- 8 -
5.4. ZWI
Ą
ZKI POMI
Ę
DZY NAPI
Ę
CIEM I PR
Ą
DEM
DLA ELEMENTÓW R, L, C
REZYSTOR
Przy przepływie prądu harmonicznego
( )
(
)
i
m
t
I
t
i
Ψ
ω
+
=
sin
(5.17)
przez rezystor o rezystancji R, na jego zaciskach pojawi się napięcie
( )
( )
(
)
(
)
u
m
i
m
t
U
t
I
R
t
i
R
t
u
Ψ
ω
Ψ
ω
+
=
+
=
=
sin
sin
(5.18)
przy czym amplituda przebiegu napięcia
m
m
I
R
U
=
(5.19)
a faza początkowa
i
u
Ψ
Ψ
=
(5.20)
Czyli przesunięcie fazowe
ϕ
między przebiegami u(t) i i(t) wynosi zero:
0
=
−
=
i
u
Ψ
Ψ
ϕ
(5.21)
Napi
ę
cie na
idealnym rezystorze
jest w fazie z pr
ą
dem
0
u t
( )
U
m
ω
t
i t
( ),
Ψ
u
Ψ
i
I
m
- 9 -
W POSTACI SYMBOLICZNEJ
Symboliczna wartość chwilowa prądu
i
j
m
m
t
j
m
e
I
I
e
I
t
i
Ψ
ω
=
=
gdzie
)
(
(5.22)
napięcia
t
j
m
t
j
m
e
U
e
I
R
t
i
R
t
u
ω
ω
=
=
=
)
(
)
(
(5.23)
Zatem
m
m
I
R
U
=
(5.24)
co oznacza, że
I
R
U
=
U
G
I
=
(5.25)
Przedstawiając symboliczne wartości skuteczne w postaci wykładni-
czej, otrzymujemy
i
u
j
j
e
I
R
e
U
Ψ
Ψ
=
(5.26)
Z przyrównania modułów w wyrażeniu (5.26) znajdujemy
I
R
U
=
U
G
I
=
(5.27)
a z przyrównania argumentów
i
u
Ψ
Ψ
=
(5.28)
Pomnożenie wskazu I przez R
powoduje wydłużenie tego wska-
zu R razy. Wobec tego wskaz na-
pięcia
I
R
U
=
znajduje się na tej
samej prostej co wskaz I
)
U
I
Ψ
u
=
Ψ
i
Wykres wskazowy rezystora
- 10 -
CEWKA INDUKCYJNA
Przy przepływie prądu w cewce idealnej o indukcyjności L napięcie na
jej zaciskach wyraża zależność (1.21)
( )
( )
dt
t
i
d
L
t
u
=
Przyjmując, że w cewce płynie prąd harmoniczny
( )
(
)
i
m
t
I
t
i
Ψ
ω
+
=
sin
(5.29)
napięcie na cewce wynosi
( )
(
)
u
m
i
m
t
U
t
I
L
t
u
Ψ
ω
π
Ψ
ω
ω
+
=
+
+
=
sin
2
sin
(5.30)
Z powyższej zależności wynika, że amplituda przebiegu napięcia
m
m
I
L
U
ω
=
(5.31)
natomiast faza początkowa
2
π
Ψ
Ψ
+
=
i
u
(5.32)
Czyli przesunięcie fazowe
ϕ
między przebiegami u(t) i i(t) cewki in-
dukcyjnej wynosi:
2
π
Ψ
Ψ
ϕ
=
−
=
i
u
(5.33)
Napi
ę
cie na zaciskach
idealnej cewki
wyprzedza pr
ą
d
o 90
o
0
u t
( )
,
ω
t
i t
( )
Ψ
i
Ψ
u
π
/2
- 11 -
Dla
cewki indukcyjnej - symboliczna wartość chwilowa prądu
i
j
m
m
t
j
m
e
I
I
e
I
t
i
Ψ
ω
=
=
gdzie
)
(
(5.34)
napięcia
( )
( )
t
j
m
t
j
m
e
U
e
I
L
j
dt
t
i
d
L
t
u
ω
ω
ω
=
=
=
(5.35)
Zatem
m
m
I
L
j
U
ω
=
(5.36)
co oznacza, że
I
L
j
U
ω
=
U
L
j
I
ω
1
=
(5.37)
