych zagrożeń;
•
pomoc
Państwowej
Straży
Pożarnej
w
akcjach
ratowniczych,
wykonywanie pomocniczych czynności ratowniczych na terenach
wystąpienia klęsk żywiołowych oraz innych zagrożeń;
79
J. Falecki, Udział specjalistycznych sił i środków wojska polskiego…, s. 42.
50
•
rozpoznanie zagrożeń pożarowych oraz zagrożeń innego typu na terenach
będących na użytkowaniu Sił Zbrojnych;
•
szkolenia dla potrzeb WOP oraz ochrony przeciwpożarowej;
•
działania organizacyjne usprawniające system alarmowania i współpracy
WOP z PSP oraz innymi służbami w obrębie krajowego systemu
ratowniczo – gaśniczego;
•
nadzór nad stosowaniem się do przepisów o ochronie przeciwpożarowej
na obszarach będących w zarządzie Sił Zbrojnych.
Realizując powyższe zadania, Wojskowa Ochrona Przeciwpożarowa
podejmuje w szczególności czynności kontrolno – rozpoznawcze i prowadzi akcje
ratownicze. Do czynności kontrolno – rozpoznawczych należą m.in.: kontrola
wypełniania przepisów, które informują o zabezpieczeniu pożarowym, rozpoznanie
zagrożeń pożarowych, kontrola sprzętu i urządzeń pożarniczych, wstępne
określanie przyczyn, okoliczności powstania pożaru i jego rozprzestrzeniania.
W akcjach ratowniczych na obszarach będących w zarządzie Sił Zbrojnych
uczestniczą przede wszystkim wojskowe straże pożarne, również przy współpracy z
PSP oraz siłami i środkami wyznaczonymi z wojska. Wojskowe straże pożarne
działają także poza terenami będącymi w użytkowaniu Sił Zbrojnych, w rejonach
wzajemnej pomocy
80
.
Zgodnie z planem, o którym była mowa powyżej, w sytuacji kryzysowej,
zostają wydzielone odpowiednie siły i środki, są to głównie jednostki sprzętu
chemicznego, inżynieryjnego, samochody oraz śmigłowce. Oddziały sił zbrojnych
wykonują zadania stawiane przez funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej,
jednocześnie pozostają pod dowództwem odpowiedniego dowódcy jednostki
wojskowej. Aby wsparcie ze strony wojska przebiegało sprawnie, należy rozwijać
współpracę Sił Zbrojnych i Straży Pożarnej, organizować wspólne ćwiczenia
przygotowujące do udziału w realnych akcjach przeciwpożarowych
81
.
80
Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dn. 24 sierpnia 1992 r. w sprawie zasad i trybu
wykonywania zadań przez Wojskową Ochronę Przeciwpożarową (Dz.U. 1992 nr 6 poz. 334).
81
J. Wojnarowski, Udział Sił Zbrojnych..., s. 347.
51
3.5.3. Usuwanie awarii chemicznych i wypadków radiacyjnych
82
W Siłach Zbrojnych RP funkcjonuje Podsystem Wczesnego Ostrzegania
(PWO), który ma za zadanie rozpoznawanie skażeń i ich monitoring. W skład WSO
wchodzą: Centralny Ośrodek Analizy Skażeń, 7 Ośrodków Analizy Skażeń,
stacjonarne punkty monitoringu, 13 stacji do automatycznej rejestracji natężenia
promieniowania gamma. Ponadto obok PWO działają Chemiczno – Radiacyjne
Zespoły Awaryjne (ChRZA), których celem działalności jest likwidacja awarii
technicznych z niebezpiecznymi substancjami chemicznymi (są to głównie
Toksyczne Środki Przemysłowe) oraz wypadkami radiacyjnymi. ChRZA zostają
tworzone doraźnie z komórek kierowania oraz pododdziałów wojsk różnego typu:
inżynieryjnych, chemicznych, wojskowej służby zdrowia, lotnictwa transportowego
wojsk lądowych, pododdziałów zabezpieczenia. W skład ChRZA wchodzą
następujące jednostki: dowództwo, grupa operacyjna i zbioru danych, patrol
powietrznego rozpoznania skażeń, oddział ratownictwa.
Do najważniejszych zadań ChRZA należy zaliczyć:
•
prognozowanie skażeń powstałych na skutek awarii technicznych;
•
rozpoznanie skażeń oraz określenie sfery ich oddziaływania;
•
określenie kierunków prowadzenia akcji ratowniczej, usuwania przyczyn
i skutków;
•
ograniczenie przedostawania się skażeń na coraz większe obszary i ich
neutralizacja;
•
zbieranie i zabezpieczanie skażonych substancji, głównie gleby
i elementów konstrukcji;
•
dekontaminacja urządzeń, sprzętu, budynków oraz terenu na obszarze
awarii;
•
prowadzenie zabiegów sanitarnych i prac ziemnych (usypywanie wałów,
kopanie rowów);
82
Rozdział powstał w oparciu o J. Falecki, Udział specjalistycznych sił i środków wojska polskiego…, s. 43 –
44.
52
•
ewakuacja ludności, pomoc medyczna i lekarska, ewentualne kierowanie
do szpitali;
•
dystrybucja
wody,
sporządzanie
i
dostarczanie
roztworów
neutralizujących.
Na terytorium kraju funkcjonuje kilka grup Chemiczno – Radiacyjnych
Zespołów
Awaryjnych,
którym
przydzielono
strefy
odpowiedzialności
(województwa):
•
ChRZA POW – kujawsko – pomorskie, wielkopolskie, pomorskie,
warmińsko – mazurskie, podlaskie, zachodnio – pomorskie, mazowieckie;
•
ChRZA ŚOW – dolnośląskie, śląskie, lubuskie, opolskie, małopolskie,
łódzkie, świętokrzyskie, lubelskie, podkarpackie;
•
ChRZA MW RP – wybrzeże Morza Bałtyckiego.
Do wykonywania najtrudniejszych zadań przeznaczona jest Wojskowa Grupa
Specjalistów Ratownictwa Chemicznego (WGSRChem), w skład której wchodzą
specjaliści w zakresie obsługi sprzętu, wyposażeni w odpowiedni sprzęt ochronny
i pomocniczy. WGSRChem może działać samodzielnie lub z oddziałem
ratownictwa. Przerzut WGSRChem do epicentrum zagrożeń odbywa się najczęściej
przy
użyciu
ś
migłowców,
pozostałe
jednostki
ChRZA
przemieszczają
się samodzielnie, czyli na etatowych środkach transportu.
3.5.4. Działania przeciwepidemiczne
83
Organem, który monitoruje sytuację epidemiologiczną i zabezpiecza przed
wystąpieniem epidemii jest w Siłach Zbrojnych RP Wojskowa Inspekcja Sanitarna.
W jej ramach działają podmioty zwane Wojskowymi Ośrodkami Medycyny
Prewencyjnej (WOMP), rozlokowane na obszarze całego kraju i obejmujące
zasięgiem oddziaływania poszczególne województwa: WOMP w Gdyni –
pomorskie i zachodniopomorskie; WOMP w Bydgoszczy – kujawsko – pomorskie,
wielkopolskie, łódzkie; WOMP w Krakowie – podkarpackie, małopolskie, lubelskie
83
Rozdział powstał w oparciu o J. Falecki, Udział specjalistycznych sił i środków wojska polskiego..., s. 44 -
45
53
i świętokrzyskie; WOMP we Wrocławiu – lubuskie, opolskie, dolnośląskie
i śląskie; WOMP w Modlinie – podlaskie, mazowieckie, warmińsko – mazurskie.
W składzie każdego WOMP znajdują się mobilne jednostki, najważniejsze
z nich to:
•
Zespół Rozpoznania Biologicznego (ZRB), który pobiera próbki materiału,
zabezpiecza je i dostarcza do laboratorium, ponadto wstępnie identyfikuje
obecność biologicznych czynników chorobotwórczych;
•
Zespół Zdrowia Środowiskowego (ZZŚ) – określa prawdopodobieństwo
wystąpienia zagrożenia epidemicznego oraz podatność wojsk i cywili
na to zagrożenia;
•
Medyczne Zespoły Toksykologiczne (MZT), stanowiące fachowe
zabezpieczenie w razie masowych zatruć, członkowie tych zespołów
zapewniają badania diagnostyczne i leczenie ostrych zatruć.
Ponadto w ramach działań przeciwepidemicznych funkcjonują Szpitale
Wojskowe z oddziałami obserwacyjno – zakaźnymi oraz Wojskowy Instytut
Higieny i Epidemiologii (WIHiE), który uczestniczy w likwidacji masowych
zachorowań, doskonali metody wykrywania skażeń, bierze udział w zwalczaniu
nadzwyczajnych stanów zagrożeń środowiskowych, pełni zadania ośrodka
referencyjnego w ochronie przed bronią biologiczną.
3.5.5. Akcje odśnieżania
Zgodnie z „Planem udziału Sił Zbrojnych RP w akcji odśnieżania”
„pododdziały i oddziały mogą być użyte do odśnieżania szlaków komunikacyjnych
oraz obiektów infrastruktury o istotnym znaczeniu dla sprawnego funkcjonowania
państwa tylko wówczas, kiedy siły i środki resortu infrastruktury zostały w całości
wykorzystane”
84
. To oznacza, że Siły Zbrojne nie są odpowiedzialne za utrzymanie
przejezdności szlaków komunikacyjnych, ale tylko wspierają jednostki resortu
infrastruktury. Siły Zbrojne uczestniczące w omawianych w tym rozdziale akcjach,
wykorzystują, w zależności od potrzeb, sprzęt inżynieryjny i ewakuacyjny, a także
84
J. Wojnarowski, Udział Sił Zbrojnych..., s. 346.
54
do dystrybucji żywności, wody pitnej, artykułów pierwszej pomocy na terenach
nieprzejezdnych z powodu dużych opadów śniegu. Gotowość sił i środków
wojskowych przeznaczonych do udziału w akcjach odśnieżania, utrzymywana jest
tylko w okresie zimowym, co stanowi fakt oczywisty ze względu na sezonowość
zagrożenia.
3.5.6. Działania Marynarki Wojennej RP
85
W przypadku zaistnienia „klasycznych sytuacji kryzysowych” (tym mianem
określa się klęski żywiołowe, awarie techniczne, katastrofy lotnicze oraz morskie),
na wniosek właściwych władz Marynarki Wojennej, zostają wydzielone
odpowiednie siły do przeciwdziałania, zwalczania lub likwidacji skutków
zaistniałych klęsk żywiołowych, awarii, katastrof i skażeń trującymi środkami
przemysłowymi, a także do udziału w misjach humanitarnych.
Udział Sił Morskich RP w operacjach kryzysowych polega m.in. na:
•
prowadzeniu rozpoznania i monitorowania sytuacji;
•
wsparciu działań sił lądowych;
•
dostarczeniu zaopatrzenia drogą morską dla oddziałów własnych;
•
udziale w akcjach poszukiwawczych i ratowniczych;
•
zapobieganiu oraz likwidacji skutków klęsk żywiołowych spowodowanych
przez pożary przestrzenne, powodzie, zatory lodowe, osunięcia ziemi,
huragany, anomalie pogodowe (np. śnieżyce);
•
likwidacji skutków awarii technicznych: drogowych, kolejowych,
morskich, lotniczych, przemysłowych (obiektów i instalacji);
•
wsparciu logistycznym.
Na polskim wybrzeżu najczęściej występują takie klęski żywiołowe
jak: powodzie, huragany, obfite opady śniegu. W przypadku sytuacji
spowodowanych wyżej wymienionymi klęskami wydzielone siły Marynarki
85
Należy zwrócić uwagę, że Plan udziału Marynarki Wojennej RP w przypadku zaistnienia sytuacji
kryzysowych ma charakter niejawny. Rozdział powstał w oparciu o T. Szubrycht, Charakterystyka działań
ratowniczych realizowanych przez Siły Morskie w sytuacjach kryzysowych, [w:] II Konferencja naukowa, s.
102 – 106.