Przedstawiając symboliczne wartości skuteczne w postaci wykładni-
czej, otrzymujemy
+
=
2
π
Ψ
Ψ
ω
i
u
j
j
e
I
L
e
U
(5.38)
Z przyrównania modułów w wyrażeniu (5.38) znajdujemy
I
X
I
L
U
L
=
=
ω
U
B
U
L
I
L
=
=
ω
1
(5.39)
reaktancja indukcyjna
susceptancja indukcyjna
a z przyrównania argumentów
2
π
Ψ
Ψ
+
=
i
u
(5.40)
Pomnożenie wskazu I przez j
ω
L
powoduje wydłużenie wskazu I
i jego obrót o 90
o
„w przód”
2
π
Ψ
Ψ
ϕ
=
−
=
i
u
U
I
Ψ
i
Ψ
u
ϕ π
= /2
- 12 -
KONDENSATOR
Gdy istnieje napięcie u(t) na zaciskach idealnego kondensatora o po-
jemności C, to prąd płynący przez kondensator opisuje zależność (1.18)
( )
( )
dt
t
u
d
C
t
i
=
Przyjmując, że na zaciskach kondensatora występuje napięcie
( )
(
)
u
m
t
U
t
u
Ψ
ω
+
=
sin
(5.41)
prąd płynący przez kondensator wynosi
( )
(
)
i
m
u
m
t
I
t
U
C
t
i
Ψ
ω
π
Ψ
ω
ω
+
=
+
+
=
sin
2
sin
(5.42)
Z powyższej zależności wynika, że amplituda przebiegu prądu
m
m
U
C
I
ω
=
(5.43)
natomiast faza początkowa
2
π
Ψ
Ψ
+
=
u
i
(5.44)
Zatem przesunięcie fazowe
ϕ
między przebiegami u(t) i i(t) kondensa-
tora wynosi:
2
π
Ψ
Ψ
ϕ
−
=
−
=
i
u
(5.45)
Pr
ą
d płyn
ą
cy przez
idealny kondensator
wyprzedza napi
ę
cie
o 90
o
0
u t
( )
,
ω
t
i t
( )
Ψ
i
Ψ
u
π
/2
- 13 -
Dla kondensatora - symboliczna wartość chwilowa napięcia
i
j
m
m
t
j
m
e
U
U
e
U
t
u
Ψ
ω
=
=
gdzie
)
(
(5.46)
prądu
( )
( )
t
j
m
t
j
m
e
I
e
U
C
j
dt
t
u
d
C
t
i
ω
ω
ω
=
=
=
(5.47)
Zatem
m
m
U
C
j
I
ω
=
(5.48)
co oznacza, że
U
C
j
I
ω
=
I
C
j
U
ω
1
=
(5.49)
Przedstawiając symboliczne wartości skuteczne w postaci wykładni-
czej, otrzymujemy
+
=
2
π
Ψ
Ψ
ω
u
i
j
j
e
U
C
e
I
(5.50)
Z przyrównania modułów, znajdujemy
U
B
U
C
I
C
=
=
ω
I
X
I
C
U
C
=
=
ω
1
(5.51)
susceptancja pojemno
ś
ciowa
reaktancja pojemno
ś
ciowa
a z przyrównania argumentów
2
π
Ψ
Ψ
+
=
u
i
(5.52)
Pomnożenie wskazu I przez
1/j
ω
C powoduje wydłużenie
wskazu I i jego obrót o 90
o
„wstecz”
2
π
Ψ
Ψ
ϕ
−
=
−
=
i
u
U
I
Ψ
i
Ψ
u
ϕ π
=- /2
- 14 -
5.5. PODSTAWOWE PRAWA W POSTACI ZESPOLONEJ
Prawo Ohma
Symboliczna warto
ść
skuteczna napi
ę
cia U dwójnika
równa si
ę
iloczynowi impedancji dwójnika Z i warto
ś
ci
skutecznej pr
ą
du I w nim płyn
ą
cego:
I
Z
U
=
(5.53)
Impedancja (opór zespolony) Z charakteryzuje przewodnictwo elektrycz-
ne dwójnika przy przepływie prądu sinusoidalnego.