55
Wojennej
wykonują
zadania
pomocnicze,
polegające
na
przywracaniu
funkcjonowania infrastruktury, także na niesieniu pomocy bezpośredniej. Potencjał
lotniczy, który posiada marynarka, umożliwia prowadzenie akcji ratowniczych oraz
operacji ewakuacyjnych przy wykorzystaniu śmigłowców.
Likwidacja skutków katastrof oraz awarii technicznych, w tym usuwanie
zanieczyszczeń „sprowadza się nie tylko do zadań pomocniczych, jak w przypadku
klęsk żywiołowych, ale również do wydzielenia specjalistycznych zespołów
(Chemiczno – Radiacyjne Zespoły Awaryjne ChRZA). Realizować one będą
zadania specjalistyczne, do których należy zaliczyć wykrycie i usuwanie
różnorodnych substancji chemicznych, w tym środków trujących”
86
. Służba
zdrowia MW może zostać zobligowana do wykonywania przedsięwzięć
przeciwepidemiologicznych. Marynarka Wojenne RP może udzielić szerokiego
wsparcia logistycznego w działaniach antykryzysowych, ponieważ dysponuje
specjalistycznym sprzętem i fachowcami z różnych dziedzin (logistycy, saperzy,
chemicy, itp.).
3.6.
Zaangażowanie wojska w akcję przeciwpowodziową maj – czerwiec 2010 r
3.6.1. Informacje wprowadzające
W Polce w maju i czerwcu 2010 r. miała miejsce powódź, która dotknęła
wiele województw: dolnośląskie, kujawsko – pomorskie, lubelskie, lubuskie,
łódzkie,
małopolskie,
mazowieckie,
podkarpackie,
ś
ląskie,
pomorskie,
ś
więtokrzyskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie. Siły Zbrojne RP wsparły
służby ratownicze w akcji przeciwpowodziowej na terenie 14 województw,
w rejonie 300 miejscowości.
Grupy kierowane do akcji wykonywały powierzone im zadania
w porozumieniu z władzami samorządowymi – burmistrzami, wójtami oraz innymi
służbami biorącymi udział w walce z żywiołem. Wojewodowie złożyli
270 wniosków z prośbą o pomoc wojska, do wsparcia ruszyło 7,5 tys. żołnierzy,
86
T. Szubrycht, Charakterystyka działań ratowniczych…, s. 106.
56
którzy dysponowali około 90 PTS – ami i 40 śmigłowcami. Z terenów zalanych
ewakuowano ponad 7,5 tys. osób i ponad 5 tys. zwierząt gospodarskich. Ponadto
wojsko pomagało w budowie i wzmacnianiu wałów przeciwpowodziowych (łączna
długość około 250 km). Skierowane do akcji śmigłowce znajdowały
się w powietrzu ponad 550 godzin, znalazło się w tym ponad 130 lotów
ratowniczych połączonych z ewakuacją 65 osób. Ponadto śmigłowce wykonywały
zrzuty worków z piaskiem i bloków betonowych do umacniania wałów.
W szczytowym okresie akcji bezpośrednio w działania jednocześnie
zaangażowanych było prawie 5 tys. żołnierzy operujących 250 jednostkami sprzętu.
W gotowości do natychmiastowego użycia pozostawało kolejne 3700 żołnierzy.
Wojsko udzieliło wsparcia poszkodowanym w postaci bezpłatnych dostaw
ż
ywności, środków czystości, ubrań. Do połowy czerwca odbyło się ponad
70 transportów z pomocą dla powodzian (ogółem prawie 500 t. żywności,
7,5 t. środków higieny, ok. 180 tys. przedmiotów zaopatrzenia mundurowego).
Wojska chemiczne prowadziły dezynfekcję na terenach popowodziowych,
a oddziały inżynieryjne rozpoczęły odbudowę zniszczonych mostów oraz dróg.
Wojskowe patrole rozminowywania były często wzywane do odnajdowanych
po opadnięciu wody niewypałów i niewybuchów
87
.
Siły Zbrojne skutecznie wspierały krajowy system zarządzania kryzysowego
i reagowały bardzo szybko na apel wojewodów. Wojsko rozpoczęło działania
po otrzymaniu pierwszego wniosku od wojewody o taką pomoc, tj. 17 maja 2010 r.
„Profesjonalizm wojska był widoczny w bardzo dobrze funkcjonującym systemie
kierowania i monitorowania sytuacji, szybkim reagowaniu i właściwym
zabezpieczeniu logistycznym. W systemie całodobowym sprawnie działały sztaby
i grupy kryzysowe od szczebla Ministra Obrony i Sztabu Generalnego WP poprzez
rodzaje sił zbrojnych w tym szczególnie Wojsko Lądowe i Inspektorat Wsparcia Sił
Zbrojnych RP a skończywszy na poziomie Wojewódzkich Sztabów Wojskowych,
dywizji i brygad”
88
.
87
S. Michalski, Powódź testem sprawności zawodowej armii, dostęp w Internecie na www.polska-zbrojna.pl,
data dostępu 01.05.2012 r.
88
Tamże
57
Szczególnie trudna sytuacja powodziowa wystąpiła w województwie
małopolskim, śląskim i podkarpackim.
3.6.2.
Zaangażowanie Sił Zbrojnych w akcję w Małopolsce
89
Na terenie Małopolski jednostki wojskowe wydzielające siły i środki do akcji
kryzysowych znajdowały się w pełnej gotowości od godzin porannych 17 maja
2010 r., by wspierać działania ratownicze prowadzone przez siły pozamilitarne
na obszarach dotkniętych powodzią. „W związku z intensywnymi opadami deszczu
i wzrostem stanu wód w dorzeczu Wisły oraz wzrastającym zagrożeniem
powodziowym, a szczególnie biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu południa
województwa – teren podgórski oraz czas reakcji na szybkości wezbrania potoków
i dopływów Wisły na rzece Ropa, Poprad i Uszwica, od dnia 17.05.2010 r. godz.
8.00. zostały rozwinięte elementy kierowania Systemu Zarządzania Kryzysowego
WSzW w Krakowie Grupa Operacyjna i Zespoły Operacyjne podległe WKU”
90
.
Po czterech godzinach od wpłynięcia wniosku wojewody małopolskiego
z prośbą o wsparcie ze strony Sił Zbrojnych, pierwsze oddziały wojskowe
rozpoczęły swoje działania. Od 17 maja do 9 czerwca funkcjonowała Grupa
Operacyjna Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego oraz (w zależności od potrzeb)
osiem Zespołów Operacyjnych podległych Wojskowej Komendzie Uzupełnień.
W pierwszym etapie, trwającym od 17 do 20 maja 2010 r., najpierw działania
podjęły siły i środki z jednostek wojskowych stacjonujących na terenie
województwa małopolskiego, do których następnie dołączyły specjalistyczne
jednostki inżynieryjno – saperskie z Śląskiego Okręgu Wojskowego i Wojsk
Lądowych. Teren działań tych sił obejmował następujące powiaty: wadowicki,
krakowski, oświęcimski, wielicki, bocheński, brzeski, dąbrowski (wzdłuż rzeki
Wisły). Wymienione powyżej jednostki podjęły zadania związane z umacnianiem
89
Rozdział powstał w oparciu głównie o Udział sił wojskowych w akcji przeciwpowodziowej, dokument
uzyskany dn. 08.06.2012 r. w Wojskowej Komendzie Uzupełnień w Tarnowie.
90
Powódź maj – czerwiec 2010 WSzW w Krakowie, dokument uzyskany dn. 15.06.2012 r. w WKU Tarnów.
58
wałów powodziowych, ewakuacją ludności, zwierząt i mienia. Do działań w tych
regionach zostały skierowane zespoły, w składzie których znaleźli się żołnierze
z następujących jednostek: 6 BPD (6 Brygada Powietrznodesantowa), 5 BDow
w Krakowie (5 Batalion Dowodzenia), 1 Bdm (1 Batalion drogowo – mostowy),
3 bratinż (3 batalion ratownictwa inżynieryjnego) oraz 10 BLog (10 Brygada
Logistyczna). W związku z zalaniem znacznych obszarów w powiatach tarnowskim
i
dąbrowskim,
wojewoda
podjął
decyzję
o
wysadzeniu
wałów
przeciwpowodziowych w rejonie Wietrzychowic oraz o rozkopaniu wałów
w okolicach Szczucina, aby umożliwić powrót wody do koryta Wisły
(w działaniach tych także uczestniczyli żołnierze).
Kiedy sytuacja ustabilizowała się, w drugim etapie działań (21 – 30 maja)
w powiatach brzeskim, bocheńskim i dąbrowskim, Siły Zbrojne realizowały zadania
dotyczące udrażniania przepustów i rowów, odprowadzania wody z zalanych
obszarów i odkażania terenów popowodziowych. W czynnościach tych brali udział
m.in. żołnierze z 5 Bchem (5 Batalion Chemiczny) oraz z 25 BKP (25 Brygada
Kawalerii Powietrznej), którzy dysponowali śmigłowcami pomocnymi podczas
akcji odbudowy wyrw w wałach przeciwpowodziowych. Organizowana była także
pomoc humanitarna dla poszkodowanej ludności – dostawy żywności i innych
materiałów z wojska. Od 2 czerwca do miejscowości Lanckorona wysłano
psychologów z Pracowni Psychologicznej w Krakowie, którzy udzielali wsparcia
psychologicznego ludności poszkodowanej na skutek osuwisk ziemi.
Druga fala powodziowa w Małopolsce pojawiła się wskutek opadów deszczu
w rejonach górskich w nocy z 3 na 4 czerwca. To wywołało zagrożenie
powodziowe i raptowne wezbranie rzek: Poprad, Ropa, Biała i Uszwica,
co skutkowało podniesieniem poziomu Wisły (stan ponadalarmowy). Pojawiły się
podtopienia okolic przyrzecznych (Wisły i jej dopływów) oraz osuwiska gruntów,
m.in. w Lanckoronie i miejscowości Kłodna, które spowodowały liczne katastrofy
budowlane.
Druga fala powodziowa spowodowała liczne zagrożenia, toteż ponownie
użyto sił i środków wojskowych złożonych z żołnierzy 6 BPD, 5 BDow, 1 BR OP
(1 Brygada Rakietowa Obrony Powietrznej), 3 bratinż, 1 Bdm oraz 10 BLog.
59
5 Bchem (Brygada Chemiczna) Tarnowskie Góry dezynfekowała tereny
popowodziowe, a żołnierze z 6 BPD, 5 BDow i 1 BR OP prowadzili prace
porządkowe i udrażniali przepusty. Ponadto pomagano władzom lokalnym
w odbudowie mostów i dróg.
Jedną z najbardziej zagrożonych gmin w województwie małopolskim, która
sporo ucierpiała w czasie powodzi w 2010 r., była gmina Wietrzychowice.
Autorowi niniejszej pracy udało się dotrzeć do dokumentów świadczących o skali
problemu i roli Sił Zbrojnych podczas powodzi, a mianowicie do trzech wniosków
wójta gminy L. Zabiegały skierowanych do wojewody małopolskiego
91
.
1) Wniosek o udzielenie pomocy w postaci żołnierzy Sił Zbrojnych wraz
ze sprzętem do odkażania z dnia 24.05.2010 r.
„Wójt Gminy Wietrzychowice zwraca się do Wojewody Małopolskiego
z prośbą o udzielenie pomocy w postaci 40 żołnierzy Sił Zbrojnych do odkażania
zalanych budynków i udzielenia pomocy mieszkańcom, którzy doznali strat
podczas powodzi w miejscowościach Wola Rogowska i Jadowniki Mokre
położonych na terenie Gminy Wietrzychowice.
Od dnia 15 maja Gmina Wietrzychowice walczy ze skutkami powodzi, która
wystąpiła na terenie Gminy w związku z bardzo intensywnymi opadami deszczu
a zwłaszcza z dwukrotnym przerwaniem wału przeciwpowodziowego na rzece
Uszwica w msc. Kwików Gmina Szczurowa, oraz miejscowości Książe Kopacze
w/w Gminy. Użycie żołnierzy wraz ze sprzętem na terenie w/w miejscowości
w chwili obecnej jest konieczne do odkażenia zalanych budynków zwłaszcza
mieszkalnych”.