Podstawiając w (5.53) symboliczne wartości skuteczne w postaci wy-
kładniczej, otrzymujemy
(
)
i
u
i
u
j
j
j
e
I
U
e
I
e
U
I
U
Z
Ψ
Ψ
Ψ
Ψ
−
=
=
=
(5.54)
czyli:
(
)
ϕ
Ψ
Ψ
=
−
=
=
i
u
Z
I
U
Z
arg
,
(5.55)
Zatem
ϕ
j
e
Z
Z
=
X
j
R
Z
+
=
(5.56)
rezystancja
reaktancja
Impedancję Z można przed-
stawić
geometrycznie
na
płaszczyźnie zmiennej zespo-
lonej za pomocą trójkąta
impedancji.
Z
ϕ
Im
Re
R
X
- 15 -
Prawo Ohma można także przedstawić następująco:
Symboliczna warto
ść
skuteczna pr
ą
du I płyn
ą
cego
przez dwójnik równa si
ę
iloczynowi admitancji dwójnika
Y i warto
ś
ci skutecznej napi
ę
cia U na jego zaciskach:
U
Y
I
=
(5.57)
Admitancja (przewodność zespolona – jej jednostką jest simens S) dwój-
nika równa się odwrotności jego impedancji:
Z
Y
1
=
(5.58)
co oznacza, że
ϕ
ϕ
j
j
e
Z
e
Z
Y
−
=
=
1
1
(5.59)
czyli:
ϕ
−
=
=
=
Y
U
I
Z
Y
arg
,
1
(5.60)
Zatem
ϕ
j
e
Y
Y
−
=
B
j
G
Y
+
=
(5.61)
konduktancja
susceptancja
Admitancję Y można przed-
stawić
geometrycznie
na
płaszczyźnie zmiennej zespo-
lonej za pomocą trójkąta
admitancji.
Y
-
ϕ
Im
Re
G
B
- 16 -
I prawo Kirchhoffa - pr
ą
dowe prawo Kirchhoffa (PPK)
Algebraiczna suma symbolicznych warto
ś
ci chwilowych
pr
ą
dów i
n
(t) we wszystkich gał
ę
ziach doł
ą
czonych do jed-
nego, dowolnie wybranego w
ę
zła obwodu jest w ka
ż
dej
chwili czasu równa zeru:
∑
=
=
n
k
k
k
t
t
i
1
0
)
(
λ
Λ
(5.62)
gdzie:
λ
k
=
±
1 („+” jeśli prąd elektryczny ma zwrot do węzła; „-” jeśli zwrot
jest przeciwny, od węzła)
Jest ono także słuszne dla symbolicznych amplitud (5.62a) oraz sym-
bolicznych wartości skutecznych (5.62b) odpowiednich prądów:
∑
=
=
n
k
k
m
k
I
1
0
λ
(5.62a)
∑
=
=
n
k
k
k
I
1
0
λ
(5.62b)
II prawo Kirchhoffa - napi
ę
ciowe prawo Kirchhoffa (NPK)
Algebraiczna suma symbolicznych warto
ś
ci chwilowych
napi
ęć
u
n
(t) na wszystkich elementach, tworz
ą
cych dowol-
nie wybrane oczko obwodu jest w ka
ż
dej chwili czasu rów-
na zeru:
∑
=
=
n
k
k
k
t
t
u
1
0
)
(
ν
Λ
(5.63)
gdzie:
ν
k
=
±
1 („+” jeśli zwrot napicia jest zgodny z przyjętym za dodatni kie-
runkiem obiegu oczka; „-” jeśli jest przeciwny)
Jest ono także słuszne dla symbolicznych amplitud (5.63a) oraz sym-