2) Wniosek o udzielenie pomocy w postaci żołnierzy Sił Zbrojnych do prac
porządkowych z dn. 27.05.2010 r.
„Wójt Gminy Wietrzychowice zwraca się z prośbą do Wojewody
Małopolskiego o udzielenie pomocy w postaci 40 żołnierzy Sił Zbrojnych
do udzielenia pomocy mieszkańcom w postaci wykonywania prac porządkowych,
którzy doznali strat podczas powodzi w miejscowościach Wola Rogowska
91
Wnioski wójta gminy Wietrzychowice do wojewody małopolskiego, dokumenty uzyskane dn. 14.06.2012 r.
w Starostwie Powiatowym w Tarnowie.
60
i Jadowniki Mokre położonych na terenie Gminy Wietrzychowice. Użycie żołnierzy
do prac porządkowych na terenie w/w miejscowości w chwili obecnej jest
konieczne do udzielenia pomocy mieszkańcom gminy”.
Wnioski wójta gminy Wietrzychowice z prośbą o wsparcie ze strony wojska
potwierdziły znaczącą rolę Sił Zbrojnych w akcji przeciwpowodziowej, szczególnie
podczas prac porządkowych i odkażania zalanego terenu.
Zaangażowanie wojska w akcję przeciwpowodziową na terenie Małopolski
oznaczało realizację następujących zadań:
•
ewakuacja ludności i zwierząt z terenów zagrożonych powodzią bądź już
zalanych (ok. 4 tys.);
•
podnoszenie
i
uszczelnianie
wałów
przeciwpowodziowych
oraz
ich odbudowa (na 23 odcinkach, w szczególności na rzekach Wisła
i Uszwica);
•
porządkowanie zalanych gospodarstw (ponad 2 tys. gospodarstw)
i udrażnianie przepustów;
•
dostarczanie pomocy żywnościowej (ponad 30 ton) i materialnej (5 ton)
z zasobów wojskowych;
•
uzdatnianie wody oraz jej dowóz;
•
odkażanie terenów dotkniętych powodzią;
•
polowe zasilanie energetyczne (agregaty prądotwórcze);
•
pomoc psychologiczna poszkodowanym w miejscowości Lanckorona.
W sumie w akcji przeciwpowodziowej na terenie województwa
małopolskiego w maju i czerwcu 2010 r. brało udział około tysiąc żołnierzy
z różnych jednostek (Wojsk Lądowych, Sił Powietrznych, Sił Specjalnych).
Ż
ołnierze mieli do dyspozycji 200 jednostek sprzętowych, w tym: PTS – y, IRS – y,
pompy, łodzie, agregaty prądotwórcze, kuchnie polowe, stacje uzdatniania wody,
samochody osobowe, terenowe, ciężarowe oraz śmigłowce (por. tabela poniżej)
Tab. 1. Zaangażowanie sił i środków Sił Zbrojnych RP w akcję
przeciwpowodziową w Małopolsce „Powódź maj – czerwiec 2010 r.” (wg stanu na
07.06.2010 r).
61
RSZ
SOW
Razem
Ż
ołnierze
940
64
1004
Samochody
83
11
94
PTS
1
8
9
Łodzie
4
9
13
Ś
migłowce
5
0
5
IRS
6
0
6
Stacje uzdatniania wody
2
0
2
Cysterny wody
5
2
7
Pompy
16
9
25
Inne (agregaty, kuchnie polowe)
12
16
28
Ź
ródło: Powódź maj – czerwiec 2010 WSzW w Krakowie, dokument uzyskany dn. 15.06.2012 r. w WKU
Tarnów
Działania Sił Zbrojnych w Małopolsce podczas akcji przeciwpowodziowej
należy ocenić wysoko, wojskowi byli zaangażowani, dyspozycyjni, kompetentni,
co potwierdzają zarówno władze samorządowe, jak i miejscowa ludność.
3.6.3.
Zaangażowanie Sił Zbrojnych w akcję na Dolnym Śląsku
Na terenie Dolnego Śląska, w czasie dwóch fali powodziowych, pododdziały
Sił Zbrojnych były jedną z najbardziej mobilnych formacji. Wspierały akcję
przeciwpowodziową w powiatach nadodrzańskich, dla większej efektywności
działań zgrupowania wysyłano w miejsca przechodzenia fali kulminacyjnej.
Pierwsze pododdziały wojska dysponujące pływającym transporterem (PTS)
zostały skierowane do działań przez wojewodę 19 maja rano w celu zabezpieczenia
ewakuacji ludności powiatu oławskiego. Dwa dni później do akcji dołączyło ponad
150 żołnierzy. W momencie pojawienia się zagrożenia dla powiatu wrocławskiego
i samego Wrocławia, wojewoda skierował do działań 500 żołnierzy, jedną łódź
62
i jeden PTS. Starosta wrocławski otrzymał do dyspozycji 100 żołnierzy, a Komenda
Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej – 8 łodzi wojskowych. W dniach 21 – 26
maja pomoc dotarła do następujących powiatów: wołowski (285 żołnierzy),
głogowski (420), lubiński (50). W ciągłej gotowości do akcji ratowniczo –
ewakuacyjnych czekały 2 śmigłowce MI 8. Poszkodowani otrzymali wsparcie
od wojskowych psychologów.
Ogółem w czasie pierwszej fali powodziowej na rzece Odrze do działań
przeciwpowodziowych użyto ponad 1,5 tys. żołnierzy, 16 łodzi, 10 transporterów
samochodowych oraz kilkanaście innych jednostek sprzętu. W związku
z pojawieniem się drugiego wezbrania na rzece, na początku czerwca wojewoda
skierował do akcji 200 żołnierzy, tylu samo otrzymał do dyspozycji prezydent
Wrocławia. 5 czerwca do działań w powiecie oławskim skierowano dodatkowo
100 żołnierzy, a 8 czerwca 130 żołnierzy przekierowano do działań w powiecie
głogowskim. Ogółem w czasie przejścia drugiej fali powodziowej przez
województwo śląskie użyto ponad 600 żołnierzy, 4 łodzie, 4 transportery pływające,
a także inny sprzęt wojskowy
92
.
3.6.4. Zaangażowanie Sił Zbrojnych w akcję na Podkarpaciu
W drugiej połowie maja 2010 r., w związku z zagrożeniem powodziowym
na terenie Podkarpacia, Minister Obrony Narodowej na wniosek wojewody
podkarpackiego skierował w obszary zagrożone siły i środki Sił Zbrojnych. Wojsko
realizowało swoje zadania w dwóch etapach.
W pierwszym – od 18 do 28 maja – działania były prowadzone w powiecie
mieleckim
(gminy
Borowa,
Czermin),
tarnobrzeskim
(gminy
Baranów
Sandomierski i Gorzyce, miejscowości: Trześń, Sokolniki, Furmany) i mieście
Tarnobrzegu. Łącznie brało w nich udział prawie 300 żołnierzy, 11 amfibii,
2 śmigłowce, 9 łodzi oraz inne środki transportowe. W tym czasie wojsko
wykonywało następujące zadania:
92
Raport z akcji powodziowej maj – czerwiec 2010 r., Dolnośląski Urząd Wojewódzki, Wrocław czerwiec
2010, dostęp w Internecie na www.czkw.wroc.pl, data dostępu 29.04.2012 r.
63
•
ewakuacja ludności i zwierząt;
•
dowóz wody pitnej, żywności i innych środków oraz paszy dla zwierząt;
•
umacnianie i monitorowanie stanu wałów na Wiśle (i jej dopływach),
Sanie, Wisłoce, zabezpieczanie miejsc przeciekania wałów;
•
udrażnianie odpływu wody z zalanych obszarów.
W pierwszym etapie akcji przeciwpowodziowej na Podkarpaciu najwięcej
ż
ołnierzy uczestniczyło z następujących jednostek wojskowych: 21 Brygada
Strzelców Podhalańskich Rzeszów (153 żołnierzy), 1 Batalion Drogowo – Mostowy
Dęblin (52), 1 Brygada Pancerna (49), 3 Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego
Nisko (17), 4 Batalion Ratownictwa Inżynieryjnego Głogów (9).
Po przejściu pierwszej fali dotychczasowe siły i środki wojska zostały
wycofane do swoich macierzystych jednostek wojskowych. Po obfitych opadach
deszczu w dniu 3 czerwca nastąpiło drugie wezbranie na rzekach Podkarpacia,
co spowodowało konieczność ponownego użycia Sił Zbrojnych w rejonach
zagrożonych. W drugim etapie akcji przeciwpowodziowej (3 – 17 czerwca) wojsko
działało w powiatach: tarnobrzeskim, mieleckim, stalowowolskim. jasielskim,
ropczycko – sędziszowskim. W działania zaangażowanych było prawie 600
ż
ołnierzy, 2 śmigłowce, 8 amfibii, 7 łodzi. W drugim etapie akcji udział brały takie
jednostki jak m.in.: 25 Brygada Kawalerii Powietrznej Tomaszów Mazowiecki, 6
Brygada Desantowo – Szturmowa, 3 Brygada Zmechanizowana Lublin, 21 Brygada
Strzelców Podhalańskich, 3 Batalion Radiotechniczny Sandomierz, 8 Baza
Lotnictwa Transportowego, 1 Batalion Drogowo – Mostowy Dęblin. Z zasobów
Ministerstwa Obrony Narodowej przekazano poszkodowanym w powodzi żywność
(ponad 200 ton) i inne środki materiałowe (ponad 40 tys. kpl/sztuk)
93
.
93
Doraźne Zgrupowania Zadaniowe Sił Zbrojnych RP, [w:] Powódź 2010 – przyczyny i skutki, red. E. J.
Lipińska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Rzeszów 2011, s. 190 – 191.
64
Zakończenie
Siły Zbrojne oprócz działań obronnych, stabilizacyjnych i prewencyjnych
podejmują zadania z zakresu reagowania kryzysowego. Mogą być użyte do
przeciwdziałania sytuacjom kryzysowym, w tym do zapobiegania i likwidacji
skutków katastrof naturalnych i awarii technicznych. Wojsko udziela wsparcia
siłom cywilnym w sytuacjach, gdy użycie innych sił i środków jest niemożliwe lub
nie daje rezultatu, także wtedy, gdy niezbędny jest sprzęt będący na wyłącznym
wyposażeniu wojska. Zadania i zasady działania Sił Zbrojnych, także podczas
różnych sytuacji kryzysowych (w tym typu klęski żywiołowe czy awarie
techniczne), określają takie akty prawne jak: ustawa o powszechnym obowiązku
obrony RP, ustawa o stanie klęski żywiołowej, ustawa o zarządzaniu kryzysowym,
rozporządzenie dotyczące udziału Sił Zbrojnych w zapobieganiu skutkom klęsk
ż
ywiołowych i ich usuwaniu, rozporządzenie w sprawie udziału Sił Zbrojnych w
czasie stanu wyjątkowego.
W sytuacjach zagrożeń niemilitarnych Sił Zbrojnych mogą brać udział w
następujących działaniach: akcje poszukiwawczo – ratownicze, gaszenie pożarów,
działania przeciwepidemiczne, akcje odśnieżania, akcje przeciwpowodziowe
i przeciwlodowe, likwidacja skutków awarii chemicznych. W strukturze wojska
polskiego są wyznaczone odpowiednie siły wyspecjalizowane do brania udziału
w odpowiednich akcjach, do zgrupowań tych należy zaliczyć: Bataliony
(Kompanie) Ratownictwa Inżynieryjnego, Zespoły Rozpoznania Biologicznego,
Chemiczno – Radiacyjne Zespoły Awaryjne, Minierskie Patrole Oczyszczania.