bolicznych wartości skutecznych (5.63b) odpowiednich napięć
∑
=
=
n
k
k
m
k
U
1
0
ν
(5.63a)
∑
=
=
n
k
k
k
U
1
0
ν
(5.63b)
- 17 -
5.6. POŁ
Ą
CZENIA DWÓJNIKÓW
•
Połączenie szeregowe
n dwójników
I
Z
I
Z
I
Z
I
Z
I
Z
U
U
U
U
n
k
k
n
n
=
=
+
+
+
=
+
+
+
=
∑
=
1
2
1
2
1
K
K
(5.64)
∑
=
=
n
k
k
Z
Z
1
(5.65)
•
Połączenie równoległe
n dwójników
U
Y
U
Y
U
Y
U
Y
U
Y
I
I
I
I
n
k
k
n
n
=
=
+
+
+
=
+
+
+
=
∑
=
1
2
1
2
1
K
K
(5.66)
∑
∑
=
=
=
=
n
k
k
n
k
k
Z
Z
Y
Y
1
1
1
1
lub
(5.67)
- 18 -
5.7. POŁ
Ą
CZENIA ELEMENTÓW R, L, C
Obwód szeregowy RLC
R
L
C
Wartość
napięcia na elemencie
impedancji elementu
R
I
R
U
R
=
R
Z
R
=
L
I
jX
I
L
j
U
L
L
=
=
ω
L
L
X
j
L
j
Z
=
=
ω
C
I
jX
I
C
j
I
C
j
U
C
C
−
=
−
=
=
ω
ω
1
1
C
C
X
j
C
j
Z
−
=
−
=
ω
1
Ponieważ
(
)
[
]
(
)
I
jX
R
I
X
X
j
R
I
C
L
j
R
I
Z
U
C
L
+
=
−
+
=
−
+
=
=
ω
ω
1
(5.68)
Zatem:
(
)
2
2
2
2
2
2
1
X
R
X
X
R
C
L
R
Z
C
L
+
=
−
+
=
−
+
=
ω
ω
(5.69)
=
−
=
−
=
=
R
X
arctg
R
X
X
arctg
R
C
L
arctg
Z
C
L
ω
ω
ϕ
1
arg
(5.70)
- 19 -
Obwód równoległy RLC
R
L
C
Wartość
prądu w elemencie
admitancji elementu
R
U
G
I
R
=
G
Y
R
=
L
U
B
j
U
L
j
U
L
j
I
L
L
−
=
−
=
=
ω
ω
1
1
L
L
L
X
j
B
j
L
j
Y
1
1
−
=
−
=
−
=
ω
C
U
B
j
U
C
j
I
C
C
=
=
ω
C
C
C
X
j
B
j
C
j
Y
1
=
=
=
ω
Ponieważ
(
)
[
]
(
)
U
jB
G
U
B
B
j
G
U
L
C
j
G
U
Y
I
L
C
+
=
−
+
=
−
+
=
=
ω
ω
1
(5.71)
Zatem:
(
)
2
2
2
2
2
2
1
B
G
B
B
G
L
C
G
Y
L
C
+
=
−
+
=
−
+
=
ω
ω
(5.72)
=
−
=
−
=
G
B
arctg
G
B
B
arctg
G
L
C
arctg
Y
L
C
ω
ω
1
arg
(5.73)
- 20 -
5.8. TWIERDZENIE THEVENINA I NORTONA W POSTACI
SYMBOLICZNEJ
Twierdzenie Thevenina
(o zast
ę
pczym
ź
ródle/generatorze napi
ę
ciowym)
Dowolny aktywny dwójnik klasy SLS mo
ż
na zast
ą
pi
ć
ob-
wodem równowa
ż
nym, zło
ż
onym z szeregowego poł
ą
cze-
nia idealnego
ź
ródła napi
ę
cia o napi
ę
ciu
ź
ródłowym U
0
i
impedancji wewn
ę
trznej Z
W
, przy czym:
- napi
ę
cie
ź
ródłowe U
0
jest równe napi
ę
ciu na rozwartych
zaciskach dwójnika (napi
ę
ciu stanu jałowego U
SJ
)
- impedancja wewn
ę
trzna Z
W
, jest równa impedancji za-
st
ę
pczej (impedancji wej
ś
ciowej Z
AB
) dwójnika pasywne-
go (bez
ź
ródłowego) otrzymanego po wyzerowaniu w
wewn
ę
trznej strukturze dwójnika aktywnego wszystkich
autonomicznych
ź
ródeł energii.