W celu sprawnego użycia Sił Zbrojnych powstał w Sztabie Kryzysowym MON
„Plan użycia oddziałów i pododdziałów wojska w przypadku wystąpienia sytuacji
kryzysowych”, opracowano także plany szczegółowe dotyczące działań wojska
w konkretnych sytuacjach, np. „Plan udziału Sił Zbrojnych RP w zwalczaniu
powodzi i zjawisk lodowych”, „Plan udziału Sił Zbrojnych w akcji odśnieżania”,
„Plan działań przeciwepidemicznych”. O użyciu oddziałów i pododdziałów
65
decyduje Minister Obrony Narodowej, a podstawę do podjęcia działań stanowi
pismo od wojewody z prośbą o udzielenie wsparcia.
W Polsce Siły Zbrojne są najczęściej używane podczas takich sytuacji
kryzysowych jak powódź czy pożar przestrzenny. Do zwalczania powodzi
kierowane są głównie wojska inżynieryjne, które koncentrują się na akcjach
ewakuacyjnych,
dostarczaniu
wody
i
ż
ywności,
naprawie
wałów
przeciwpowodziowych,
wypompowywaniu
wody,
odbudowie
zniszczonej
infrastruktury (głównie dróg i mostów). W wojskach inżynieryjnych tworzone są
grupy stałe, interwencyjne, ewakuacyjne i ratunkowe, każda z tych grup posiada
inny zakres zadań. Z kolei podczas akcji gaśniczych Sił Zbrojnych wykonują
następujące zadania: walka z pożarem, akcje ewakuacyjne, izolowanie terenów
objętych żywiołem, patrolowanie zagrożonych obszarów. Zasadniczą rolę
odgrywają wówczas siły i środki Wojskowej Ochrony Przeciwpożarowej, która jest
odpowiedzialna za realizację zadań Państwowej Straży Pożarnej. Z kolei
w usuwanie awarii chemicznych i wypadków radiacyjnych zaangażowane
są Chemiczno – Radiacyjne Zespoły Awaryjne, które usuwają przyczyny i skutki
awarii, określają sfery zasięgu skażenia. Pododdziały Sił Zbrojnych mogą być także
użyte podczas akcji przeciwepidemicznych oraz do odśnieżania ważnych szlaków
komunikacyjnych bądź obiektów infrastruktury. Na przestrzeni ostatnich lat polscy
ż
ołnierze wykazali się szczególnie podczas akcji przeciwpowodziowej w maju
i czerwcu 2010 roku.
66
Bibliografia
1) Literatura
1.
Bajkiewicz – Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia ogólna, PWN,
Warszawa 2007.
2.
Balcerowicz B., Siły zbrojne w stanie pokoju, kryzysu, wojny, Scholar,
Warszawa 2010.
3.
Brzeziński M., Stany nadzwyczajne w polskich konstytucjach, Warszawa
2007.
4.
Doraźne Zgrupowania Zadaniowe Sił Zbrojnych RP, [w:] Powódź 2010 –
przyczyny i skutki, red. E. J. Lipińska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony
Ś
rodowiska w Rzeszowie, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Rzeszów
2011.
5.
Drab – Kurowska A., Zagrożenia środowiska powodowane przez człowieka,
[w:] Gospodarka a środowisko i ekologia, red. W. Małachowski, CeDeWu,
Warszawa 2007.
6.
Eckhardt
E.
oblem
zakresu
konstytucjonalizacji
instytucji
stanu
nadzwyczajnego – uwagi ogólne, [w:] Studia z prawa konstytucyjnego,
red. J. Posłuszny, J. Buczkowski, K. Eckhardt, Przemyśl – Rzeszów 2009.
7.
Encyklopedia Britannica. Edycja polska, red. W. Wolarski, t. 41, Kurpisz,
Poznań 2004.
8.
Falecki J., Udział specjalistycznych sił i środków wojska polskiego
w działaniach ratowniczych, [w:] II Konferencja naukowa „Zarządzanie
kryzysowe”, red. K. Chwesiuk i in., Akademia Morska w Szczecinie,
Szczecin 16.06.2004.
9.
Gołębiewski J., Ratownictwo w sytuacji kryzysowej, [w:] II Konferencja
naukowa „Zarządzanie kryzysowe”, red. K. Chwesiuk i in., Akademia
Morska w Szczecinie, Szczecin 16.06.2004.
67
10.
Graniczny M., Mizerski W., Katastrofy przyrodnicze, PWN, Warszawa
2007.
11.
Kowalkowski S., Użycie sił inżynieryjnych podczas powodzi, „Przegląd
wojsk lądowych”, kwiecień 2008, nr 4 (010).
12.
Kukułka J., Leksykon pokoju, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa
1987.
13.
Lisowski G., Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie zarządzania
kryzysowego państwa, [w:] Przedsiębiorczość i zarządzanie. Bezpieczeństwo
i zarządzanie kryzysowe – aktualne wyzwania. Współczesne aspekty
bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego, red. M. Włodarczyk,
A. Marjański, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w
Łodzi, Łódź 2009.
14.
Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych,
red. Cz. Mojsiewicz, Atla2, Wrocław 1997.
15.
Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, MON, Warszawa 1971.
16.
Marczak J., Pawłowski J., O obronie militarnej Polski przełomu XX/XXI
wieku, Bellona, Warszawa 1995.
17.
Meteorologia i klimatologia, red. K. Kożuchowski, PWN, Warszawa 2005.
18.
Michniak J. W, Dowodzenie w operacjach antykryzysowych i połączonych,
AON, Warszawa 2003.
19.
Mizerski W., Geologia dynamiczna, PWN, Warszawa 2006.
20.
Multimedialna Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1999.
21.
Paczuski R., Klęski żywiołowe [w:] Wielka encyklopedia prawa,
red. E. Smoktunowicz, C. Kosikowski, Wyd. Prawo i Praktyka Gospodarcza,
Białystok – Warszawa 2000.
22.
Pikulski S., Podstawowe zagadnienia bezpieczeństwa publicznego,
[w:] Prawne i administracyjne aspekty bezpieczeństwa osób i porządku
publicznego
w
okresie
transformacji
ustrojowo
–
gospodarczej,
red. W. Bednarek, S. Pikulski, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko –
Mazurskiego, Olsztyn 2000.
23.
Popularna encyklopedia powszechna, t. 8, Kraków 1995.
68
24.
Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa,
PWN, Warszawa 1994.
25.