DA
A
B
A
B
A
B
DA
A
B
DP
Wyznaczenie: oraz
- 21 -
Twierdzenie Nortona
(o zast
ę
pczym
ź
ródle/generatorze pr
ą
dowym)
Dowolny aktywny dwójnik klasy SLS mo
ż
na zast
ą
pi
ć
ob-
wodem równowa
ż
nym, zło
ż
onym z równoległego poł
ą
cze-
nia idealnego
ź
ródła pr
ą
du o pr
ą
dzie
ź
ródłowym I
Z
i admi-
tancji wewn
ę
trznej Y
W
, przy czym:
- pr
ą
d
ź
ródłowy I
Z
jest równy pr
ą
dowi płyn
ą
cemu przez
zwarte zaciski dwójnika (pr
ą
dowi stanu zwarcia I
SZ
)
- admitancja wewn
ę
trzna Y
W
, jest równa admitancji za-
st
ę
pczej (admitancji wej
ś
ciowej Y
AB
) dwójnika pasywne-
go (bez
ź
ródłowego) otrzymanego po wyzerowaniu w
wewn
ę
trznej strukturze dwójnika aktywnego wszystkich
autonomicznych
ź
ródeł energii.
DA
A
B
A
B
DA
A
B
DP
Wyznaczenie: oraz
A
B
- 22 -
5.9. MOC W OBWODACH PR
Ą
DU HARMONICZNEGO
Jeśli na zaciskach układu klasy SLS występuje wymuszenie harmo-
niczne napięciowe, to prąd zmienia się również sinusoidalnie z tą samą
pulsacją
( )
(
)
u
m
t
U
t
u
Ψ
ω
+
=
sin
( )
(
)
i
m
t
I
t
i
Ψ
ω
+
=
sin
Moc chwilowa pobierana przez analizowany układ wyniesie zatem
( ) ( ) ( )
(
)
(
)
i
m
u
m
t
I
t
U
t
i
t
u
t
p
Ψ
ω
Ψ
ω
+
+
=
=
sin
sin
(5.74)
Na podstawie tożsamości
(
)
(
)
β
α
β
α
β
α
+
−
−
=
cos
cos
sin
sin
2
powyż-
szą zależność zapiszemy w postaci
( )
(
)
(
)
i
u
m
m
i
u
m
m
t
I
U
I
U
t
p
Ψ
Ψ
ω
Ψ
Ψ
+
+
−
−
=
2
cos
2
cos
2
(5.75)
a ponieważ
I
U
I
U
I
U
m
m
m
m
=
=
2
2
2
oraz
i
u
Ψ
Ψ
ϕ
−
=
ostatecznie otrzymamy
( )
(
)
i
u
t
I
U
I
U
t
p
Ψ
Ψ
ω
ϕ
+
+
−
=
2
cos
cos
(5.76)
u t
( )
ω
t
i t
( )
p t
( )
ω
t
p t
( )
1
2
- 23 -
Wartość średnią mocy p(t) można określić, uwzględniając jej okreso-
wość, jako
( )
∫
+
=
T
t
t
sr
dt
t
p
T
P
0
0
1
(5.77)
Tę wartość średnią w obwodach prądu harmonicznego nazywamy
MOC
Ą
CZYNN
Ą
i oznaczamy P
ϕ
cos
I
U
P
=
[W]
(5.78)
W obwodach prądu harmonicznego iloczyn wartości skutecznych napięcia
i prądu nazywamy
MOC
Ą
POZORN
Ą
i oznaczamy przez S
I
U
S
=
[VA]
(5.79)
Istnieje ponadto pojęcie
MOCY BIERNEJ
oznaczanej symbolem Q
( ) (
)
ϕ
ϕ
ϕ
sin
cos
1
cos
2
2
2
2
2
UI
UI
UI
UI
P
S
Q
=
−
=
−
=
−
=
[var]
(5.80)
- 24 -
ZESPOLON
Ą
MOC
Ą
POZORN
Ą
nazywamy wielkość
*