Słownik
terminów
z
zakresu
bezpieczeństwa
narodowego,
red. W. Łepkowski, Wyd. 2, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2002.
26.
Smaga M., Zarządzanie kryzysowe – wybrane zagadnienia, [w:] Prawne
i administracyjne aspekty bezpieczeństwa osób i porządku publicznego
w okresie transformacji ustrojowo – gospodarczej, red. W. Bednarek,
S. Pikulski, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko – Mazurskiego, Olsztyn 2000.
27.
Szubrycht T., Charakterystyka działań ratowniczych realizowanych przez
Siły Morskie w sytuacjach kryzysowych, [w:] II Konferencja naukowa
„Zarządzanie kryzysowe”, red. K. Chwesiuk i in., Akademia Morska
w Szczecinie, Szczecin 16.06.2004.
28.
Ś
nierzyński M., Struktura Bezpieczeństwa Narodowego w Polsce,
[w:] Przedsiębiorczość i zarządzanie. Bezpieczeństwo i zarządzanie
kryzysowe – aktualne wyzwania. Współczesne aspekty bezpieczeństwa
i zarządzania kryzysowego, red. M. Włodarczyk, A. Marjański, Społeczna
Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2009.
29.
Trejnis Z., Siły zbrojne w państwie demokratycznym i autorytarnym, Adam
Marszałek, Toruń 1997.
30.
Ura E., Klęska żywiołowa. Stan nadzwyczajny a sytuacja nadzwyczajna
(szczególna) [w:] Zarządzanie kryzysowe w administracji publicznej,
red. J. Kisielnicki, A. Letkiewicz, K. Rajchel, E. Ura,
Wydział Wydawnictw
i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie,
Warszawa 2010.
31.
Wołpiuk W. J., Siły zbrojne w regulacjach Konstytucji RP, Scholar,
Warszawa 1998.
32.
Wróblewski R., Wprowadzenie do strategii wojskowej, BUWIK, Warszawa
1998.
33.
Wróblewski R., Zarys teorii kryzysu, AON, Warszawa 1996.
2) Akty prawne
69
1.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997
nr 78 poz. 483 – z późn. zm.).
2.
Ustawa z dn. 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz.U. 2007
nr 89 poz. 590 – z późn. zm.).
3.
Ustawa o stanie wyjątkowym z dn. 21 czerwca 2002 roku (Dz.U. 2002 nr 113
poz. 985)
4.
Ustawa z dn. 18 kwietnia 2002 roku o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. 2002
nr 62 poz. 558 – z późn. zm.).
5.
Ustawa z dn. 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 2004 nr 241 poz. 2416).
6.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 6 maja 2003 r. w sprawie
szczegółowych zasad użycia oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej w czasie stanu wyjątkowego (Dz.U. 2003 nr 116
poz. 1090).
7.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 20 lutego 2003 r. w sprawie
szczegółowych zasad udziału pododdziałów i oddziałów Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej w zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich
usuwaniu (Dz.U. 2003 nr 41 poz. 347).
8.
Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dn. 24 sierpnia 1992 r.
w sprawie zasad i trybu wykonywania zadań przez Wojskową Ochronę
Przeciwpożarową (Dz.U. 1992 nr 66 poz. 334)
3) Strony internetowe
9.
Bartnicki A., Wykorzystanie pododdziałów inżynieryjnych Sił Zbrojnych RP
w logistycznym zabezpieczeniu sytuacji kryzysowych, [w:] Transcomp – XIV
Conference, dostęp w Internecie na
www.czasopismologistyka.pl
, data
dostępu 01.05.2012 r.
10.
Lalka J., Szopa M., Wojska inżynieryjne wczoraj i dziś, dostęp w Internecie
na www.polska _zbrojna.pl, data dostępu 01.05.2010 r.
70
11.
Lorenz H., Wiatr w Polsce jako element zagrożenia, Instytut Meteorologii
i Gospodarki Wodnej, 2005, dostęp w Internecie na
www.imgw.pl
, data
dostępu 29.04.2012 r.
12.
Marek H., Współczesne zagrożenia naturalne Polski w świadomości
społeczeństwa, na przykładzie reprezentatywnej grupy mieszkańców miasta
Rybnika i powiatu rybnickiego (woj. śląskie), dostęp w Internecie
na
www.seminarium.21/edu.pl
, data dostępu 29.04.2012 r.
13.
Michalski S., Powódź testem sprawności zawodowej armii, dostęp
w Internecie na
www.polska-zbrojna.pl
, data dostępu 01.05.2012 r.
14.
Plan reagowania kryzysowego województwa pomorskiego, Wydział
Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego, Gdańsk 2008, dostęp
w Internecie na
www.uw.gda.pl
, data dostępu 29.04.2012 r.
15.
Raport z akcji powodziowej maj – czerwiec 2010 r., Dolnośląski Urząd
Wojewódzki,
Wrocław
czerwiec
2010
r.,
dostęp
w
Internecie
na
www.czkw.wroc.pl
, data dostępu 29.04.2012 r.
16.
Wojnarowski J., Udział Sił Zbrojnych, służb, straży inspekcji i agencji
w
systemie
reagowania
kryzysowego,
dostęp
w
Internecie
na
www.docs9.chomikuj.pl
, data dostępu 28.04.2012 r.
17.
www.jednostki–wojskowe.pl
, data dostępu 28.04.2012 r.
4) Inne
1.
Powódź maj – czerwiec 2010 WSzW w Krakowie, dokument uzyskany
dn. 15.06.2012 r. w Wojskowej Komendzie Uzupełnień w Tarnowie.
2.
Udział sił wojskowych w akcji przeciwpowodziowej, dokument uzyskany
dn. 08.06.2012 r. w Wojskowej Komendzie Uzupełnień w Tarnowie.
3.
Wnioski wójta gminy Wietrzychowice do wojewody małopolskiego,
dokumenty uzyskane dn. 14.06.2012 r. w Starostwie Powiatowym
w Tarnowie.
4.
Wyrok z 10 kwietnia 2002 roku, K 26/00, Ustawowe zakazy przynależności
do partii politycznych dotyczące osób pełniących różne funkcje.