I
U
S
=
(5.81)
Podstawiając
u
j
e
U
U
Ψ
=
oraz
i
j
e
I
I
Ψ
−
=
*
otrzymujemy
(
)
(
)
ϕ
ϕ
ϕ
Ψ
Ψ
sin
cos
j
I
U
e
I
U
e
I
U
S
j
j
i
u
+
=
=
=
−
(5.82)
Część rzeczywista zespolonej mocy pozornej jest równa mocy czynnej
P, a
część urojona mocy biernej
Q układu, czyli:
[ ]
[ ]
=
=
=
=
S
I
U
Q
S
I
U
P
Im
sin
Re
cos
ϕ
ϕ
(5.83)
Wobec tego zespoloną moc pozorną można przedstawić w postaci:
Q
j
P
S
+
=
(5.84)
Moduł zespolonej mocy pozornej
I
U
Q
P
S
=
+
=
2
2
(5.85)
jest równy mocy pozornej układu
a argument zespolonej mocy pozornej
ϕ
=
S
arg
(5.86)
kątowi przesunięcia fazowego między napięciem i prądem
Zespoloną moc pozorną S moż-
na przedstawić geometrycznie
na płaszczyźnie zmiennej zespo-
lonej za pomocą
trójkąta mocy.
S
ϕ
Im
Re
P
Q
- 25 -
Wyrazimy
zespolon
ą
moc pozorn
ą
w zale
ż
no
ś
ci od impe-
dancji
Z dwójnika.
Na podstawie prawa Ohma mamy:
I
Z
U
=
czyli
*
*
I
I
Z
I
U
S
=
=
wobec czego
(
)
2
2
I
X
j
R
I
Z
S
+
=
=
(5.87)
Moc czynna i bierna wynoszą zatem
[ ]
[ ]
2
2
Im
,
Re
I
X
S
Q
I
R
S
P
=
=
=
=
(5.88)
a moc pozorna jest równa
2
2
2
I
Z
Q
P
S
=
+
=
(5.89)
Natomiast
zespolona moc pozorna w zale
ż
no
ś
ci od admitan-
cji
Y dwójnika.
Na podstawie prawa Ohma mamy:
U
Y
I
=
Wartość sprzężoną I
*
otrzymamy zastępując wszystkie wielkości występu-
jące w tym wzorze przez wielkości sprzężone.
Zatem
*
*
*
U
Y
U
I
U
S
=
=
wobec czego
(
)
2
2
*
U
B
j
G
U
Y
S
−
=
=
(5.90)
Moc czynna i bierna wynoszą zatem
[ ]
[ ]
2
2
Im
,
Re
U
B
S
Q
U
G
S
P
−
=
=
=
=
(5.91)
a moc pozorna jest równa
2
2
2
U
Y
Q
P
S
=
+
=
(5.92)
- 26 -
5.10. DOPASOWANIE OBCI
Ą
ZENIA DO
Ź
RÓDŁA
Dopasowanie obciążenia do źródła przebiegu harmonicznego może
dotyczyć mocy czynnej lub mocy pozornej.
Warunkiem dopasowania pod względem:
•
Mocy czynnej jest równość
*
w
dP
Z
Z
=
(5.93)
gdzie: Z
dP
- impedancja obciążenia w warunkach dopasowania,
Z
w
* - sprzężona wartość impedancja wewnętrznej źródła.
Wówczas
w
w
o
Z
U
P
ϕ
cos
4
2
max
=
(5.94)
•
Mocy pozornej są równości
w
dS
Z
Z
=
(5.95a)
(
)
(
)
=
±
−
∈
+
∈
−
=
0
2
2
,
0
2
2
,
0
2
w
w
w
dS
dla
dla
dla
ϕ
π
π
ϕ
π
π
ϕ
π
ϕ
(5.95b)
- 27 -
(
)
w
X
X
R
R
R
U
P
X
R
P
w
w
4
,
2
max
=
=
−
=
=